Stadieveksling: Skilnad mellom versjonar

Sletta innhald Nytt innhald
Trondtr (diskusjon | bidrag)
Retta ref.
Trondtr (diskusjon | bidrag)
 
(46 mellomliggjande versjonar av 24 brukarar er ikkje viste)
Line 1:
[[fil: Turun_sanomat_kyltti.jpg|mini|[[Genitiv]] av bynamnet ''Turku'' (norsk ‘[[Åbo]]’) er ''Turun'', med stadieveksling ''k:0''. Her avisa Turun Sanomat.]]
'''Stadieveksling''' er einei grammatisk prosesskonsonantveksling som førekjemfinst i dei [[samiske språk|samiske språka]]a nordfrå forog med [[umesamisk språk|umesamisk]] og nordover, i dei [[austersjøfinske språk|austersjøfinske språka]]a, og i dei [[samojediske språk|samojediske språka]]a [[nganasansk språk|ngasansk]] og [[selkupisk språk|selkupisk]].
 
Stadieveksling kan definerast som ei veksling mellom eit «sterkt» og eit «svakt» stadium av ein [[konsonant]] eller konsonantgruppe mellom to vokalar. Vi skil mellom kvalitativ og kvantitativ stadieveksling. I kvantitativ stadieveksling er sterkt stadium langt og svakt stadium kort, i kvalitativ stadieveksling skil konsonantane seg frå kvarandre, til dømes ved at sterkt stadium er ustemt og svakt stadium stemt.
Stadieveksling kan bli karakterisert som «konsonantismen sitt motstykke til [[omlyd]]». Det prototypiske fallet har vi i tostavingsstammar, der ein ustemt lukkelyd (''p, t, k'') initialt i den siste stavinga blir lukka av eit suffiks, og som følgje av det blir stemt (i prinsippet ''b, d, g'', men i moderne finsk får vi '' v, d, Ø''). Dermed har vi finsk ''tapa'' ‘vane’, ''katu'' ‘gate’, ''joki'' ‘elv’, som i genitiv, som lukkar stavinga med suffikset ''-n'', blir til ''tavan, kadun, joen''. Dette er døme på kvalitativ stadieveksling. Vi har også kvantitativ stadieveksling, ''kuppi'' ‘kopp’, ''hattu'' ‘hatt’, ''takki'' ‘frakk’ blir i genitiv ''kupin, hatun, takin''. Stadieveksling i selkupisk minnar sterkt om den finske, vi har ''kätto'' ‘tarm’, genitiv ''kädön''. Konsonanten i open staving blir kalla '''sterkt stadium''', mens den i lukka staving blir kalla '''svakt stadium'''. I dei moderne språka har stadieveksling vorte ei [[morfologisk veksling]] — vi kan ha sterkt stadium også i open staving og svakt stadium i lukka, som i finsk nominativ/genitiv ''liike / liikkeen'' ‘rørsle’. Her har det tidlegare vore ein final lukkelyd, vi har hatt ''*liikeʔ / liikkeʔen'', med sterkt stadium i open staving, som forventa, i dag er dei fonologiske vilkåra endra, men stadievekslinga har halde seg uendra.
 
Stadieveksling kan gjerne karakteriserast som «konsonantismen sitt motstykke til [[omlyd]]». I finsk og samisk er vekslinga morfologisk styrt, men opphavleg var ho fonologisk styrt.
Med stadievekslinga distribuert i dei to utkantane av det uralske språkområdet (i aust og vest), trudde forskarane tidlegare at det var eit ururalsk fenomen, som hadde gått tapt i dei andre uralske språka. No har dei fleste gått bort frå denne teorien, og ser dei austlege og vestlege stadievekslingane som resultat av uavhengige, men parallelle utviklingar. Teorien om parallell utvikling er ikkje så urimeleg, i og med at lydendringane vi ser går att i andre samanhengar i andre språk. Frå eit norsk synspunkt ser vi t.d. at finsk sterkt stadium tilsvarer «norske» konsonantar, mens svakt stadium tilsvarar «danske», i norsk/danske ordpar som ''hatt / hat'' og ''hat / had''.
 
