Martin Luther: Skilnad mellom versjonar

Martin Luther blei fødtfødd i Eisleben i [[Tyskland]] i 1483 og døydedøydde i same by i 1546. Oppdraginga til Luther blir omtala som streng og prega av foreldra sine ideal om nøysemd og fromleik. Han studerte juss som ung mann, men braut med juss-studiet og søkte opptak i augustinarane sitt kloster i Erfurt. Her kunne han fortsette å studere ved universitetet sjølv om han tok del i klosterlivet. Augustinarane fører sin tradisjon attende til kyrkjefaderen og filosofen [[Augustin av Hippo|Augustin]]. Denne ordenen var kjentkjend for å vere særs lojal mot Roma, men òg for å legge stor vekt på den enkelte munk si utvikling og personlege fromleik.

Martin Luther sitt problem går inn i sentrum i den kristne trua. Eitt år før han døydde, skildra han krisa slik: ''Sjølv om eg levde som ein uklanderleg munk, kjentekjende eg likevel uroleg samvit over at eg for Gud var ein synder og ikkje kunne forlate meg på at eg kunne oppnå å bli forsona gjennom mine eigne gjerningar. Det var ikkje berre det at eg ikkje elska – nei, eg hatet den rettferdige Gud som straffar syndarar … Slik raste eg i min ville og forvirra samvit og anstrenga meg bittert med den plassen hjå Paulus som eg brennande gjerne skulle ha visst kva han meinte med.''<ref name="Lije 1972">Lije 1972</ref>

Han strevde med å forstå fyljande avsnitt i Paulus sitt brev til romarane: «For eg skjemmest ikkje ved evangeliet; det er ei Guds kraft til frelse for kvar den som trur, både for jøde fyrst og so for grekar; for i det vert Guds rettferd openberra av tru til tru, som skrive stend: Den rettferdige, ved tru skal han leva.» (Rom 1,16-17). Luther fyljer Paulus, som påstår at mennesket aldri er i stand til å fylje opp Guds vilje og forventningar gjennom eiget liv. Men korleis er det då mogeleg å fylje opp Gud sitt krav om rettferd når mennesket aldri kan nå ein akseptabel standard gjennom eit fromt liv og gode gjerningar? Det som blir kalla Luther sitt ”reformatoriske gjennombrot”, handlar om eit nytt perspektiv på kva Guds rettferd inneber. Han forstår etterkvart at det ikkje kan vere ein menneskeleg prestasjon eller kvalitet, men ein gåve Gud gjer. Slik skal Luther sjølv ha uttalt det: Då eg i byrjinga starta å forstå Guds rettferd som den rettferdige lever av som av ei Guds gåve, nemleg trua. Og at meininga er denne: at Guds rettferd blir openberra gjennom evangeliet, nemleg ei passiv rettferd, gjennom kva Gud i si miskunn rettferdiggjer oss gjennom trua, som det står skrive: den rettferdige skal leve av tru.<ref> name="Lije 1972<"/ref>

Kyrkjene i samtida til Luther la stor vekt på det kristne mennesket sitt handlingsliv gjennom å understreke dei gode gjerningane og bota si tyding. Det hadde òg vakse fram ein praksis der ein kunne gje gåver til kyrkja gjennom å kjøpe såkalla "avlatsbrev". I den folkelege fromheita blei slike gåver sett i samanheng med skjærselden. Skjærselden blei sett på som ein plass syndarar opphaldtoppheldt seg etter døden for å klargjere seg til livet i himmelen. Her kunne syndarane gjere bot og sone, og opphaldet i skjærselden var avhengig av korleis ein hadde levd sitt liv på jorda. I mellomalderen oppstod det førestillingar om at det var mogleg å opparbeide seg fortenester (meritum på latin) ) som gjorde at Gud såg på syndarane med mildare auge. Luther si nye forståing av forholdet mellom tru og gjerningar gjorde han sterkt kritisk til denne delen av kyrkja si forkynning og lære: Guds nåde kan ikkje kjøpast eller fortenast. Den er ei gåve som blir gitt den som trur. Ja, sjølv trua er ei gåve frå Gud.

Handelen med avlatsbrev var på dette tidspunkt blitt omfattande. Kyrkja trong inntekter til bygginga av den enorme Peterskyrkja i Roma, og pave Leo X (1513-1521) hadde sjølv godkjent avlatshandelen som kjelde til finansieringa. Tankegangen bak var på mange måtar idealistisk: Kyrkja sin viktigaste eigedom var evangeliet om frelse og tilgiving. Denne eigedom må da òg kunne brukast til å skaffe kyrkja naudsynte inntekter. Det er jo berre sunt for ein botferdig syndar å gje pengar til eit godt formål! Men avlatshandelen blei mange stadar ganske ekstrem, og det oppstod førestillingar om at synd og skyld er storleikar ein kan betale seg ut av. Ikkje bere dei levende, men òg dei daude kunne «kjøpast fri» frå straff, meinte mange. Men nokre var òg kritiske til avlatshandelen, ikkje minst munkar og nonner i klostra og enkelte teologar på dei nye universiteta.

Det blei ingen disputas om avlatshandelen i Wittenberg. Men tesane eksploderte i offentlegheita på ein måte som Luther truleg ikkje hadde drøymt om. Dei blei omsette til tysk og distribuert over store delar av det tysksnakkande Europa i løpet av kort tid. Martin Luther blei ein kjentkjend mann. Nokre rosa han fordi han kritiserte dei geistlege si pengeutpressing. Men mange var djupt sjokkert over den unge munken og universitetsdoktoren som utfordra dei kyrkjelege autoritetane.