Gouw (Germaans)

Gouw (Duits: Gau, Fries: goa, Gronings: go, Limburgs: goew) is een meerduidig, niet scherp afgebakend begrip waarmee oorspronkelijk het door de Romeinen gebruikte woord pāgus voor een bestuurseenheid werd vertaald. Een gouw was onderdeel van het Germaans stamgebied en in de Frankische tijd een aanduiding voor de gewesten. Er kan ook een landschap mee worden aangeduid, meer in het bijzonder een gebied dat langs het water is gelegen. De vorming van, zeggenschap over en ontwikkelingen rondom een gouw verschillen sterk per regio en in de tijd.

Er waren gouwen in het huidige Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland, België, Nederland, Luxemburg, Noord- en Oost-Frankrijk en Noord-Italië.

Functies

Ontstaan der gouwen

Ruwweg ten zuiden van de Frans-Nederlandse taalgrens in het huidige België waren de gouwen onderdeel van de voormalige Romeinse civitates of stadsgebieden. In de Nederlandse en Belgische geschiedenis speelden gouwen een rol van de vierde tot de elfde eeuw. Toen het Frankische Rijk in de zevende en achtste eeuw zijn gezag over de Nederlanden uitbreidde, vormden ze bestuurseenheden in het rijksverband onder vorm van gouwgraafschappen.

Bestuurlijke functie

Gouwen hadden meestal natuurlijke grenzen, zoals rivieren, kusten, heuvelruggen of bergketens of dichte wouden. Ze werden bestuurd door een gouwgraaf; een bestuurlijke functie, uitgeoefend in een bepaalde gouw, en in de eerste plaats geen erfelijke titel, zoals later die van graaf van een bepaald gebied. Een gouwgraaf werd aangesteld door de keizer als diens vertegenwoordiger; kwam hij te overlijden of misdroeg hij zich, dan werd er door de keizer een nieuwe gouwgraaf aangesteld.

Rechterlijke functie

De centrale instelling was het gouwding. Dit was de bijeenkomst van dinggenoten, de vrije en weerbare mannen, op gezette tijden (meestal drie keer per jaar) op een vaste plaats (oorspronkelijk in de open lucht), waar werd rechtgesproken volgens het volksrecht en waar andere grote beslissingen werden genomen. De bijeenkomst stond onder leiding van een bij acclamatie aangewezen voorzitter, de rechter of richter. Deze voorzitter was na de inlijving in het Frankische Rijk de gouwgraaf.

Naast de drie vastgestelde echte of geboden dingen waren er de ongeboden dingen voor bijzondere gevallen. De dinggenoten waren dingplichtig, dat wil zeggen dat zij verplicht aanwezig moesten zijn. Karel de Grote veranderde de dingplichten door een afvaardiging van scabini, waarvan afgeleid schepenen.

Vanaf de tiende eeuw raakten gouwen en gouwdingen in verval door de uitbreiding van de horigheid. Daardoor nam het aantal vrije mannen af en de verbrokkeling van de gouwen in graafschappen toe. De gouwnaam bleef evenwel nog lange tijd in gebruik voor geografische situeringen.

Indeling

Opmerking: Deze lijst is onvolledig en de bijgevoegde kaarten zijn onder voorbehoud; deze zijn pas eeuwen later gemaakt als reconstructie en de nauwkeurige indeling is betwist. Ook zijn gouwen in de loop der eeuwen veranderd van vorm, samengevoegd dan wel gesplitst, komen anderen slechts een enkele keer voor en nemen de latere graafschappen vaak de naam van een voormalige gouw over (bijvoorbeeld Brabant). Voorzichtigheid is geboden bij het intekenen van gouwen in kaarten.

Gouwen in de Noordelijke Nederlanden (Nederland en West-Duitsland)

