Christelijke Gereformeerde Kerken

Christelijke Gereformeerde Kerken
Christelijke Gereformeerde Kerk (De Fontein) te Bunschoten (2012)
Indeling
Hoofdstroming	Protestantisme
Richting	Gereformeerd calvinisme
Voortgekomen uit	Samenvoeging van Chr. afgesch. gemeenten en Geref. Kerken o/h Kruis in 1869
Afsplitsingen	1892: Op drie gemeenten na samengevoegd met de Dolerenden tot de Gereformeerde Kerken in Ned. 1952: Chr. Gereformeerde Gemeenten (in Ned.)
Aard
Locatie	181 kerken in Nederland (2024)
Aantal leden	67.629 (1 januari 2024)
Karakter	Zowel bevindelijk als orthodox
Oprichter(s)	Ds. F.P.L.C. van Lingen (1832 - 1913) en ds. J. Wisse Czn. (1843 - 1921)
Leider	Ds. P.D.J. (Peter) Buijs (voorzitter/preses van het moderamen (bestuur) van de Generale Synode 2024
Hoofdkwartier	Dienstenbureau Christelijke Gereformeerde Kerk Ghandistraat 2, Veenendaal
Overzicht
Officiële website	www.cgk.nl
Portaal    Christendom

Ontstaan van de verschillende stromingen in Nederland

Ontstaansgeschiedenis van kerken in Nederland

Pieter Johannes Marie de Bruin (1868-1946) vertegenwoordigde in de periode voor de Tweede Wereldoorlog het beginsel van de Christelijke Gereformeerde Kerk.

Gasthuiskapel in Middelburg waar de vereniging van 1869 plaatsvond. Momenteel in gebruik bij de Christelijke Gereformeerde Kerk Middelburg

Voormalig kerkgebouw Christelijke Gereformeerde Kerk te Leeuwarden. Het gebouw dateert uit 1911.

Christelijke Gereformeerde Kerk te Apeldoorn. Het gebouw dateert uit 1919

Christelijke Gereformeerde Kerk met pastorie te 's-Gravenzande. Het kerkgebouw dateert uit 1919

Christelijke Gereformeerde Kerk te Dordrecht (Centrum) Het gebouw dateert uit 1921

De Christelijke Gereformeerde Kerken (CGK) vormen sinds 1892 een kerkgenootschap binnen het protestantisme in Nederland. De kerk kent zowel een orthodox-gereformeerde stroming als een meer behoudende bevindelijk-gereformeerde stroming. Ook is er binnen een deel van de kerken affiniteit met de evangelische beweging. Kerkelijke samenwerking is er plaatselijk met de Nederlandse Gereformeerde Kerken, de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk in Nederland en de Hersteld Hervormde Kerk. De samenwerking kan variëren van overleg tussen kerkenraden en kanselruil tot gemeenten die volledig zijn samengegaan.

De wortels van het kerkverband liggen in de Afscheiding van 1834 toen door het hele land heen verschillende groepen de Nederlandse Hervormde Kerk verlieten. Na een eerste nogal roerige periode verenigde in 1869 de voornaamste van de afgescheiden gemeenten tot één kerkverband: de Christelijke Gereformeerde Kerk. Toen in de Doleantie van 1886 onder leiding van Abraham Kuyper opnieuw een grote groep orthodox-gereformeerden de Nederlandse Hervormde Kerk verliet stonden de gelovigen die zich eerder hadden afgescheiden voor de keus om zich met de nieuwe groep te verenigen. Het merendeel van de oorspronkelijke Christelijke Gereformeerde Kerk nam inderdaad die stap en vormde met de dolerenden in 1892 de Gereformeerde Kerken. Lokaal bleven de gemeenten uit de oorspronkelijke kerkverbanden vaak nog gescheiden.

