Lulesamisk: Skilnad mellom versjonar

Gå gjennom historikken

← Eldre endring

Sletta innhald Nytt innhald

VisuellWikitekst

Versjonen frå 17. september 2017 kl. 21:04 endre Trondtr (diskusjon \| bidrag) Administratorar 17 515 redigeringer →Grammatikk ← Eldre endring		Siste versjonen frå 8. november 2023 kl. 14:29 endre fjern Olve Utne (diskusjon \| bidrag) Administratorar 22 485 redigeringer →Indre språkhistorie: umesamisk har stadieveksling (rett nok hovudsakleg etter lang vokal)
(27 mellomliggjande versjonar av 5 brukarar er ikkje viste)
Line 7: \|familie=[[uralske språk\|Uralsk]]<br> [[samiske språk\|samisk]] \|abc=[[latinsk alfabet\|latinsk]] \|nasjon=~~Tysfjord~~[[Hamarøy kommune]] \|byrå=Samisk språkråd \|iso2=smj \|iso3=smj}} \|glotto=lule1254 }} '''Lulesamisk''' er eit [[samisk språk]] i den [[uralske språk]]familien. Det har ca. 2 000 talarar. Dei fleste lulesamane bur i [[Sverige]], og nokre bur i [[Noreg]],. ~~dei~~Dei fleste av dei på norsk side bur i området rundt [[~~Tysfjord~~Tysfjorden]]. Frå 1. januar 2020 er [[Hamarøy kommune]] i [[Nordland fylke]] innlemma [[samisk språkforvaltingsområde]], som den einaste frå lulesamisk område på norsk side. ==Alfabet== {{detaljar\|Uttale av lulesamisk skriftspråk}} Lulesamisk blir skrive med bokstavane i det norske og svenske alfabetet, slik at ''æ, ø'' blir brukt på norsk side og ''ä, ö'' på svensk side. I tillegg brukast ''á'' for lang [a:], og ''ŋ'' for [ŋ]. Den siste lyden vart tidlegare skrive ''ń'', i praksis (på grunn av 8-bits datasystem) ofte ''ñ''. Sjølv om nord- og lulesamisk er svært lik kvarandre språkleg er det store skilnader i skrivemåten. Denne skilnaden går attende til [[Rasmus Rask]] sitt framlegg til [[Nordsamisk ortografi\|nordsamisk rettskriving]], lulesamisk heldt fast på den gamle, norsk-svenske skrivemåten, og skriv ''sjaddat'' og ''tjállet'' der nordsamisk har ''šaddat, čállit'' ('bli, skrive'). Rad 20 ⟶ 23: ==Grammatikk== === Morfologi (Formlære) === ~~<!--~~ '''For meir om dette emnet, sjå [[Lulesamisk morfologi]]''▼ ~~===Fonologi===~~ ~~-->~~ I lulesamisk har alle andre ordklasser enn [[adverb]], [[interjeksjon]]ar, [[subjunksjon]]ar og [[konjunksjon]]ar ei rik bøying. Rad 32 ⟶ 31: Lulesamisk skil seg frå nordsamisk ved å ha oppretthalde distinksjonen mellom [[genitiv]] og [[akkusativ]]. Nektingsverbet i lulesamisk blir bøygd i tempus, på same måten som i [[sørsamisk]]. ▲'''For meir om dette emnet, sjå [[Lulesamisk morfologi]]'' === Syntaks (Setningslære) === Lulesamisk setningslære skil seg lite frå den i nordsamisk, men har ein større tendens til SAOV-ordstilling (''subjekt - hjelpeverb - objekt - hovudverb'') enn det nordsamisk har. Lulesamisk har også eit større system av hjelpeverb. ==Historie== Vi delar språkhistoria inn i indre og ytre ~~språkhistori~~språkhistorie, der det første er endringar i språket sjølv, og det andre er endringar i den samfunnsmessige stillinga til språket. === Indre språkhistorie === {{detaljar\|Samisk språkhistorie}} Dei samiske språka vart skilt frå austersjøfinsk for rundt 2000 år sidan. I løpet av tida fram til dei første skriftlege kjeldene for samisk (frå og med 1600-talet) delte det samiske urspråket seg inn i vestsamisk (frå [[sørsamisk]] til og med [[nordsamisk]]) og austsamisk. Den vestsamiske gruppa deler seg inn i ei sørleg gruppe ([[sørsamisk\|sør-]] og [[umesamisk]]) og ei nordleg gruppe ([[pitesamisk\|pite-]], lulesamisk og [[nordsamisk]]). Den sørlege gruppa av vestsamiske språk er kjenneteikna ved [[omlyd]] heller enn [[stadieveksling]], og har i større grad halde på trykklette [[konsonant]]ar og [[vokal]]ar frå det finsk-samiske urspråket i bøyingsendingane sine. Den nordlege gruppa, inkludert lulesamisk, har forkorta og mista endingane sine, slik at der sørsamisk har ''gïelen'' og ''gïeleste'' som [[genitiv]] og [[elativ]] av ''gïele'' "språk", har lulesamisk formene ''giela'' og ''gielas'', av grunnforma ''giella''. Som det går fram av døma skil lulesamisk (og ume- og pitesamisk og alle samiske språk lenger nord) seg frå ~~sør- og umesamisk~~sørsamisk ved å ha [[stadieveksling]], i dette tilfellet veksling mellom lang ''-ll-'' i [[nominativ]] og kort ''-l-'' i visse andre kasus. Lulesamisk skil seg frå nordsamisk framfor alt ved å ha oppretthalde skiljet mellom