Noord-Nederland en aangrenzend Duitsland:
- Westflinge (West-Friesland + Zeevang en Callantsoog)
- Texla (tussen 't Vlie en Callantsoog, met Vlieland en Texel)
- Wiron (pagus Wironi in terra Fresonum) (Wieringen)
- Kinheim, Kennehim of Kinnin (Kennemerland)
- Westergo (tussen Vlie en Boorne)
- Oostergo
- Zuidergo Gebied rondom Stavoren grotendeels in zee opgegaan, latere Noordoostpolder.
- Bornego na 11e eeuw; Zevenwouden (pagus Forestensis)
- Humsterland (Hugmerchi^[1]) (Kollumerland, Achtkarspelen en Westerkwartier)
- Hunsingo of Hunusgo^[1] (tussen Lauwers en Maarvliet)
- Fivel(in)go of Fivilga^[1] (tussen Maarvliet en Tjamme; Fivelingo en Oldambt)
- Reiderland (tussen Eems en Tjamme)
- Agradingo: Westerwolde en gebieden ten oosten daarvan
- Aurikerland (Aurich en oostelijk gelegen gebied)
- Eemsgo of Emsigerland (ten noorden van de Eems; Emden en omgeving)
- Federgo
- Broekmerland (ten westen van Aurich)
- Overledingerland (ten zuiden van Leer)
- Ostringen
- Moormerland (Leer en omgeving)
- Norderland
- Harlingerland (ten noorden van Aurich)
- Rustringen
- Wangerland
Midden- en Oost-Nederland:
- Betuwe (Batua^[1] of Betua) (Over-Betuwe)
- Treanth of Theanti^[1] (Drenthe)
- Veluwegouw (Felua)^[1] (Veluwe)
- Flethite of Flethetti (Utrechtse Heuvelrug, Gooi en het westen van de Gelderse Vallei)
- Germepi Omgeving Woerden
- Opgooi of Upgoye (Kromme Rijngebied)
- Nifterlake Langs de Vecht en Rijn.
- Isla et Lake (Hollandse IJssel en Lek) (Lopikerwaard en Krimpenerwaard)
- Hamaland (ook wel Hamelant)
  - IJsselgouw (Hisloa, Hisla of Isloi^[1])
  - Liemers of Lijmers (pagus Leomerike^[1])
- Salon^[2] (Salland)
- Agridiocensis sive Umbalaha^[2]
- Swifterbant
- Teisterbant (Vijfherenlanden en Neder-Betuwe)
- Tueanti^[1] (Twente)
- North Tuianti (Nedergraafschap Bentheim en Noord-Twente) voor het eerst benoemd in 797
Schelde-Maas-Rijngebied:
- Rijnland (in Zuid-Holland)
- Masaland (Maasmonding in Zuid-Holland)
- Hettergouw (Hattuaria^[1])(oostelijke Maasoever tussen Cuijk en Roermond)
  - Duffelgouw (Land van Maas en Waal, De Duffelt)
  - Keldagouw
  - Mulgouw (land tussen Maas en Rijn, van Arcen (Nederland) tot Erkelenz (Duitsland))
- Strijen of Stryen (hieruit kwam Heerlijkheid Strijen voort)
- Scalden of Scaldis^[1] (Schouwen)
- Walacra (Zeeland Bewestenschelde, tussen Oosterschelde en Westerschelde)
- Maasgouw, eigenlijk Masau (westelijke Maasoever tussen Cuijk en Maastricht)
- Tubalgo
- Rodenburggouw of Aardenburggouw (pagus Rodanensis)

Gouwen in de Zuidelijke Nederlanden (België, Luxemburg en Franse Nederlanden)^[3]

Toxandrië of Taxandrië (Brabantse Kempen)
Gentgouw (Latijn: pagus Gandensis)
Waasgouw (Latijn: pagus Wasia; (Waasland)
Haspengouw (Latijn: pagus Hasbanienesis of Hasbania^[1]), bij het Verdrag van Meerssen bestaande uit vier graafschappen
Luikgouw (Latijn: pagus Leuhius)
Condroz (Latijn:pagus Condrusus)
Woëvre (Latijn: pagus Ivotius; graafschap Ivois)
Arrelais
Ardennengouw (Latijn: pagus Arduennensis)
Bidgouw (Latijn: pagus Bedensis)
Methingouw (Latijn: pagus Matensis; Duits: Methingau; Frans: Methingowe)
Lommegouw (Latijn: pagus Lomacensis)
Brabantgouw (Latijn: pagus Bracbatensis), bij het Verdrag van Meerssen bestaande uit vier graafschappen
Henegouw (Latijn: pagus Hanoniensis)
Kortrijkgouw (Latijn: pagus Curtracensis)
Kamerijkgouw (Latijn: pagus Cameracensis)
Vlaanderengouw (Latijn: pagus Flandrensis), rond Brugge tussen de IJzer en het Zwin
Doornikgouw (Latijn: pagus Tornacensis), met Medeland, Caribant en Pevelen
Artesië (Latijn: pagus Artabatensis), Atrecht met Oosterbant, Leticus, Scarbeius
Ternaasgouw (Latijn: pagus Taruanensis), met het Graafschap Ternaas in engere zin, en het het Boonse
Pontegouw (Latijn: pagus Pontivus), rond Abbekerke (Frans: Abbeville) aan de rechterzijde van de Somme
Vermandgouw (Latijn: pagus Viromandensis), rond Sint-Kwintens (Frans: Saint-Quentin)
Mepsegouw (Latijn: pagus Mempiscus)
Rijen of Rien (Latijn: pagus Renensium)
IJzergouw bij de rivier de IJzer (Latijn: pagus Isereticus^[1])