Een zeer kleine groep van drie gemeenten nam onder leiding van Frederik Philip Louis Constant van Lingen en Jacobus Wisse de beslissing om zelfstandig te blijven. Behalve kerkrechtelijke bezwaren vormde de theorie van Kuyper van de veronderstelde wedergeboorte hierbij een belangrijk motief. In de jaren daarop groeide het kerkverband van de Christelijke Gereformeerde Kerk weer snel aan. Vooral het ook plaatselijk samengaan van dolerende en voormalige christelijk-gereformeerde kerken was aanleiding voor het ontstaan van nieuwe gemeenten.

In 1947 nam men als kerkverband de naam aan van Christelijke Gereformeerde Kerken, waarbij de nadruk kwam te liggen op de plaatselijke gemeenten. Het kerkgenootschap oriënteerde zich vooral op de klassieke gereformeerde theologie, liturgie en kerkorde. In tegenstelling tot de Gereformeerde Kerken in Nederland wijzigde het niets in de gereformeerde belijdenisgeschriften, de Drie Formulieren van Enigheid, en schreef ook geen uitleg daarvan als bindend voor, zoals de Gereformeerde Gemeenten. In de periode na de oorlog groeide het verschil tussen de bevindelijke vleugel en de rest van het kerkgenootschap. Als gevolg verliet een deel van de bevindelijke predikanten in de jaren vijftig en zestig het kerkverband. In de jaren tachtig werd dezelfde stap gezet door predikanten die meer liturgische en theologische vernieuwing wenselijk achten. Ondanks het uittreden van de meer uitgesproken vertegenwoordigers van de behoudende en de progressieve vleugel kennen de Christelijke Gereformeerde Kerken de nodige verscheidenheid op het gebied van liturgische gebruiken en ethische opvattingen.

Het kerkverband telt, per 1 januari 2024, 67.629 leden en is daarmee het vierde protestantse kerkverband van Nederland in grootte, na de Protestantse Kerk,de Nederlandse Gereformeerde Kerken en de Gereformeerde Gemeenten. Geografisch ligt het zwaartepunt van het kerkverband in de Bijbelgordel. Opvallend is het grote aantal christelijk-gereformeerden op Urk: een op de tien christelijk-gereformeerden is lid van een kerk in dit dorp.

Geschiedenis

Zie ook Gereformeerd protestantisme in Nederland

Voorgeschiedenis en vorming van het kerkverband

De Christelijke Gereformeerde Kerken zijn met enige tussenstappen voortgekomen uit de Afscheiding van 1834, toen verschillende gereformeerden zich losmaakten van de Nederlandse Hervormde Kerk, de oude volkskerk. De redenen dat men zich van de Hervormde Kerk had afgescheiden waren:

• De gereformeerde belijdenis functioneerde in de Nederlandse Hervormde Kerk niet meer in de praktijk.

De Groninger hoogleraar Petrus Hofstede de Groot (1802-1886) vond dat de Nederlandse Hervormde Kerk aan de Drie Formulieren van Enigheid niet meer gebonden was. Vooral de Dordtse Leerregels moesten het ontgelden. De leer van de verzoening, de verkiezing en de totale verdorvenheid van de mens werden beschouwd als achterhaald. Deze theologische stroming werd aangeduid als de Groninger Richting.

Volgens predikant en kerkhistoricus L. Praamsma (†1984) was het theologisch klimaat van de achttiende eeuw sterk beïnvloed geraakt door de Verlichting en werd getypeerd met de volgende kernwoorden: De Rede: De Bijbel diende als ieder menselijk boek kritisch gelezen te worden. De deugd: de mens is ten diepste goed en rechtschapen. De natuur: de mens is als een veredelde wilde, hij moet opgevoed worden met christelijke deugden en waarden. Verdraagzaamheid en Tolerantie: Ware deugd is belangrijker dan de wijze van godsdienstverering. Vooruitgang: een vooruitgangsgeloof (ontwikkelingsgedachte) vanuit een positief mensbeeld. Tegen deze ontwikkelingen was van orthodoxe zijde verzet gekomen, zoals van Antonius Driessen (1684-1748) die tussen 1717 en 1748 docent in Groningen was. Tot diens leerlingen behoorden Wilhelmus Schortinghuis de auteur van het Innige Christendom en Alexander Comrie die zijn medewerking verleende aan het boek Examen van het ontwerp van Tolerantie. Echter toen de 18e eeuw in de 19e eeuw was overgegaan was de Nederlandse Hervormde Kerk volgens Praamsma "in meerderheid vrijzinnig of gematigd orthodox."