==Døme på stadieveksling==
 
=== Finsk ===
 
Det prototypiske tilfellet har vi i tostavingsstammar, der ein ustemt lukkelyd (''p, t, k'') initialt i den siste stavinga blir lukka av eit suffiks, og som følgje av det blir stemt (i prinsippet ''b, d, g'', men i moderne finsk får vi '' v, d, Ø''). Dermed har vi finsk ''tapa'' ‘vane’, ''katu'' ‘gate’, ''joki'' ‘elv’, som i genitiv, som lukkar stavinga med suffikset ''-n'', blir til ''tavan, kadun, joen''. Dette er døme på kvalitativ stadieveksling.
 
Stadieveksling kan bli karakterisert som «konsonantismen sitt motstykke til [[omlyd]]». Det prototypiske fallet har vi i tostavingsstammar, der ein ustemt lukkelyd (''p, t, k'') initialt i den siste stavinga blir lukka av eit suffiks, og som følgje av det blir stemt (i prinsippet ''b, d, g'', men i moderne finsk får vi '' v, d, Ø''). Dermed har vi finsk ''tapa'' ‘vane’, ''katu'' ‘gate’, ''joki'' ‘elv’, som i genitiv, som lukkar stavinga med suffikset ''-n'', blir til ''tavan, kadun, joen''. Dette er døme på kvalitativ stadieveksling. Vi har også kvantitativ stadieveksling, ''kuppi'' ‘kopp’, ''hattu'' ‘hatt’, ''takki'' ‘frakk’‘jakke, frakk’ blir i genitiv ''kupin, hatun, takin''. Stadieveksling i selkupisk minnar sterkt om den finske, vi har ''kätto'' ‘tarm’, genitiv ''kädön''. Konsonanten i open staving blir kalla '''sterkt stadium''', mens den i lukka staving blir kalla '''svakt stadium'''. I dei moderne språka har stadieveksling vorte ei [[morfologisk veksling]] — vi kan ha sterkt stadium også i openlukka staving og svakt stadium i lukkaopen, som i finsk nominativ/genitiv ''liike / liikkeen'' ‘rørsle’. Her har det tidlegare vore ein final lukkelyd, vi har hatt ''*liikeʔ / liikkeʔen'', med sterkt stadium i open staving, som forventa, i dag er dei fonologiske vilkåra endra, men stadievekslinga har halde seg uendra.
 
Kvantitativ stadieveksling står sterkare i grammatikken enn kvalitativ. Kvalitativ stadieveksling er nesten ikkje i bruk i nye lånord eller i namn. Gamle lånord som ''katu'' 'gate' og ''lato'' 'låve' (jf. svensk ''ladugård'') har genitivsformer ''kadun, ladon''. Nyare lånord, som ''auto'' 'bil', og namn, som ''Kati'', får ikkje stadieveksling. Spesielt interessant er [[minimalt par|minimale par]] som ''satu/Satu'', som både er eit substantiv (som tyder 'eventyr') og eit jentenamn. I genitiv er eventyret ''sadun'', men jenta kan vere både ''Sadun'' og ''Satun''. Kvantitativ stadieveksling, derimot, gjeld nesten utan unntak, både for lånord ''deodorantti - deodorantin, frakki - frakin, teleskooppi - teleskoopin'' og namn ''Matti - Matin, Seppo - Sepon, Riikka - Riikan, Otto - Oton'' (men ''Anette - Aneten'' eller ''Anetten'').
 
=== Samisk ===
[[fil:sme_gradation_prenasal.png|330px|thumb|Regel for prenasal stadieveksling i nordsamisk, skrive i [[Tonivåmorfologi|twol-formalismen]]]]
 
Stadieveksling i [[samiske språk|samisk]] har tre ulike stadium.
 
=== Selkupisk ===
 
Stadieveksling i [[selkupisk]] minnar sterkt om den finske, vi har ''kätto'' ‘tarm’, genitiv ''kädön''.
 
