Jødedommen: Skilnad mellom versjonar

Israelsfolket fortalde da profeten [[Samuel|Sjemu’él]] (Samuel) at dei hadde nådd punktet at dei trengde å styrast av ein permanent [[konge]] på same vis som andre nasjonar, som det er skildra i ''[[Samuelsbøkene]]''. Gud visste at dette ikkje var det beste for dei, men gav etter for bønene deira og lét Sjemu’él utnemne [[Sja’ul av Israel|Sja’úl]] (Saul), ein stor men svært audmjuk mann, til å vera kongen deira. Da folket pressa kong Sja’úl til å gå mot ein ordre som Sjemu’él gav honom, bad Gud Sjemu’él om å utnemne [[David I av Israel|Davíd]] i staden hans.

 

 

Med ein gong kong Davíd hadde teke over, fortalde han profeten [[Natán]] at han ønskte å byggje eit varig [[tempel]], og som løn for gjerningane hans lova Gud Davíd at han ville lata sonen hans byggje tempelet, og at trona aldri skulle falle or hendene å borna hans. Davíd sjølv kunne ikkje byggje tempelet fordi han hadde vore involvert i mange krigar — noko som gjorde det umogleg for honom å byggje eit tempel som skulle representere fred. Dermed vart det sonen hans, kong [[Sjelomó I av Israel]] (Salomo el. Salomon) som kom til å byggje det første permanente [[Tempelet i Jerusalem|Tempelet]], etter Guds vilje, i [[Jerusalem]] — som det står skrive i ''[[Kongebøkene]]''.

# Eg trur med full tillit at denne ''Toráen'' ikkje vil endrast, og det vil ikkje komma ein annan ''Torá'' frå Skaparen, signe Namnet Hans.

# Eg trur med full tillit at Skaparen, signe Namnet Hans, veit alle gjerningar åt menneska og alle tankane deira — som det er sagt: «Den som formar hjarta deira alle, Den som skjønner alle gjerningane deira.» ''([[Davidssalmane|Salme]] 33:15)''

# Eg trur med full tillit at [[Masjíaḥ]] (Messias) vil komma, og enda om han lèt vente på seg, vil eg venta kvar dag på at han kjem.

# Eg trur med full tillit at dei døde vil livne opp att på den tida det behagar Skaparen, signe Namnet Hans og setje minnet Hans høgt for evig og i ævers æva.

Rabbanittisk jødedom har alltid halde på at bøkene i ''[[Tanákh]]'' — òg kalla «den skriftlege Toráen» — alltid har vorte tradert saman med «[[den munnlege Toráen]]». I forsvar for denne tolkinga peikar tradisjonelle rabbanittiske jødar gjerne på at det i sjølve [[torá]]teksten er mange udefinerte ord og mange nemnde prosedyrar som ikkje har forklåring eller framgangsmåte i grunnteksten. Dette, argumenterer dei, tyder at lesaren er venta å kjenne desse detaljane frå den andre, munnlege versjonen. Denne parallelle tradisjonen var opphavleg berre munnleg tradert og kom dermed til å bli kjend som «[[den munnlege Toráen]]».

 

 

Rabbinsk [[halakhá]], eller det tradisjonelle rammeverket for rabbanittisk-jødisk liv, er altså basert på ein kombinasjon av studium av den skriftlege [[Torá]]en på den eine sida og [[den munnlege Toráen]], det vil seie ''[[Misjná]]'', halakhisk ''[[medrásj]]'' og ''[[Talmúd]]'' med sine kommentarar, på den andre. Halakháen har utvikla seg sakte, gjennom eit [[presedens]]basert system. Litteraturen av spørsmål til torálærde og dei nøye overveide svara deira blir kalla [[responsa]] (på hebraisk שְׁאֵלוֹת וּתְשׁוּבוֹת [šə’ēlōt utšūḇót]). Over tid, etter som praksisane utvikla seg, vart nye kodifiseringar av jødisk lov som baserte seg m.a. på desse responsaa nedskrivne. Slike kodifiseringar inkluderer ''[[Misjné Torá]]'', ''[[Arba‘á turím]]'' (''Tur'') og ''[[Sjulḥán ‘arúkh]]''. Den sistnemnde blir rekna som den viktigaste i tradisjonell europeisk jødedom og blir sett på som autoritativ for det meste av tradisjonell [[askenasisk jødedom|askenasisk]] og [[sefardisk jødedom|sefardisk]] tradisjonell og ortodoks praksis fram til våre dagar.