Hendrik de Cock was tijdens zijn studiejaren van de Institutie van Calvijn en de Dordtse Leerregels onkundig gebleven. Na zijn bekering dat plaatsvond tijdens zijn predikantschap in Ulrum begon hij deze werken te lezen, te bestuderen, en te verdedigen.

• De gereformeerde kerkregering (de Dordtse kerkorde) was in de Nederlandse Hervormde Kerk afgeschaft. In plaats daarvan kwam er in 1816 een 'Algemeen Reglement', dat voorzag in een hiërarchische kerkstructuur met aan het hoofd koning Willem I.
• Predikanten die de gereformeerde belijdenis verdedigden in woord en geschrift werden door de classisbesturen van de Nederlandse Hervormde Kerk afgezet.

Periode 1834-1869

Op 13 oktober 1834 tekenden de eerste afgescheidenen in Ulrum de Acte van Afscheiding of Wederkeer. Binnen een jaar omvatte de groep afgescheidenen landelijk 20.000 leden. H. Algra spreekt in zijn boek Het wonder van de negentiende eeuw van een explosieve groei van afgescheiden gemeenten met name in het noorden van het land. In 1836 waren er circa 130 afgescheiden kerken.

De periode die volgde op de Afscheiding van 1834 kreeg de veelzeggende naam 'de crisis der jeugd.' Van buitenaf kreeg men te maken met vervolging door de overheid door hoge boetes, gevangenisstraf en inkwartiering van soldaten. Men werd gedwongen de naam gereformeerd prijs te geven. Intern openbaarde zich diverse meningsverschillen. De afgescheidenen vielen in twee groepen uiteen: de Christelijke Afgescheiden Gemeenten en de Gereformeerde Kerken onder het Kruis. Om aan de vervolging te ontkomen emigreerden onder leiding van de predikanten A.C. van Raalte (1811-1876) en H.P. Scholte (1805-1868) groepen afgescheidenen naar de Verenigde Staten.

De overheid besloot te stoppen met vervolging van de afgescheidenen mede doordat zij in Guillaume Groen van Prinsterer (1801-1876) een edele pleitbezorger hadden gevonden. In 1837 publiceerde deze rechtsgeleerde de brochure De maatregelen tegen de Afgescheidenen aan het Staatsrecht getoetst en voerde een pleidooi voor de rechtbank "dat de afgescheidenen geen nieuwe sekte vormden, maar dat zij leden zijn van de gereformeerde gezindheid." Met de introductie van dit begrip legde Groen van Prinsterer de basis voor interkerkelijke samenwerking van alle gereformeerden op basis van de gereformeerde belijdenis. Zes jaar na de troonsbestijging van Willem II in 1840 kwamen de vervolgingen van de gereformeerden buiten het hervormde kerkgenootschap definitief ten einde.

Vereniging van 1869 en 1892

In 1869 vond een hereniging plaats tussen Christelijke Afgescheiden Gemeenten en de Gereformeerde Kerken onder het Kruis. De vereniging vond plaats op basis van de volgende overeenkomsten: 1. Het erkennen van elkaars kerken en voorgangers 2. De benaming zou voortaan Christelijke Gereformeerde Kerk zijn 3. In leer, eredienst en tucht moest het kerkverband in absolute zin aansluiten bij de gereformeerde leer en grondslagen. In 1884 telde de Christelijke Gereformeerde Kerk 400 gemeenten, driehonderd predikanten en bijna 300.000 leden en doopleden.

Echter niet alle afgescheiden groeperingen deden hieraan mee. Rondom de predikanten Cornelis van den Oever (1802-1877) en Elias Fransen (1827-1898) bleven er gemeenten zelfstandig. Later zouden deze gemeenten met de Ledeboeriaanse gemeenten een kerkelijk onderdak vinden in het kerkverband van de Gereformeerden Gemeenten dat ontstond in 1907 onder leiding van ds. G.H. Kersten (1882-1948).