final ''-p, -t, -k'', eit skilje som i nordsamisk har falle saman i ''-t'', t.d. lulesamisk ''hállat, hállap'' ("å snakke, vi snakkar"), i nordsamisk er desse formene identiske (''hállat'' = både "å snakke" og "vi snakkar"). Lulesamisk (og pitesamisk) er meir konservativ enn nordsamisk på fleire punkt: Rad 52 ⟶ 55: === Ytre språkhistorie === {{detaljar\|Lulesamisk ortografi}} Det lulesamiske skriftspråket vart etablert av [[Lars Levi Læstadius]] ([[1800]]–[[1861]]) med det religiøse verket ''Hålaitattem Ristagasa ja Satte almatja kaskan'' ('Samtale mellom ein kristen og ein ikkje-truande', 1837 el. 1839). I 1844 gav han ut ''Tåluts suptsasah'', ei bibelhistorie på 259 sider. Det vart gjeve ut ei salmebok på lulesamisk i [[1895]]. I byrjinga av [[1900-talet]] utvikla [[K.B. Wiklund]] eit skriftspråk for lulesamisk. Etter 2. verdskrigen kom Bergsland /Ruong ortografien, den første samiske ortografien der ein morsmålstalar hadde vore med og utvikle han. Gjeldande lulesamiske skriftspråk vart utarbeida av lulesamisk språknemnd, og vedtatt i 1983, med [[Mikal Urheim]] som ein av dei sentrale arkitektane attom reforma. Frå 1. januar 2006 vart Tysfjord første lulesamiske kommune under samisk språkforvaltningsområde i Noreg. I sverige er kommunane [[Gällivare]], [[Arjeplog]] og [[Jokkmokk]] del av det samiske forvaltningsområdet, for lulesamisk (Gällivare også for nordsamisk). ==Referansar== {{reflist}} ==Litteratur== === Bibliografiar === * [https://glottolog.org/resource/languoid/id/lule1254 Glottolog: Bibliografi over lulesamisk språkforsking] === Ordbøker === * {{kjelde bok \| forfattar = Grundström, Harald \| utgjeve = 1946~~- \| url = https://www.sametinget.se/14885~~ \| tittel = Lulesamisches Wörterbuch - Lulesamisk ordbok \| url = https://www.sametinget.se/14885 }} * {{kjelde bok \| forfattar = Kejonen, Olle \| utgjeve = 2013 \| tittel = 101 julevsáme verba. 101 lulesamiska verb \| url = https://julevsameverba.wordpress.com/ }} * {{kjelde bok \| forfattar = Wiklund, K.B. \| tittel = Lule-lappisches Wörterbuch \| utgjeve = 1890 \| stad = \| Helsinki \| utgjevar = Suomalais-ugrilaisen seuran toimituksia \| bind = 1 \| url = https://saamilinguistics.files.wordpress.com/2016/05/wiklund1890.pdf }} === Grammatikkar og artiklar om grammatikk === * Bartens, Raija 1972: ''Inarinlapin, merilapin ja [[Lulesamisk\|luulajanlapin]] kaasussyntaksi''. Suomalais-Ugrilaisen Seuran Toimituksia 148. 180 s. * Heahttá, Sara Ellen Eira: ''Lulesamisk skriftspråk''. http://samediggi.no * Kintel, Anders 1991: ''Syntaks og ordavledninger i lulesamisk''. Kautokeino : Samisk utdanningsråd. Rad 80 ⟶ 91: * {{kjelde bok \| forfattar = Sammallahti, Pekka \| utgjeve = 1989 \| tittel = The Saami languages \| stad = Karasjok \| url = https://beta.nb.no/items/5b55ff641598c54e7895ef15adf236dc;page=0;searchText=Pekka%20Sammallahti#?h=Pekka%20Sammallahti}} * Spiik, Nils Eric 1989: ''Lulesamisk grammatik''. Samskolstyrelsen. * {{kjelde bok \| forfattar = Wiklund, K. B. ~~Wiklund~~ \| utgjeve = 1891 \| tittel = Laut- und Formenlehre der Lule-lappischen Dialekte \| stad = Stockholm \| url = https://saamilinguistics.files.wordpress.com/2016/05/wiklund1891.pdf }} * Wiklund, K. B. 1901: ''Lärobok i lapska språket''. Uppsala: Lundequistska bokh. 1901. * Ylikoski, Jussi 2017: Future time reference in Lule Saami, with some remarks on Finnish. [http://ojs.utlib.ee/index.php/jeful/issue/view/7.2 Eesti ja soome-ugre keeleteaduse ajakiri] 7 (2) s. 209-244. ~~==Referanser==~~ * Ylikoski, Jussi 2022: Lule Saami. – Marianne Bakró-Nagy, Johanna Laakso & Elena Skribnik (eds), ''The Oxford Guide to the Uralic Languages''. Oxford: Oxford University Press. ~~<references/>~~ ==Bakgrunnsstoff== === Wikipedia === {{Incubator\|Wp/smj\|prosjekt=Wikipedia}} === Institusjonar === Rad 97 ⟶ 107: Kurs i lulesamisk: [http://giellajhila.se/ Giellaj hilá] "Glöd till språket" * Kurs i lulesamisk [http://www.ur.se/samasta/samasta1/ Sámásta] ... som tyder «tal samisk» [http://giellatekno.uit.no/cgi/index.smj.~~nno~~nob.html Lulesamisk morfologisk analysator] [http://divvun.no/ Lulesamisk stavekontroll] Rad 108 ⟶ 118: {{Samiske språk}} {{Uralske språk}} {{samar}} [[Kategori:Samiske språk]] [[Kategori:Lulesamisk språk\|*]] [[Kategori:Språk i Noreg]] [[Kategori:Språk i Sverige]]