Jødisk filosofi som separat disiplin er i stor grad prega av [[dialektikk]]en mellom studium av generell [[filosofi]] og [[jødisk teologi]]. Ein tidleg jødisk filosof som kom til å ha større innverknad på [[kristendommen]] enn på jødedom var den [[nyplatonisme|nyplatonske]] filosofen [[Filo frå Alexandria]]. Storheitstida for jødisk filosofi fann stad i det noverande [[Irak]], [[Algerie]] [[Marokko]], [[Spania]], [[Portugal]] og det sørlege [[Frankrike]] frå [[800-talet]] til [[1400-talet]], da fleire jødiske filosofar var aktive og inspirerte av m.a. [[Platon]] og [[Aristoteles]] og av [[muslimsk filosofi]]. Mellom dei viktigaste jødiske filosofane frå denne tida kan nemnast [[Sjelomó ibn Gabiról]], [[Sa‘adjá Gaón]], [[Maimonides]] og [[Gersonides]].

 

 

== Retningar av jødedommen ==

* [[Ortodoks jødedom]] held på at ''[[Torá]]en'' vart skriven av [[JHVH|Gud]] og diktert ord for ord til [[Moses]], og òg at alle lovane i ''Toráen'' er bindande og utan noka endring. Dei fleste retningane av ortodoks jødedom reknar generelt [[Sjulḥán ‘arúkh]], ein omfattande lovkode skriven av [[Joséf Karo]] på [[1500-talet]], som den definitive kodifiseringa av jødisk lov og hevdar ein full (og, etter manges syn, uendra) kontinuitet mellom jødedommen føre [[opplysningstida]] og vår tids [[ortodoks jødedom|ortodokse jødedom]]. Ortodoks jødedom kan underdelast i hovudretningane [[moderne-ortodoks jødedom]] og [[ḥaredisk jødedom]] (òg kalla «ultraortodoks jødedom».

** [[Ḥasidisk jødedom]] er ei form av [[askenasisk jødedom]] som generelt kan reknast inn under [[ḥaredisk jødedom]], men det finst òg enkelte meir moderne-ortodoksi-orienterte ḥasidiske miljø (t.d. miljøet som [[Shlomo Carlebach]] etablerte). (I tillegg er [[ḥasidisk jødedom]] det historiske utgangspunktet for den politisk [[venstreorienterte]] og religiøst reformorienterte [[Jewish Renewal]]-rørsla.)

* [[Reformjødedom]] er namnet på to ulike retningar av jødedommen:

[[Fil:ReformJewishService.jpg|mini|høgre|I typisk [[tysk-amerikansk reformjødedom]] blir bønene gjerne sagde på det lokale hovudspråket og kvinner og menn har dei same rollene i religiøs praksis.]]

** [[Tysk-amerikansk reformjødedom]]: Den [[Tyskland|tyske]] og [[Nord-Amerika|vanlegaste nordamerikanske]] forma av reformjødedom blir òg kalla [[liberal jødedom]] (særleg i Storbritannia og [[Nederland]]) eller [[progressiv jødedom]] i [[Europa]] og [[Israel]] i våre dagar. Dette er den klassiske reformjødedommen som han oppstod i [[Hamburg]] og vart overført til [[byen New York]] av [[tyske jødar|tysk-jødiske]] [[emigrant]]ar. Denne greina av reformjødedommen oppstod i [[Berlin]] og [[Hamburg]] i det [[askenasím|askenasisk]]-[[sefardím|sefardiske]] blandingsmiljøet der og som eit resultat av [[opplysningstida]]. Reformjødedommen definerte i byrjinga jødedommen som ein [[religion]], heller enn som ein [[rase]] eller [[kultur]]; rituelle på- og forbod frå ''[[Torá]]en'' vart avviste; og ein la vekt på den [[etikk|etiske]] bodskapen frå [[Nebiím|Profetane]]. Den tysk-amerikanske reformjødedommen utvikla eit eige gudstenesteritual på det lokale hovudspråket og la vekt på personleg samband med tradisjonen heller enn på personleg rituell praksis. I dag har den tysk-amerikanske reformjødedommen generelt utvikla seg mot meir typisk jødisk rituell praksis att, og mange reformmeinigheiter har teke i bruk [[hebraisk språk]] i gudstenesta att og oppfordrar gjerne til i det minste nokre element av privat rituell praksis.

** [[Britisk reformjødedom]]: Inspirert av den tyske reformjødedommen, men med mykje større vekt på jødisk tradisjon og rituell praksis, utvikla det seg ei separat form av reformjødedom i [[Storbritannia]] og nokre byar i [[Nord-Amerika]]. Denne greina, som gjerne blir kalla [[britisk reformjødedom]], vart i utgangspunktet igangsett av [[sefardiske jødar]] og la mykje større vekt på kontinuitet i ritualet. I staden for overgang til det lokale hovudspråket, vart [[hebraisk språk]] styrkt i gudstenestene gjennom at arameiske bøner (slik som «[[Kaddísj]]») vart omsette til hebraisk. Denne forma av reformjødedom, som historisk sett liknar mykje på amerikansk [[konservativ jødedom]] finst i dag hovudsakleg i Storbritannia. I nyare tid har det vore noko tilnærming til [[tysk-amerikansk reformjødedom]], og britiske reformjødar identifiserer seg gjerne meir med amerikansk reformjødedom enn med konservativ jødedom.