Gouwen in Duitsland en Oost-Frankrijk

Alpgau: graafschap tussen de Rijn en het Zwarte Woud, westelijk van het Bodenmeer.
Altgau: klein graafschap rond Bad Tennstedt en Großfurra
Ammergau: het dal van de Ammer/Amper ten westen en zuidwesten van München tot aan de grens met Oostenrijk
Anglachgau: Vlakke gebied ten oosten van de Rijn tussen Rastatt en Mannheim.
Argengau: Graafschap ten NO van het Bodenmeer, rondom de stad Lindau. In 769 werd Rothard, stamvader van de Welfen graaf van de Argengau. De Argengau vormde de kern van de Duitse bezittingen van de Welfen.
Auelgouw: graafschap op de oostelijke oever van de Rijn, tegenover Bonn
Augstgau: graafschap langs de rivier de Lech, rond Augsburg en Landsberg
Balsamgouw: graafschap aan de westkant van de Elbe, ten noorden van Maagdenburg
Bardengouw: graafschap rondom de stad Bardowick in Oostfalen
Bertoldsbaar: Een groot gebied ten noorden van de Donau, van zijn oorsprong tot aan de stad Ulm.
Bliesgouw: graafschap aan de benedenloop van de rivier de Blies
Bonngouw: graafschap rondom Bonn
Breisgouw: graafschap rondom Breisach
Brettachgau: klein graafschap ten oosten van Heilbronn (stad)
Chiemgau: het graafschap rondom de Chiemsee (meer)
Derlingouw: een graafschap in Saksen ten oosten van Braunschweig
Donaugau: graafschap rond Regensburg, voor het grootste deel op de zuidelijke oever van de Donau
Eichsfeld: graafschap ten zuiden van de Harz en ten oosten van Göttingen
Eifelgouw: een graafschap in de Eifel; (Duits: Eifelgau).
Elsenzgouw: graafschap rond de rivier de Elsenz, ten oosten van Heidelberg
Engersgouw: graafschap rond de huidige stad Neuwied (stad)
Enzgau: graafschap rond de rivier de Enz, rondom de stad Vaihingen an der Enz
Eritgau: betrekkelijk klein graafschap, in het noorden begrensd door de Donau, in het westen en zuiden door de Linzgau en in het oosten door de Folchotsbaar.
Harzgau: graafschap in Saksen rondom de steden Halbertstadt en Quedlinburg
Haistergau: een gebied in Opper-Zwaben rondom Bad Waldsee.
Hasegouw: een gebied in Neder-Saksen rondom de rivier de Hase
Hassegouw: graafschap ten westen van Merseburg
Hegau: een betrekkelijk klein graafschap ten westen van het Bodenmeer, tussen de Rijn en de Donau. Wordt gekenmerkt door resten van vulkanen die als steile heuvels enkele honderden meters boven het omringende landschap uitsteken. Op de toppen van al deze heuvels zijn kastelen gebouwd.
Hessengau: graafschap aan beide zijden van de Fulda (rivier), rond de steden Fritzlar en Kassel (Duitsland)
Gellepgouw
Gotzfeldgau: graafschap ten zuiden van Frankfurt am Main
Grabfeld: Een uitgestrekt graafschap van Fulda in het westen, tot Schweinfurt in het zuiden en het Thüringer Woud in het noordoosten. Later werd het verdeeld in een westelijk en een oostelijk graafschap, waarbij de grens ongeveer door de Rhön werd gevormd.
Gulikgouw (pagus Juliacensis; Duits: Jülichgau)
Helmegau: graafschap rond het riviertje te Helme, van Kelbra (Kyffhäuser) en Wallhausen (Helme) in het westen tot aan de Saale in het oosten.
Kinziggau: graafschap rond de rivier de Kinzig, een zijrivier van de Main
Klettgau
Königssondergau: klein graafschap op de noordoever van de Main, in het westen grenzend aan de Rijn. Door Karel de Grote gecreëerd als zijn persoonlijk bezit.
Kraichgau: Het gebied tussen de steden Karlsruhe, Heidelberg, Pforzheim en Heilbronn.
Lahngouw: Het stroomgebied van de rivier de Lahn in het noordwesten van het hertogdom Franken, vanaf Limburg an der Lahn stroomopwaarts. Dietkirchen bij Limburg was een belangrijk kerkelijk centrum. Later werd het graafschap gedeeld in de Opper- en Neder-Lahngouw;(Duits: Lahngau).
Lerigouw
Liesgau: graafschap in Saksen aan de zuidwestelijke kant van de Harz, oostelijk van Göttingen
Linzgau: graafschap tussen de noordelijke over van het Bodenmeer en de Donau.
Lobdengau: graafschap aan de benedenloop van de Neckar
Maingau: graafschap aan beide zijden van de Main, ten oosten van Frankfurt am Main
Marstengau: graafschap ten westen van Hannover.
Metzgouw: graafschap in en rond de plaats Metz in het huidige Frankrijk (Duits: Metzgau)
Moezelgouw: graafschap gelegen aan de beide zijden van de rivier de Moezel