Op 17 juli 1892 fuseerde het overgrote deel van de Christelijke Gereformeerde Kerk nogmaals, nu met de Nederduitse Gereformeerde Kerk (de dolerenden), tot de Gereformeerde Kerken in Nederland.

Slechts drie gemeenten Teuge, Zierikzee en Noordeloos, besloten de Christelijke Gereformeerde Kerk voort te zetten.

Het Wekkertje

Het waren de predikanten F.P.L.C. van Lingen (1832-1913) en J. Wisse (1843-1921) die de voornaamste woordvoerders waren in de kring van bezwaarden tegen een vereniging met de kerken voortgekomen uit de Doleantie onder leiding van Abraham Kuyper (1837-1920). Voor de verspreiding van de boodschap was het middel Het Wekkertje waarmee zij het kerkvolk wilden wakker schudden. Op 20 juli 1892 kwam men in Utrecht bijeen. Men vond elkaar in de stelling om te blijven wat men was: christelijk-gereformeerd, een naam die in de tijd van de Reformatie al in gebruik was.

De bezwaren van Van Lingen en Wisse

1. De leer van de veronderstelde wedergeboorte die door Kuyper werd voorgestaan. De veronderstelling wedergeboren te zijn was volgens Kuyper de grond voor de kinderdoop. In zijn preken drong Kuyper wel aan op “de noodzaak van zelfonderzoek”, want hij hield staande dat niet allen daadwerkelijk wedergeboren waren, maar dat het zaad der kerk ervoor moest worden gehouden tenzij het tegendeel zou blijken.
   De predikanten Van Lingen en Wisse vonden de leer van Kuyper bederfelijk voor het kerkelijk leven en in strijd met de Bijbel. De leer van Kuyper had het gevaar in zich van verstandelijke rechtzinnigheid. Unaniem sprak men uit "dat men zich niet met kerken mocht verenigen die er on-Bijbelse leringen op na hielden."
2. De beginselen van de Afscheiding van 1834 en de doleantie van 1886 zijn met elkaar in strijd. Volgens Van Lingen en Wisse was het verlaten van het hervormde kerkgenootschap ziende op Gods gebod en blind voor de toekomst (men wilde geen strijd om de kerkelijke goederen maar terugkeer tot beginselen van de Gereformeerde Kerk van de Reformatie. Achter de afscheidingsbeweging zat geen strategie. De Nederlandse Hervormde Kerk moest volgens de afgescheidenen als een 'valse kerk' gezien worden vanwege de ongebondenheid aan de gereformeerde belijdenis. De doleantie-beweging was geregisseerd door Kuyper waarbij alles was gericht op behoud van de kerkelijke goederen. Door vereniging met de dolerenden zou het beginsel van de Afscheiding onrecht worden aangedaan.
3. Kerkrechtelijke bezwaren: de plaatselijke gemeenten waren onvoldoende betrokken in het verenigingsproces. Dit was in strijd met het presbyteriale kerkmodel. Daarin zijn de plaatselijke gemeenten tot op zekere hoogte autonoom. Werd men vanuit de Gereformeerde Kerken in Nederland bestempeld als een scheurkerk, de bezwaarden vonden dat zij het recht hadden zich afzijdig te houden van de vereniging van 1892 op grond van hun geweten voor God en de mensen.

Periode 1892-1944

Opbouw van de organisatie

Op 1 januari 1893 telde de doorgestarte Christelijke Gereformeerde kerk negen gemeenten: Zierikzee, Noordeloos en Teuge, ’s-Gravenhage, Utrecht, Rotterdam, Dordrecht, Lutten en Arnhem. In 1894 besloot de Synode tot verdeling van alle gemeenten in vier classes. In 1896 waren er 32 gemeenten, in 1908 reeds 76 gemeenten met negen preekplaatsen.

