Pitesamisk

Pitesamisk eller arjeplogsamisk er eit samisk språk i den uralske språkfamilien. Dei få talarane som er att bur i Sverige, på nordsida av Arvidsjaur og Arjeplog, langs Pite älv. Tidlegare vart det snakka også på norsk side.

Pitesamisk bidumsámegiella
Klassifisering	Uralsk  samisk
Bruk
Tala i	Noreg, Sverige
Område	Nordland, Norrland
Pitesamisktalande i alt	ca. 25–50
Rangering	Ikkje topp-100
Skriftsystem	ikkje skriftspråk (tidlegare vart religiøse tekstar utgjeve med latinsk alfabet)
Språkkodar
ISO 639-3	sje

Grammatikk

Fonologi

Tospråkleg vegskilt ved Árjepluovve (pitesamisk) / Arjeplog (svensk) i Arjeplogs kommun i Norrbottens län i Sverige. (foto: Bjørn Utne, 2008)

Pitesamisk har i følgje Lehtiranta 1992 s. 74 det klassiske 5-vokalsystemenet (hos Lehtiranta notert som i, u, a, å, e:

	fremre	midtre	bakre
lukka	i		u
halvopen	ɛ		ɔ
open		ɑ

I tillegg har pitesamisk fire lange vokalar, to av dei er diftongert (hos Lehtiranta notert som ie, uo, aa, åå:

	fremre	midtre	bakre
lukka	iɛ		uɔ
halvopen			ɔ:
open		ɑ:

Pitesamisk og umesamisk står i ei midtstilling mellom sør- og nordsamisk, i og med at begge desse har både det nordlege trekket stadieveksling og det sørlege trekket omlyd i større eller mindre grad.

Stadieveksling

Pitesamisk har til felles med lulesamisk og dei andre nabospråka i nord at konsonanten mellom rotvokalen og stammevokalen varierer mellom sterk og svak artikulasjon etter visse grammatiske reglar:

nom.sg. guolle, ‘fisk’; akk.pl. guolijt ~ gulijt, ‘fiskane’

(Det same trekket finn vi att i den sørlege naboen umesamisk også, men der berre etter lang rotvokal. Sørsamisk manglar stadieveksling heilt.)

Omlyd

Sørlege dialektar av pitesamisk har til felles med nabospråka i sør, umesamisk og sørsamisk, at rotvokalen i mange fall skiftar etter endingsvokalen. Dette fenomenet kallar vi omlyd. Peter Steggo har sett opp ei matrise med i alt ni omlydsrekkjer og seks omlydssteg på pitesamisk. Vi kan oppsummere dette med å seie at:

• dei korte, høge vokalane i og u er uendra framom alle endingsvokalar.
• dei høge endingane -i/-ij og -u/-uj hevar alle korte vokalar til høge (a, i > i; å, u > u); og alle lange vokalar/diftongar òg, men ikkje nødvendigvis heilt til høge vokalar;
• ved stadievekslingstrinn III blir diftongane ie og uo senka (ie > ä; uo > ua, uä) framom halvlåge og låge endingsvokalar.

I tabellform får vi da:

Lang rotvokal						Kort rotvokal				Endingsvokal
á	ie		uo		åå	a	i	u	o
	III	I–II	III	I–II
á	ä	ie	ua	uo	åå	a	i	u	å	á a å o
			uä							e
ä	e		u			i		u		i ij u uj

Merk at denne matrisa, som byggjer på Peter Steggo si matrise, manglar det korte vokalfonemet /e/ som er inkludert i det pitesamiske fonemsystemet som skildra av Lehtiranta.

Omlyd i norsk pitesamisk

Senking ved st. III

I Qvigstads oversiktsverk De lappiske stedsnavn i Finnmark og Nordland fylker (Oslo 1938) finn vi blant anna formene Fiewsajaw’rē (Kartverket: Fievsajávrre/Botnvatnet) ved Rognan i Saltdal kommune; og det underliggjande gardsnamnet Fæw’sa (stadium III) ved øverenden av dette vatnet. Tilsvarande har Qvigstad Dælbma (st. III; Kartverket: Dælmma / Tverråfjellet) i Beiarn kommune og den avleidde forma Dielmanjunnē på same staden. I desse namna — både frå Saltdal og frå Beiarn — har Qvigstad registrert veksling mellom æ i sterkt stadium (st. III) og ie i svakt stadium.

Heving føre -i og -u

Qvigstad har:

Suličælbma

u-i

Sulitjelma

Fauske kommune

Morfologi

Pitesamisk har ni ulike kasus, nominativ, akkusativ og genitiv, dei lokale illativ (‘inn i’), inessiv (‘inni’) og elativ (‘ut av’), og dei ikkje-lokale adverbiale komitativ (‘med’), essiv (‘som’) og abessiv (‘utan’). Kasusbøyinga går fram av paradigmet for juol'kie ‘fot’, riej'tuo ‘arbeidsreidskap’ og namma ‘namn’:

Kasus	-ie (sg)	-ie (pl)	-uo (sg)	-uo (pl)	-a (sg)	-a (pl)
Nom	juol'kie	juolkieh	riej'tuo	riejtuoh	namma	namah
Akk	juolkiev	juolkijt	riejtuov	riejtuojt	namav	namajt
Gen	juolkie	juolkij	riejtuo	riejtuoj	nama	namaj
Ill	juol'kaaj	juolkijta	riejtuj	riejtuojta	nammaj	namajta
Ine	juolkien	juolkijn	riejtuon	riejtuojn	naman	namajn
Ela	juolkiest	juolkijst	riejtuost	riejtuojst	namast	namajst
Kom	juolkijn(a)	juolkij	riejtujn(a)	riejtuoj	namajn(a)	namaj
Ess	juol'kien		riej'tuon		namman
Abe	juolkiehtahk		riejtuohtahk		namahtak

Som det går fram av paradigmet, har pitesamisk stadieveksling. Desse paradigma har ikkje omlyd, men i den sørlege delen av det pitesamiske dialektområdet var det omlyd (jf. Lehtiranta s. 77f).

Pitesamiske verb blir bøygd i tre personar, to tempora, tre tal og fire modi. Nektingsverbet blir bøygd i tempus.

Litteratur

• Halász Ignácz: Lapponica, 1, Sprachtexte im schwedisch-lappischen Dialecte der Lule- und Pite-lappmark : gesammelt und zum Teil mit ungarischer Übersetzung, sowie einem lappisch-ungarisch und deutschen Glossar. Budapest : [s.n.], 1885. [Separatabdruck aus B. 19, der von der Ungar. Akademie d. w. herausgegebenen Zeitschrift “Nyelvtudományi közlemények”
• Halász Ignácz: Svéd-lapp nyelv, 5, A Pite-lappmark Arjepluogi egyházkerületéből. Budapest : Kiadja a Magyar Tudományos Akadémia, 1893.
• Lagercrantz, Eliel: Sprachlehre des Westlappischen nach der Mundart von Arjeplog. Helsinki: Suomalais-ugrilainen seura, 1926, ISSN 0355-0230.
• Lehtiranta, Juhani: Arjeploginsaamen äänne- ja taivutusopin pääpiirteet. Helsinki: Suomalais-ugrilainen seura, 1992, ISBN 951-9403-55-8.
• Ruong, Israel: Lappische Verbalableitung dargestellt auf Grundlage des Pitelappischen. (Uppsala universitets årsskrift; 1943:10)

Bakgrunnsstoff

Pitesamisk senter i Noreg, Samer i Sør-Salten

Pite Saami Documentation Project