Brasil: Skilnad mellom versjonar

'''Brasil''' er ein [[republikk]] og den største [[stat]]en i [[Sør-Amerika]] både i [[flatevidd]], [[folketal]] og [[bruttonasjonalprodukt]]. Det er det einaste amerikanske landet der portugisisk er offisielt språk, og det største [[Lusofoni|lusofone]] landet i verda. Brasil er kjend for å ha store areal [[regnskog]], og har fått namn etter [[brasiltre]]et, som voks i store mengder i området då landet blei oppdaga av europearar.

Brasil si kystlinje mot [[Atlanterhavet]] strekkjer seg over 7 491  km, og landet deler grenser med andre land over ei strekning på 16 885  km. I nord grensar det mot Guyana, [[Venezuela]], [[Surinam]] og Fransk [[Guyana]], i nordvest mot [[Colombia]], i vest mot [[Bolivia]] og [[Peru]], i sørvest mot [[Argentina]] og [[Paraguay]] og i sør mot [[Uruguay]]. Dei einaste søramerikanske landa som ikkje grensar mot Brasil er [[Chile]] og [[Ecuador]]. Hovudstaden i landet er [[Brasília]]. Andre større byar er [[São Paulo]], [[Rio de Janeiro]], [[Fortaleza]], [[Salvador]] og [[Belo Horizonte]]. I flatevidd er landet nesten på storleik med [[USA]].

Brasil var ein [[det portugisiske imperiet|portugisisk koloni]] frå [[Pedro Álvares Cabral]] kom til staden i 1500 fram til 1815, då landet fekk status som kongedøme og Det sameinte kongeriket Portugal, Brasil og Algarve blei danna. Den koloniale bandet blei i røynda brote i 1808, då hovudstaden i [[Det portugisiske imperiet|det portugisiske koloniriket]] blei overført frå Lisboa til Rio de Janeiro etter [[Napoléon Bonaparte|Napoleon]] sin invasjon av Portugal. Sjølvstendet fann stad i 1822 ved danninga av [[keisardømet Brasil]], ein einingsstat styrt som eit [[konstitusjonelt monarki]] med eit [[Parlamentarisme|parlamentarisk system]]. Landet blei [[republikk]] i 1889 då eit militært [[Kupp|statskupp]] proklamerte republikken, sjølv om [[Tokammersystem|tokammersystemettokammersystem]]et, som i dag heiter Kongressen, går attende til ratifiseringa av den første grunnlova i 1824. Den noverande grunnlova, utforma i 1988, definerer Brasil som ein [[Føderasjon|forbundsrepublikk]]. Forbundet er danna av eit føderalt distrikt og 26 delstatar

Landet har namn etter [[brasiltre]], eit treslag som blei mykje verdsett av dei portugisiske kolonistane. På [[portugisisk]] kallar ein brasiltre ''pau-brasil'', og ordet brasil blir vanlegvis sagt å tyda «raudt som ei glo», danna frå det [[Latin|latinskelatin]]ske ''brasa'' ('glo') og suffikset ''-il'' (frå ''-iculum'' eller-''ilium'').<ref>[http://www.cnrtl.fr/etymologie/brésil CNRTL] – Centre National de Ressources Textuelles et Lexicales (fransk)</ref><ref>[http://michaelis.uol.com.br/moderno/portugues/index.php?lingua=portugues-portugues&palavra=brasil Michaelis] – Moderno Dicionário da Língua Portuguesa (portugisisk)</ref><ref>[http://aulete.uol.com.br/site.php?mdl=aulete_digital&op=loadVerbete&pesquisa=1&palavra=brasil iDicionário Aulete] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120229062555/http://aulete.uol.com.br/site.php?mdl=aulete_digital&op=loadVerbete&pesquisa=1&palavra=brasil |date=2012-02-29 }} (portugisisk)</ref> Brasiltre produserer eit djupt raudt fargestoff, og det var dette som var så høgt verdsett av klesindustrien i Europa og var det tidlegaste kommersielt utnytta produktet frå Brasil. Gjennom 1500-talet blei det hausta i enorme mengder av urfolk (for det meste [[tupiar]]) langs kysten av Brasil, som selde tømmeret til europeiske handelsmenn (for det meste [[portugisarar]], men òg [[franskmenn]]) i byte mot diverse europeiske forbruksvarer.<ref name="BuenoTrintaSeis">Eduardo Bueno, ''Brasil: uma História'' (São Paulo: Ática, 2003; ISBN 85-08-08213-4), p.36. (portugisisk)</ref>