In januari 1893 werd door de Synode de behoefte uitgesproken van een opleiding voor predikanten. De Haagse predikant J. Wisse was begonnen om vanuit zijn woonplaats theologisch onderwijs te geven aan P.J.M. de Bruin die als enige student de Theologische School van Kampen in 1892 had verlaten. Van Lingen gaf als predikant in Rotterdam les in de oude talen. In 1894 werd het officiële besluit genomen tot oprichting van een Theologische School, die voorlopig in Den Haag werd gevestigd. Het was de christelijk-gereformeerden aan het hart gegaan dat de theologische opleiding van Kampen was verdrongen door de Vrije Universiteit want "het theologisch onderwijs moest wetenschappelijk zijn." De Haarlemse predikant J. Schotel (1825-1914) die zich na enkele jaren alsnog aan de zijde van de bezwaarden voegde schreef in De Wekker:

"Voor enige jaren, meen ik, schreef dr. Kuyper, dat de eenvoudigste gelovige Kootwijker boer meer kennis van de theologie had dan een beroemd professor aan de Leidsche hogeschool, die door zijn kritiek den Bijbel trachtte af te breken. Jammer, dat die Kootwijkers weer onttroond worden. Och, men bouwt op en breekt af, verhoogt en vernedert naar believen, al naar dat het in de kraam te pas komt. Gelukkig, dat de Heere zelf de armen van geest tot echte theologen stempelt. Er staat een overblijfsel, een wonder van Gods genade, een klein hoopske, doch in ‘s Heeren kracht een Gideons bende. In haar vaandel prijkt: „D’ eenvoudigen wil God steeds gadeslaan.”

— Ds. J. Schotel, De Wekker 30 oktober 1896

Maar dit betekende niet dat men afkerig was van een theologische opleiding. In de lijn van het Convent van Wezel en in de traditie van Calvijn vond men het noodzakelijk dat “vrome en geleerde mannen, machtig in de kennis van de Schriften, het Woord Gods recht weten te snijden, om alzo de kerken te zullen dienen als herder en leraars.” Op 11 september 1894 werd door de president-curator J. Schotel de Theologische School geopend, met een preek uit 2 Korinthe 12: 9a “Hij heeft tot mij gezegd: Mijn genade is u genoeg.” Tussen 1899 en 1919 was de opleiding in Rijswijk gevestigd. Hierna verhuisde de opleiding definitief naar Apeldoorn. Bij de komst van G. Wisse in 1928 werden de docenten op voorstel van ds. J.W. Geels (1880-1950) hoogleraar of professor genoemd, terwijl zij bij de komst van de hoogleraren J. van Genderen, W. Kremer en B.J. Oosterhoff van een toga werden voorzien.

Omdat de meeste studenten afkomstig waren uit arbeidersgezinnen werd door middel van een vooropleiding eerst de nodige basiskennis bijgespijkerd voor begonnen werd met het theologisch onderwijs en de oude talen. Als eerste docenten werden benoemd F.P.L.C. van Lingen en J. Wisse Czn. In het curatorium werden benoemd de predikanten: PH.J. Wessels, P.J.M. de Bruin, J. Schotel, J.W. Drayer en J.R. Kreulen. Laatst genoemde predikant keerde in 1899 met een groot deel van de gemeente Suawoude weer terug naar de Gereformeerde Kerken. In 1857 en 1858 schreef deze predikant in De Bazuin een aantal artikelen over het aanbod van genade. Dit bracht hem in conflict met de Drentse richting van ds. Hendrik Joffers (1807-1874) die leerde: de beloften van het evangelie zijn alleen voor de uitverkorenen. Bekend was ook het boekje van ds. Kreulen waarin deze het recht van de Afscheiding van 1834 verdedigde: De Apologie: Is de Afscheiding uit God of uit de menschen (1856.)

In 1898 kwamen er zes kandidaten van de theologische school af waaronder Hector Janssen (1872-1944), destijds 26 jaar oud. Janssen werd predikant in Amsterdam. De gemeente van Amsterdam breidde zich onder zijn bediening uit en in de regio kwamen er nieuwe gemeenten of preekplaatsen bij, waaronder Nieuwendam, Bussum, Opperdoes en Hilversum.