Nahegouw: graafschap gelegen op de linker Rijnoever, ten noorden van de Wormsgouw op de beide oevers van de rivier de Nahe waarbij de rivier de Selz de grens vormde
Nibelgau: graafschap rond de stad Leutkirch in het zuidoosten van Baden-Württemberg.
Niddagau: graafschap rond de rivier de Nidda, ten noordoosten van Frankfurt am Main
Nordgau (Nederlands: Noordgouw) in de volgende gebieden:
- Nordgau (Beieren): het noordelijkste deel van Beieren, ten noorden van Regensburg, markgraafschap aan de grens van Bohemen.
- Nordgau (Elzas) graafschap dat de noordelijke helft van de Elzas omvat, tot in de 11e eeuw geregeerd door nakomelingen van Eticho I. Daarna werd het gebied verdeeld door de Habsburgers, het bisdom Straatsburg en de vrije stad Straatsburg.
Nordthüringgau: graafschap ten westen van de Elbe rondom de stad Maagdenburg
Opperrijngouw : graafschap ten oosten van de Rijn en ten zuiden van de Main, gelegen tegenover Worms, ten zuiden begrensd door de Lobdengau en ten oosten door de Mainzgau. Ontstaan door deling van de oudere Rijngouw aan het einde van de achtste eeuw, daarbij ontstonden ook de Nederrijngouw, vaak Rijngouw (Duits: Rheingau) genoemd, en de Königssondergau; die bezit was van de koninklijke familie (DuitsOberrheingau).
Ortenau: graafschap ten oosten van de Rijn, aan het zuiden grenzend aan de Breisgau, in het oosten aan vormt het Zwarte Woud de grens en in het noorden lag de grens bij Baden-Baden.
Pfinzgau: graafschap rond de rivier te Pfinz, ten oosten van Karlsruhe
Radenzgau: groot graafschap in het noorden van Beieren dat het oostelijke, grootste, deel van het huidige Opper-Franken besloeg.
Rammachgau: graafschap ten zuiden van de Donau, begrensd in het zuiden door de Haistergau, in het westen door het Ruadolteshuntare, in het oosten door de Illergau en in het noorden door het Ruadolteshuntare en de Illergau.
Rijngouw: graafschap ten oosten van de Rijn, ten weerszijden van de Main. Tijdens de regering van Karel de Grote creëerde die de Konings-ondergouw op de noordelijke oever van de Main, als persoonlijk bezit van de koning. Hierdoor werd de Rijngouw in twee delen verdeeld: de Opperrijngouw (het gedeelte ten zuiden van de Main) en de (Onder)Rijngouw (het resterende deel ten noorden van de Main).
Ruhrgouw: graafschap op de rechteroever van de Rijn rond de steden Essen en Duisburg
Saalgau: graafschap ten noorden van de Main. In het noorden en oosten begrensd door de Grabfeld gau.
Schongau: graafschap aan de rivier de Lech rond Memmingen
Schweinachgau: graafschap ten noorden van de Donau, tussen de Beierse Nordgau in het westen en Oostenrijk in het oosten
Serimunt: graafschap gelegen tussen de rivieren de Saale, de Mulde, de Fuhne en de Elbe in de huidige Duitse deelstaat Saksen-Anhalt
Spiersgouw (Duits: Speyergau): graafschap op de linker Rijnoever rond de stad Spiers
Sülichgau: graafschap aan de bovenloop van de Neckar, rondom Tübingen (stad)
Sundergau: graafschap in het zuiden van Beiren tussen de Isar en de Inn
Sundgouw (Duits: Sundgau)
Tilithigau: graafschaap ter weerszijden van de Wezer rond Hamelen
Thüringgau: graafschap rond Erfurt
Triergouw: Graafschap rond Trier
Tullifeld: Graafschap in het westen van Thüringen. Wordt ook wel de Westergau (van Thüringen) genoemd.
Nederrijngouw (Duits:Unterrheingau): noordelijkste deel van de oude Rijngouw, wordt zelf ook vaak Rijngouw genoemd.
Volkfeld: graafschap ten westen van Bamberg
Wetigau: (ook Wesigau), graafschap in het midden van Saksen ten noorden van Paderborn
Wetterau: Graafschap rond de rivieren de Nidda en de Wetter, ten zuiden van de Lahngouw en ten noorden van de Main
Wigmodië: (ten noorden van Bremen, aan de rechteroever van de Wezer)
Wingarteiba: graafschap ten oosten van de Neckar
Wormsgouw: graafschap gelegen ten westen van de Rijn, rond de steden Worms en Mainz. Oorspronkelijk strekte het zich in noordelijke richting uit tot aan Koblenz maar in de tiende eeuw werd de rivier de Selz de noordgrens.
Zülpichgouw: graafschap rondom de oude koningshof te Zülpich (In de Romeinse tijd Tolbiac genoemd).
Zwabengouw: graafschap gelegen oostelijk van Quedlinburg tot aan de rivier de Saale in de huidige Duitse deelstaat Saksen-Anhalt (het lag afzonderlijk van het zuidwestelijk gelegen Hertogdom Zwaben).