Brasil dekker eit stort område langs den austlege kysten av Sør-Amerika og omfattar mykje av det indre av kontinentet. Den 16 885 &nbsp;km lange landegrensa vert delt mellom ti land, og den lengste delen er den nesten 3000 &nbsp;km lange grensa mot [[Peru]] i vest. Landet deler grense med alle land i Sør-Amerika bortsett frå [[Ecuador]] og [[Chile]]. Langs den 7 491 &nbsp;km lange kystlinja ligg òg ei rekkje [[Øygruppe|øygrupperøygruppe]]r, som [[Fernando de Noronha]], [[Rocas-atollen|Rocasatollen]], [[St. Peter og St. Paul-øyane]] og [[Trindade og Martim Vaz]].

Brasil er det [[Verdas land etter flatevidd|femte største]] landet i verda, etter [[Russland]], [[Canada]], [[Folkerepublikken Kina|Kina]] og [[USA]], og det tredje største i Amerika, med eit totalt areal på 8 514 876 &nbsp;km² inkludert 55 455 &nbsp;km² vatn.<ref name="Official Area">[http://www.ibge.gov.br/home/geociencias/cartografia/default_territ_area.shtm Offisielt areal (på portugisisk)] IBGE: Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística. Besøkt 1. august 2010.</ref> Landet spennar over tre [[Tidssone|tidssonertidssone]]r, frå UTC-4 i dei vestlege statane, til UTC-3 i dei austlege statane (dette er den offisielle tida i Brasil) og UTC-2 på atlanterhavsøyane. Brasil er det einaste landet i verda som ligg på [[ekvator]] og samstundes har samanhengande område utanfor tropane.

Brasiliansk topografi er òg variert og inkluderer [[Ås|åsarås]]ar, [[fjell]], [[Slette|sletterslette]]r, [[høgland]] og [[krattskog]]. Mykje av terrenget ligg mellom 200 og 800 meters høgd. Det viktigaste høgareliggjande området opptek mesteparten av den sørlege halvdelen av landet. Dei nordvestlege delane av platået består av breitt, bølgjande terreng brote av låge, avrunda åsar.

Den søraustlege delen av landet er meir robust, med ein kompleks masse av ryggar og [[Fjellkjede|fjellkjederfjellkjede]]r som kan nå høgder på opptil 1 200 m. Desse områda inkluderer [[Mantiqueirafjella]] og [[Espinhaço|Espinhaçofjella]]fjella, og dessutan [[Serra do Mar]].

I nord dannar [[Guayanaskjoldet]] eit viktig [[vasskilje]] mellom elver som renn sørover inn i [[Amazonaselva|Amazonas]] frå elver som renn ut i [[Orinoco|Orinocosystemet]]systemet i Venezuela mot nord. Det høgaste punktet i Brasil er [[Pico da Neblina]] på 2994 m, og det lågaste er kysten mot Atlanterhavet.

Til trass for det populære biletet av Amazonas som ein region med sterk varme er temperaturar på meir enn 32 &nbsp;°C faktisk sjeldne. Den årlege middeltemperaturen i regionen er 22-26 &nbsp;°C, med lite variasjon mellom dei varmaste og kaldaste månadene. Den varmaste delen av Brasil er i nordaust, der temperaturar på meir enn 38 &nbsp;°C er hyppig registrert i den tørre årstida mellom mai og november. Langs atlanterhavskysten frå Recife til Rio de Janeiro varierer gjennomsnittleg temperatur frå 23-27 &nbsp;°C. I innlandet på større høgder er temperaturane lågare, 18-21 &nbsp;°C. Sør for Rio er årstidene meir definerte og omfanget av temperatursvingningene betydeleg breiare, med eit årsgjennomsnitt på mellom 17 og 19 &nbsp;°C.

Større pattedyr er mellom anna [[puma]], [[jaguar]], [[ozelot]], sjeldne [[Buskhund|bushhundar]] og [[Raudrev|revar]]; [[navlesvin]], [[Tapir|tapirartapir]]ar, [[Maurslukar|maurslukararmaurslukar]]ar, [[dovendyr]], [[pungrotter]] og [[beltedyr]] finst i store mengder. Det er rikelig med [[hjortedyr]] i sør, og mange artar av [[Vestaper|vestapar]] held til i nord. Bekymring for miljøet har vakse i takt med den globale interessa for miljøspørsmål.

Naturarven i Brasil er sterkt truga av kvegdrift og jordbruk, hogst, gruvedrift, olje- og gassutvinning, overfiske, handel med dyr, demningar og infrastruktur, vassforureining, [[Klimaendring|klimaendringarklimaendring]]ar og brannar.