In 1904 vertrok Janssen naar Leiden waar zich een kleine gemeente had gevormd van spijtoptanten (leden die vanuit de Gereformeerde Kerken in Nederland terugkeerden naar de Christelijke Gereformeerde Kerk). Kort daarna werd er in Rijnsburg een gemeente gesticht. In 1909 werd Janssen benoemd als hulpdocent aan de Theologische School. Deze taak vervulde hij tot het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Toen werd hij veldprediker. In deze rol kreeg hij grote bekendheid.

Van meet af aan was er binnen de Christelijke Gereformeerde Kerk ook aandacht voor de opbouw van het verenigingsleven en voor kerkelijke zending. Vanaf 1928 werkte de eerste zendelingen van de Christelijke Gereformeerde Kerk, Arie Bikker (1898-1977) en Maarten Geleijnse (1893-1985) in het Torajaland, een gebied in de toenmalige Nederlandse kolonie Indonesië. Het kerkverband De Gereja Toraja Mamasa dat uit dit zendingswerk is voortgekomen, functioneert sinds 1950 zelfstandig en telde in 2016 ongeveer 150.000 leden, verdeeld over meer dan 500 gemeenten.

Het kleine blaadje dat aanvankelijk verscheen onder de naam van Het Wekkertje groeide uit tot een tamelijk weekblad De Wekker. Een maandelijks zendingsblad verscheen onder de naam Uw Koninkrijk kome terwijl de Bond van Christelijke Gereformeerde Jongelingsverenigingen het blad Luctor et Emergo uitgaf. In januari 1896 verscheen een eerste kerkelijk jaarboekje.

Karakter van de prediking

In haar doorstartperiode profileerde de Christelijke Gereformeerde Kerk zich voornamelijk ten opzichte van de Gereformeerde Kerken in Nederland als bevindelijk-gereformeerd (getuige met name de vooroorlogse jaargangen van de prekenserie Uit de Levensbron maar wel met de nodige aandacht voor een goede uitleg van de Schrift. Van Lingen legde nadruk op de noodzaak van wedergeboorte en bekering die van Boven komt. Anderzijds sloot dit voor hem het staan naar kennis en waardering van de wetenschap, voor zover niet in strijd met de Schrift als Gods openbaring, niet in de weg.

Franciscus Lengkeek (1871-1932) schreef: "Hebben wij de Heilige Geest ontvangen? Die vraag bedoelt in de eerste plaats, of wij uit de dood zijn overgegaan in het leven, en krachtens deze overgang onze doodstaat van nature kennen en onze zaligheid buiten onszelf in Jezus Christus zoeken. Mogelijk zijn er onder ons, voor wie deze vraag niet klemmend is. Zij hebben genoeg aan wat zij zijn, hebben, weten, kunnen en zullen. Ze zijn min of meer godsdienstig, nemen min of meer hun plichten waar, leven niet berispelijk, zijn in menig opzicht voorbeeldig, maar daar blijft het bij. De vraag of zij de Heilige Geest ontvangen hebben, is er één die in de prediking zeker op z’n plaats is, maar die persoonlijk tot hen gericht wrevel opwekt. Dezulken kunnen zich dan ook uitnemend daarin vinden, waar men uitgaat van de stelling, dat de Heilige Geest zeven weken na de offerande van Christus is uitgestort en toen gemeengoed van de kerk geworden is. Wie dus tot de kerk behoort, heeft de Heilige Geest. Wij achten dit een misleidende, verderfelijke stelling, waarvoor nergens in de Heilige Schrift enige grond gevonden wordt. Vergeten wij toch niet, dat er geen collectief, geen gemeenschappelijk oordeel zal zijn, maar een particulier, een persoonlijk. Ieder voor zich zal eenmaal aan God rekenschap te geven hebben. En zo wij persoonlijk de Heilige Geest niet ontvangen hebben, zo zullen wij ook geen deel hebben aan het zijn in Christus."