* [[Rekonstruksjonistisk jødedom]] byrja som ei [[rasjonalisme|rasjonalistisk]] filosofisk retning innanfor amerikansk [[konservativ jødedom]] og vart seinare utskild som ei sjølvstendig rørsle som legg vekt på omtolking av jødedommen i det moderne samfunnet.

* [[Humanistisk jødedom]] eller human-etisk jødedom er ei lita [[ikkje-teisme|ikkje-teistisk]] rørsle som legg vekt på jødisk kultur og historie som kjeldene til jødisk identitet. Retninga vart starta i [[USA]] av rabbinar [[Sherwin Wine]] og har hovudutbreiinga si i [[Nord-Amerika]]. Det finst òg ein del tilhengjarar av humanistisk jødedom i [[Europa]], [[Latinamerika]] og [[Israel]].

* (Kristne reknar stundom òg den kristne [[misjon]]sreligionen «[[Jews for Jesus|messiansk jødedom]]» (som fremjar den [[kristendommen|kristne]] trua på [[Jesus]] som [[Messias]]) som ei retning av jødedom. Men den jødiske sjølvforståinga i heile spekteret frå ortodoks til reform er at denne retninga ''ikkje'' fell innanfor jødisk religion, men snarare under [[kristendommen]].)

 

 

* [[Rosj hasjaná]], òg kalla ''jom hazzikkarón'' (‘minnesdagen’) eller ''jom teru‘á'' (‘[[sjofár]]blåsingsdagen’), blir ofte kalla «jødisk [[nyår]]» fordi denne dagen markerer den sjette dagen av [[den bibelske skapingsforteljinga|skapingsverket]]. Denne dagen fell på [[1. tisjré|1.]] og [[2. tisjré]] og markerer byrjinga av det jødiske sivile året. Det er òg ei bergingshøgtid og markerer byrjinga på den ti dagar lange soningsperioden som munnar ut i [[jom kippúr]].

* [[Jom kippúr]], eller ''soningsdagen'', er den jødiske [[bots- og bededag]]en. På denne dagen er alle religiøst myndige jødar pålagde å [[faste]] og [[bøn|be]] om tilgjeving for alle synder ein gjorde seg skyldig i i året som gjekk. Jom kippúr er den aller viktigaste høgtidsdagen i det jødiske året og den einaste av høgtidene som har like strenge helgedagsbod som [[sjabbát]].

 

 

Kjernen i [[sjabbát]]- og heilagdagsgudstenesta er den offentlege lesinga av ''[[Torá]]en'' etterfølgd av opplesing av [[haftará]]en — utvalde avsnitt frå dei andre bøkene av ''[[Tanákh]]''. I løpet av året les dei fleste [[rabbanittisk jødedom|rabbanittisk-jødiske]] samfunna heile ''Toráen'', og syklusen byrjar på nytt att kvar haust under høgtida [[simḥat Torá]] (‘glede over Toráen’). I andre jødiske samfunn, slik som i [[Galilea]] før [[krosstoga]], har det vorte bruka ein syklus på tre eller tre og eit halvt år i staden. Ein del ikkje-ortodokse jødiske meinigheiter brukar ein treårssyklus som ikkje er basert på [[den galileiske torásyklusen]], men på ei underdeling av eittårssyklusen.

 

=== Synagogar og andre jødiske bygningar ===

:''Hovudartikkel: '''[[Kasjrút]]'''.''

 

 

=== Familiereinskap (tahorat hammisjpaḥá) ===

Mange jødiske samfunn har lege under [[Islam|muslimsk]] styre i kortare eller lengre periodar innanfor dei siste mesta 1500 åra, og dette har ført med seg eit samspel mellom desse religionane på godt og vondt. Perioden kring [[900]]–[[1200]] i det [[maurarar|maurisk-styrte]] [[Andalucía]] i det sørlege [[Spania]] kom til å bli kjend som «[[den gylne tidsalderen for jødisk kultur i Spania]]». Da jødane vart utviste frå det da [[kristendommen|kristne]] Spania i [[1492]], vart dei kollektivt inviterte til å busetje seg i [[Det osmanske riket]] — eit tilbod mange nytta seg av.

 

 

'''Sjå òg:'''