Over 80 % av [[Elektrisitet|elektrisitetenelektrisitet]]en blir produsert av [[Vassenergi|vasskraft]].

På slutten av 1800- og byrjinga av 1900-talet kom det meir enn fem millionar [[Europa|europeiske]] og [[Asia|asiatiskeasia]]tiske innvandrarar til Brasil. I dette tidsrommet blei Brasil òg industrialisert og byrja å utnytta større delar av landområda sine. Det brasilianske demokratiet har vore erstatta av [[diktatur]] tre gonger; 1930–1934 og 1937–1945 under [[Getúlio Dornelles Vargas|Getulio Vargas]], og dessutan 1964–1985 under ei rekkje generalar utnemnt av militæret. Den noverande [[Grunnlov|grunnlovagrunnlov]]a stammar frå [[1988]].

Tidleg på 1900-talet tok òg [[japanarar]] til å flytta til landet. Dei er den største [[asia]]tiske minoriteten i landet, og befolkninga på 5 millionar er den største samlinga japanarar utanfor Japan.

Andre religionar i landet er blant anna dei afrikanskinspirerte [[candomblé]] og [[umbanda]]. Folkesetnaden med japansk bakgrunn vedkjenner seg ofte til [[Shinto|shintoismenshinto]]ismen.

Den noverande [[Grunnlov|grunnlovagrunnlov]]a stammar frå 1988 og gjev omfattande fullmakter til dei føderale styresmaktene. Landet har direkteval på president og visepresident, som blir valde på same stemmesetel og som sit i fire år. Presidenten har omfattande makt, og er både [[Statsoverhovud|statssjef]] og [[Regjeringsleiar|regjeringssjef]]. Det er òg han som peikar ut regjeringa.

[[Acre i Brasil|Acre]], [[Alagoas]], [[Amapá]], [[Amazonas i Brasil|Amazonas]], [[Bahia]], [[Ceará]], [[Distrito Federal]], [[Espírito Santo]], [[Goiás]], [[Maranhão]], [[Mato Grosso]], [[Mato Grosso do Sul]], [[Minas Gerais]], [[Pará]], [[Paraíba|Paraíbad]], [[Delstaten Paraná|Paraná]], [[Pernambuco]], [[Piauí]], [[Delstaten Rio de Janeiro|Rio de Janeiro]], [[Rio Grande do Norte]], [[Rio Grande do Sul]], [[Rondônia]], [[Roraima]], [[Delstaten Santa Catarina|Santa Catarina]], [[Delstaten São Paulo|São Paulo]], [[Sergipe]], [[Tocantins]]

Brasil er velutvikla innan [[Landbruk|jordbruk]], [[gruvedrift]] og produksjons- og servicenæringar. Landet er rikt på naturressursar og har god tilgang på arbeidskraft, noko som gjer det til det økonomisk leiande landet i Sør-Amerika. På slutten av 1990-talet førte den finansielle krisa i [[Asia]] til at også økonomien i Brasil fekk ein nedgang. I 1998 fekk landet økonomisk hjelp frå [[Det internasjonale pengefondet]] og i 1999 vedtok sentralbanken i Brasil at [[Valuta|valutaenvaluta]]en i landet, real, ikkje lenger skulle ha ein fast [[Vekslingskurs|valutakurs]] mot [[US-dollar|amerikansk dollar]]. Samstundes blei det gjennomført ei [[devaluering]]. Desse tiltaka førte til ein svak vekst i økonomien på byrjinga av 2000-talet, men for å styrkja økonomien ytterlegare sette [[president]] [[Luiz Inácio Lula da Silva|«Lula» da Silva]] i verk fleire reformer. Brasil er eit [[BRIC]]-land.

[[Fil:Itaipu_noche.JPG|venstre|mini|[[Itaipu-demninga|Itaipu]], det største [[Vasskraftverk|vasskraftverketvasskraftverk]]et i verda etter energiproduksjon og nest største etter installert kapasitet.]]

[[Karneval|Karnevalet]]et og dessutan musikk- og dansestilar som blant anna [[samba]], [[bossa nova]] og [[forró]] er nokre av dei beste kjende delane av brasiliansk kulturliv i omverda. Innan [[Idrett|sport]] har landet sikra seg fem verdsmeisterskapstitlar i fotball. Kampsporten [[capoeira]] stammar òg frå Brasil. Innan litteratur er kanskje [[Paulo Coelho]] den best kjende representanten, medan [[Oscar Niemeyer]] er ein internasjonalt kjend [[arkitekt]].

{{refslutt}}