In 1933 benadrukte Leendert Huibert van der Meiden (1882-1962) tijdens een predikantenvergadering in Apeldoorn het belang van een Schriftuurlijk-bevindelijke prediking. Volgens hem behoorde men niet alleen te preken wat Christus voor de Zijnen deed, "maar ook wat Hij door Woord en Geest in hun harten werkt." Hiermee knoopte hij aan bij een zinsnede die uit de Institutie van Calvijn te herleiden is. "Het bevindelijk element in de prediking is niet iets aparts, bijkomend bij de bediening des Woords, maar is er een essentieel deel van, want de Inspirator der Heilige Schrift, Die ook de Generator des zondaars is, geeft ons in het Woord te verstaan, wat het bevindelijke leven is." "Wie waarlijk Gods Woord preekt, preekt bevindelijk leven." "Waar het bevindelijk element gemist wordt in de prediking of niet ten volle uitkomt, is er dus niet van volle bediening des Woords sprake. Men moge dan hoog roemen in zijn objectiviteit en prat gaan op zijn openen van het Woord, er is een schromelijk tekort in de bediening des Woords, een tekort dat zeer ernstig is, omdat het niet beantwoordt aan het doel van de Inspirator en Generator." "Valse gemoedelijkheid losgemaakt van de Heilige Schrift heeft niets met het bevindelijke geloofsleven uit te staan." "Een tijdgelovige heeft krachtens zijn optimistische aard veel vreugde in God en in de dienst van God, in Jezus en Zijn zaligheid. Kenmerkend is, dat hij het Woord alleen kent van zijn belovende zijde, maar dat de ontdekkende zijde, het zich verloren zondaar kennen aan Gods voeten, niet wordt gekend." In zijn preken schreef hij: "We zijn geen levende lidmaten van Christus, omdat we gedoopt zijn, of omdat we belijdenis deden. Er zijn tal van onherboren bondelingen, die straks als kinderen des koninkrijks buiten geworpen worden. Zij bewijzen in hun leven duidelijk genoeg het leven des Geestes te missen. Werd u ooit schuldenaar zoals de verloren zoon? Riep u ooit uit diepte van ellende? Hebt u de noodzakelijkheid van de Borg leren verstaan?"

Gerard Wisse (1873-1957) die in 1920 als predikant vanuit de Gereformeerde Kerken naar de Christelijke Gereformeerde Kerk was overgekomen en in 1928 docent werd in Apeldoorn, benadrukte in zijn boekje De ambtelijke bediening van Christus in de gelovigen "dat wie de ware en volle Christus wil verkondigen, ook deze zijde (namelijk het bevindelijk functioneren van de drie ambten van Christus) naar voren zal brengen."

Jan Hovius (1900-1979) die in 1947 hoogleraar werd in Apeldoorn schreef: "De voorwerpelijke zijde bestaat in de verzoening door het plaatsbekledend lijden en sterven van Christus. Door de arbeid van Zijn ziel heeft Hij de vergeving verworven en verzoening aangebracht. En mede door deze arbeid heeft Hij de levendmakende Geest verworven, die nu de aangebrachte verzoening zal toepassen en bovendien het hart zal vernieuwen. Dit alles is de voorwerpelijke zijde, waar nu de 'onderwerpelijke zijde' bij moet komen. En de onderwerpelijke zijde is, dat die Geest van Christus de verworven verzoening toepast." "Van nature is de mens niet uit God geboren, maar dan is het zoals de Heere Jezus zegt: wat uit vlees geboren is, dat is vlees, of om het nog anders te zeggen: dan zijn wij uit de vader de duivel. Krachtens het werkverbond staan alle mensen schuldig voor God. Krachtens onze geboorte uit Adam hebben wij allen een verdorven natuur." "Wil het wel met u zijn, dan moet dat u met oprechte droefheid vervullen. Dan moet dat u doen vluchten tot de Almachtige God, die zulk een heerlijke en gezegende verandering kan geven. Het is het heerlijk werk van de wedergeboorte van de mens, waardoor hij van dood levend wordt. Het komt openbaar in een hartelijk leedwezen, dat wij God door onze zonden vertoornd hebben. In het nodig krijgen van een levende Borg. In het haten en vluchten van de zonden."