Gouwen in Oostenrijk, Zwitserland en Noord-Italië

Aargau: graafschap in het noorden van Zwitserland. Het graafschap omvatte niet alleen het huidige Zwitserse kanton Aargau maar ook grote gebieden ten westen en ten zuiden daarvan.
- Oberaargau
- Unteraargau
Augstgau
- Frickgau
- Sisgau
- Buchsgau
Leobengau: graafschap rondom de stad Leoben (stad)
(Beierse) Oostmark: Markgraafschap, ongeveer de huidige deelstaat Neder-Oostenrijk
Rheingau: graafschap rond Bregenz, de monding van de Rijn in het Bodenmeer en het bijbehorende achterland.
Thurgau: bevatte ook de huidige kantons Appenzell en Sint-Gallen
Traungau: graafschap dat ongeveer de huidige Oostenrijkse deelstaten Opper-Oostenrijk en Stiermarken omvatte
Ufgau
Vintzgouw: het meest westelijke deel van Zuid-Tirol.
Zürichgau: groot graafschap in Zwitserland, omvatte niet alleen het huidige kanton Zürich maar ook ongeveer de huidige kantons Uri, Glarus, Schwyz en Zug.

Externe link

Overzicht van gouwen in de Nederlanden in de 9e eeuw (Westhoek en Wallonië niet inbegrepen) Let op! Ligging gouwen betwist.

Voetnoten

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m Handboek tot de staatkundige geschiedenis der Nederlanden: De Middeleeuwen (1979) door Prof. Dr. I. H. Gosses, geheel omwerkt door Prof. Dr. R. R. Post. Uitgeverij Martinus Nijhoff bv, 's-Gravenhage.
↑ ^a ^b Ommervechtdagen.nl Hanzestad in het Vechtdal - een verslag van de handel en wandel in het middeleeuwse Ommen en omgeving.
↑ Léon Vanderkindere, La formation territoriale des principautés belges au Moyen Age, vol. 2, Bruxelles, H. Lamertin, 1902 (digitale versie van de ULB) beschrijft de overgang in de eind 8ste en 11de eeuw van gouwen (pagi) naar graafschappen (comitati) en vorstendommen. Gearchiveerd op 1 april 2023.

[Handboek_NLn.-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m Handboek tot de staatkundige geschiedenis der Nederlanden: De Middeleeuwen (1979) door Prof. Dr. I. H. Gosses, geheel omwerkt door Prof. Dr. R. R. Post. Uitgeverij Martinus Nijhoff bv, 's-Gravenhage.

[Ommervechtdagen-2] Ommervechtdagen.nl Hanzestad in het Vechtdal - een verslag van de handel en wandel in het middeleeuwse Ommen en omgeving.

[3] Léon Vanderkindere, La formation territoriale des principautés belges au Moyen Age, vol. 2, Bruxelles, H. Lamertin, 1902 (digitale versie van de ULB) beschrijft de overgang in de eind 8ste en 11de eeuw van gouwen (pagi) naar graafschappen (comitati) en vorstendommen. Gearchiveerd op 1 april 2023.

[1]

[2]

[3]