Lulesamisk

Lulesamisk er eit finsk-ugrisk språk i den uralske språkfamilien. Det har ca. 2 000 talarar. Dei fleste lulesamane bur i Sverige, nokre bur i Noreg, dei fleste av dei på norsk side bur i Tysfjord kommune.

Lulesamisk julevsáme
Klassifisering	Uralsk  samisk
Bruk
Tala i	Noreg, Sverige
Område	Nordland, Västerbotten
Lulesamisktalande i alt	2000
Rangering	Ikkje topp-100
Skriftsystem	latinsk
Offisiell status
Offisielt språk i	Tysfjord kommune
Normert av	Samisk språkråd
Språkkodar
ISO 639-2	smj
ISO 639-3	smj

Alfabet

Lulesamisk blir skrive med bokstavane i det norske og svenske alfabetet, slik at æ, ø blir brukt på norsk side og ä, ö på svensk side. I tillegg brukast á for lang [a:], og ŋ for [ŋ]. Den siste lyden vart tidlegare skrive ń, i praksis (på grunn av 8-bits datasystem) ofte ñ. Sjølv om nord- og lulesamisk er svært lik kvarandre språkleg er det store skilnader i skrivemåten. Denne skilnaden går attende til Rasmus Rask sitt framlegg til nordsamisk rettskriving, lulesamisk heldt fast på den gamle, norsk-svenske skrivemåten, og skriv sjaddat og tjállet der nordsamisk har šaddat, čállit ('bli, skrive').

Grammatikk

Lulesamisk er eit språk med rik bøying.

Morfologi

Lulesamisk skil seg frå nordsamisk ved å ha oppretthalde distinksjonen mellom genitiv og akkusativ.

Tabellen viser kasusparadigme for likestava stammar på -a, her giella "språk"

Sg+Nom	giella
Sg+Acc	gielav
Sg+Gen	giela
Sg+Ill	giellaj
Sg+Ine	gielan
Sg+Ela	gielas
Sg+Com	gielajn
Sg+Abe	gieladagá, gieladagi
Ess	giellan
Pl+Nom	giela
Pl+Acc	gielajt
Pl+Gen	gielaj
Pl+Ill	gielajda
Pl+Ine	gielajn
Pl+Ela	gielajs
Pl+Com	gielaj
Pl+Abe	gielajdagá, gielajdagi

Historie

Det lulesamiske skriftspråket vart etablert av Lars Levi Læstadius (1800–1861) med det religiøse verket Hålaitattem Ristagasa ja Satte almatja kaskan ('Samtale mellom ein kristen og ein ikkje-truande', 1837 el. 1839). I 1844 gav han ut Tåluts suptsasah, ei bibelhistorie på 259 sider. Det vart gjeve ut ei salmebok på lulesamisk i 1895. I byrjinga av 1900-talet utvikla K.B. Wiklund eit skriftspråk for lulesamisk. Etter 2. verdskrigen kom Bergsland /Ruong ortografien, den første samiske ortografien der ein morsmålstalar hadde vore med og utvikle han. Gjeldande lulesamiske skriftspråk vart utarbeida av lulesamisk språknemnd, og vedtatt i 1983.

Frå 1. januar 2006 vart Tysfjord første lulesamiske kommune under samisk språkforvaltningsområde.

Litteratur

Ordbøker

• Grundström, Harald (1946-). Lulesamisches Wörterbuch - Lulesamisk ordbok. 
• Wiklund, K.B. (1890). Lule-lappisches Wörterbuch (PDF) 1. Suomalais-ugrilaisen seuran toimituksia. 
• Olle Kejonen (2013). 101 julevsáme verba. 101 lulesamiska verb. 

Grammatikkar og artiklar om grammatikk

• Heahttá, Sara Ellen Eira: Lulesamisk skriftspråk. http://samediggi.no
• Kintel, Anders 1991: Syntaks og ordavledninger i lulesamisk. Kautokeino : Samisk utdanningsråd.
• Kuoljok-Angéus, Susanna 1997: Nominalavledningar på ahka i lulesamiskan. Uppsala: Studia Uralica Upsaliensia ; 28
• Larsson, Lars-Gunnar (1990). «Glidvokalen i lulesamiskan: En dialektgeografisk studie på grundval av Harald Grundströms ordbok.». Svenska lands-mål och svenskt folkliv: 166-199. 

• Spiik, Nils Eric 1989: Lulesamisk grammatik. Samskolstyrelsen.
• K. B. Wiklund (1891). Laut- und Formenlehre der Lule-lappischen Dialekte (PDF). 

Bakgrunnsstoff

Wikipedia

• Wikimedia Incubator - Wikipedia på lulesamisk

Institusjonar

• Árran lulesamisk senter

Språklæring og grammatikk

• Kurs i lulesamisk: Giellaj hilá "Glöd till språket"
• Kurs i lulesamisk Sámásta ... som tyder «tal samisk»
• Lulesamisk morfologisk analysator
• Lulesamisk stavekontroll

E-ordbøker

• Norsk-lulesamisk ordbok på nettet
• Lulesamisk-norsk ordbok på nettet
• Svensk <-> lulesamisk ordbok på nettet