Martin Luther: Skilnad mellom versjonar

Martin Luther blei fødtfødd i Eisleben i [[Tyskland]] i 1483 og døydedøydde i same by i 1546. Oppdraginga til Luther bliblir omtala som streng og prega av foreldra sine ideal om nøysemd og fromleik. Han studerte juss som ung mann, men braut med juss-studiet og søkte opptak i augustinarane sitt kloster i Erfurt. Her kunne han fortsette å studere ved universitetet sjølv om han tok del i klosterlivet. Augustinarane fører sin tradisjon attende til kyrkjefaderen og filosofen [[Augustin av Hippo|Augustin]]. Denne ordenen var kjentkjend for å vere særs lojal mot Roma, men òg for å legge stor vekt på den enkelte munk si utvikling og personlege fromleik.

Martin Luther sitt problem går inn i sentrum i den kristne trua. Eitt år før han døydde, skildra han krisa slik: ''Sjølv om eg levde som ein uklanderleg munk, kjentekjende eg likevel uroleg samvit over at eg for Gud var ein synder og ikkje kunne forlate meg på at eg kunne oppnå å bli forsona gjennom mine eigne gjerningar. Det var ikkje berre det at eg ikkje elska – nei, eg hatet den rettferdige Gud som straffar syndarar … Slik raste eg i min ville og forvirra samvit og anstrenga meg bittert med den plassen hjå Paulus som eg brennande gjerne skulle ha visst kva han meinte med.''<ref name="Lije 1972">Lije 1972</ref>

Kyrkjene i samtida til Luther la stor vekt på det kristne mennesket sitt handlingsliv gjennom å understreke dei gode gjerningane og bota si tyding. Det hadde òg vakse fram ein praksis der ein kunne gje gåver til kyrkja gjennom å kjøpe såkalla "avlatsbrev". I den folkelege fromheita blei slike gåver sett i samanheng med skjærselden. Skjærselden blei sett på som ein plass syndarar opphaldtoppheldt seg etter døden for å klargjere seg til livet i himmelen. Her kunne syndarane gjere bot og sone, og opphaldet i skjærselden var avhengig av korleis ein hadde levd sitt liv på jorda. I mellomalderen oppstooppstod det førestillingar om at det var mogleg å opparbeide seg fortenester (meritum på latin) ) som gjorde at Gud såg på syndarane med mildare auge. Luther sinsi nye forståing av forholdet mellom tru og gjerningar gjorde hamhan strektsterkt kritisk til denne delen av kyrkja si forkynning og lære: Guds nåde kan ikkje kjøpast eller fortenast. Den er ei gåve som blir gitt den som trur. Ja, sjølv trua er ei gåve frå Gud.

Luther arbeida i årevis med desse spørsmåla. Han granska Salmane si bok, Det nye testamente og teologiske verk. Samtidig heldt han førelesningar for studentar i Wittenberg og Erfurt, og han heldt preikar som prest og munk. Sjølve gjennombrotet i synet på Guds rettferd skal ha skjedd i 1513 eller 1514 mens han arbeidetarbeidde med ein kommentar til Salmane si bok. Men det var fyrst i 1517 at han for alvor offentleggjorde sitt nye teologiske grunnsyn og trekte kyrkjekritiske konklusjonar av det. Det fyrste han angreip offentleg var avlatshandelen.

Handelen med avlatsbrev var på dette tidspunkt blitt omfattande. Kyrkja trengtetrong inntekter til bygginga av den enorme Peterskyrkja i Roma, og pave Leo X (1513-1521) hadde sjølv godkjent avlatshandelen som kjelde til finansieringa. Tankegangen bak var på mange måtar idealistisk: Kyrkja sin viktigaste eigedom var evangeliet om frelse og tilgiving. Denne eigedom må da òg kunne brukast til å skaffe kyrkja naudsynte inntekter. Det er jo berre sunt for ein botferdig syndar å gje pengar til eit godt formål! Men avlatshandelen blei mange stadar ganske ekstrem, og det oppstooppstod førestillingar om at synd og skyld er storleikar ein kan betale seg ut av. Ikkje bere dei levende, men òg dei daude kunne «kjøpast fri» frå straff, meinte mange. Men nokre var òg kritiske til avlatshandelen, ikkje minst munkar og nonner i klostra og enkelte teologar på dei nye universiteta.

Allehelgensdag var festen for dei avdøde. Då gjekk familiane til kyrkja og bad for dei kjære som var gått vekk. Samtidig var det høgsesong for omsetting av avlatsbrev. Mange ville gjerne betale for å kunne sleppe rimelegare i skjærselden. [[31. oktober]] [[1517]], dagen før festen, sendte Luther ut 95 tesar om avlaten. I ettertid er denne dagen vorte rekna som reformasjonen sin «fødselsdag». Han skreiv tesane på latin og sendte dei til biskopen, nokre andre teologar og ein rekkje vener. Det er òg mogeleg at tesane blei slått opp på døra til slottskyrkja i Wittenberg, enten same kveld eller på sjølve allehelgensdagen 1. november. Akademikarar brukte å halde offentlege [[disputas]]ar fleire gonger i året. Før ein slik disputas var det vanleg å sende ut tesar om temaet slik at folk kunne førebu seg til diskusjonen.

Det blei ingen disputas om avlatshandelen i Wittenberg. Men tesane eksploderte i offentlegheita på ein måte som Luther truleg ikkje hadde drøymt om. Dei blei omsette til tysk og distribuert over store delar av det tysksnakkande Europa i løpet av kort tid. Martin Luther blei ein kjentkjend mann. Nokre rosa hamhan fordi han kritiserte dei geistlege si pengeutpressing. Men mange var djupt sjokkert over den unge munken og universitetsdoktoren som utfordra dei kyrkjelege autoritetane.