 
=== Nganasansk ===
 
[[Nganasansk]] har kvalitativ stadieveksling for [[lukkelyd]]ar og [[frikativ]]ar. Stadieveksling opptrer mellom vokalar og i konsonantsamband som består av [[nasal]] og lukkelyd. Døme i tabellen nedanfor, alle døma viser sterkt/svakt stadium for [[nominativ]] og [[genitiv]] [[singularis|eintal]]:
 
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|-
!Stadieveksling
!Døme
!Omsetjing
|-
!h : b
|bahi : babi
|'villrein'
|-
!t : δ
|ŋuta : ŋuδa
|'bær'
|-
!k : g
|məku : məgu
|'rygg'
|-
!s : d<sup>j</sup>
|basa : bad<sup>j</sup>a
|'jarn'
|-
!ŋh : mb
|koŋhu : kombu
|'bølgje'
|-
!nt : nd
|d<sup>j</sup>intə : d<sup>j</sup>ində
|'boge'
|-
!ŋk : ŋg
|bəŋkə : bəŋgə
|'gamme'
|-
!ns : n<sup>j</sup>d<sup>j</sup>
|bənsə : bən<sup>j</sup>d<sup>j</sup>ə
|'alle'
|-
|}
 
==Historisk-komparative tilhøve==
Med stadievekslinga distribuert i dei to utkantane av det uralske språkområdet (i aust og vest), trudde forskarane tidlegare at det var eit ururalsk fenomen, som hadde gått tapt i dei andre uralske språka. No har dei fleste gått bort frå denne teorien, og ser dei austlege og vestlege stadievekslingane som resultat av uavhengige, men parallelle utviklingar. Teorien om parallell utvikling er ikkje så urimeleg, i og med at lydendringane vi ser går att i andre samanhengar i andre språk. Frå eit norsk synspunkt ser viein t.d. at finsk sterkt stadium tilsvarersvarer til «norske» konsonantar, mens svakt stadium tilsvararsvarer til «danske», i norsk/danske ordpar som ''hatt / hat'' og ''hat / had''.
 
Ei forklaring, fremma av både [[K.B. Wiklund]] og [[Lauri Posti]], er at austersjøfinsk stadieveksling er eit lån frå germansk, ei tillemping av [[Verners lov]] til austersjøfinsk. Etter Verners lov vart indoeuropeiske ustemte lukkelydar til ustemte frikativar, men viss trykket fall på den (ikkjeinitiale) stavinga '''etter''' konsonanten, vart frikativen stemt i staden. Den austersjøfinske varianten seier at viss det kjem ei lett (open) staving etter konsonanten, får han vere ustemt, men viss det kjem ei tung (lukka) staving etter konsonanten, blir han stemt.
 
Stadieveksling i samisk skil seg frå den austersjøfinske. Her får vi ikkje ei svekking av ustemte konsonantar, men ei forlenging, eller til og med dissimilering av konsonantar i open staving. Eit døme er ''Sápmi'' ‘Sameland’, som etymologisk er same ord som finsk ''Häme'' ‘Tavastland’ og ''Suomi'' ‘Finland’, og som er ''Sámi'' i genitiv. Her er ''-m-'' den opprinnelegeopphavlege konsonanten, og sterkt stadium har fått ein initial ''-p-''. Her kan med andre ord ikkje Verners lov stå bak.
 
== Litteratur ==
* Helimski, Eugene 1995: Proto-Uralic gradation: Continuation and traces. ''Congressus Octavus Internationalis Fenno-Ugristarum I: Orationes plenariae et conspectus quinquennales''. Jyväskylä: Moderatores. 17-51.
* Helimski, Eugene 1998: Nganasan. Daniel Abondolo (ed.), ''The Uralic Languages'', s. 480-515. London / New York: Routledge.
* Kallio, Petri 2000 Posti’s superstrate theory at the threshold of the new millennium. ''Facing Finnic: Some challenges to historical and contact linguistics''. Helsinki: Finno-Ugrian Society. 80-99.
 
* Koivulehto, Jorma & Vennemann, Theo 1996 Der finnische Stufenwechsel und das Vernersche Gesetz. Beiträge zur Ge- schichte der deutschen Sprache und Literatur 118, 163-182.
 
* Posti, Lauri 1953: From Pre-Finnic to Late Proto-Finnic. Studies on the Development of the Consonant System. ''Finnisch-ugrische Forschungen''. Helsinki
 
* Wiklund, K. B. 1896 ''Entwurf einer urlappischen Lautlehre''. Helsingfors: Finsk-ugriska sällskapet.
 
[[Kategori:Grammatikk]]
[[Kategori:Austersjøfinske språk]]
[[Kategori:Samiske språk]]
[[Kategori:Nganasansk språk]]
[[Kategori:Utvalde artiklar 2010]]
 
<!-- interwiki (no,sv,da first; then other languages alphabetically by name) -->
<!-- skanwiki -->
 
<!-- interwiki -->
[[fi:Astevaihtelu]]