Willem Kremer (1896-1985) schreef in 1954 "dat de terechte kritiek op veel prediking is, niet dat ze te weinig exegetisch, te weinig dogmatisch, zelfs niet te weinig actueel is, maar dat zij te weinig geestelijk is." "Gods soevereiniteit en de menselijke verantwoordelijkheid moeten beide in de prediking ten volle gehandhaafd worden: Er mag niet vrijblijvend voor toeschouwers gepreekt worden. We worden eenzijdig waar we óf alleen maar de soevereiniteit van God prediken in Zijn uitdeling van het heil en waar de verantwoordelijkheid van de hoorder wordt verzwegen óf waar alleen de verantwoordelijkheid wordt gepreekt en het lijkt alsof de mens het heil binnen eigen bereik heeft en er voor het werk van de Heilige Geest in ons geen plaats en noodzaak meer lijkt te zijn."

Christelijke Gereformeerde Kerk te Noordeloos

Christelijke Gereformeerde Kerk te Middelharnis

Volgens J.P. Zwemer in het boekje De bevindelijk gereformeerden (2001) bevonden zich oorspronkelijk in de top van het kerkverband van de Christelijke Gereformeerde Kerk geen voorstanders van een prediking met een sterk bevindelijk element, maar bevonden de voorstanders ervan zich vooral onder de gewone gemeenteleden. Anderen hebben de mate van bevindelijkheid van de CGK gedurende de periode 1920-1950 afgemeten aan het aantal aanhangers van de SGP, de partij die in 1918 ontstond mede op initiatief van Kersten, de voorman van de Gereformeerde Gemeenten. Deze beoordeling is echter ten onrechte. Een prominent predikant als L.H. van der Meiden (1882-1962) bleef de ARP steunen, maar bracht wel een prediking die men tot op heden binnen de Gereformeerde Gemeenten en de Gereformeerde Gemeenten in Nederland kan waarderen. Van der Meiden schreef in het blad Luctor et Emergo en wees bepaalde excessen binnen de bevindelijke prediking af. Met het oog daarom publiceerde hij in 1946 de brochure Allegorische prediking en in 1951 Wat is bevinding?

Een deel van de bevindelijke richting binnen de CGK bleef de ARP steunen. Een ander deel koos wel voor de SGP. Dit leverde binnen het kerkverband bepaalde spanningen op. T. Brienen (1930) heeft in het boekje De Christelijke Gereformeerde Kerken in Nederland (2002) oog voor de oorspronkelijke lijn en omschrijft dit als volgt: "Werd er vroeger sterke nadruk gelegd op de wedergeboorte; in later tijd kwam het accent meer te liggen op de rechtvaardiging door het geloof. Er is wel gesproken van een Calvijn-reveil waar ds. W. Kremer (1896-1985) hoogleraar van 1954-1969 een voortrekkende rol in had."

Zoeken naar verbinding

Na 1892 voelden de christelijk-gereformeerden zich geroepen tot vereniging van alle gereformeerden die ten volle wilden leven naar Schrift en Belijdenis. Zo was in 1909 aandacht voor het inmiddels in 1907 ontstane kerkverband van de Gereformeerde Gemeenten. De conclusie was toen dat de tijd voor vereniging nog niet rijp was. In 1919 deed de Synode van de CGK de uitspraak "dat alle Gereformeerden uit alle kerken, naar eis van de Heilige Schrift en Formulieren van Enigheid geroepen zijn zich tot de Christelijke Gereformeerde Kerk te voegen." In 1922 zwakte de Synode deze uitspraak af en spraken uit dat zij in de Gereformeerde Gemeenten "een gelijkwaardige en wettige openbaring van het lichaam van Christus wilden erkennen." Andersom bleek echter gereserveerdheid. Kersten verweet de Christelijke Gereformeerde Kerk gebrek aan beginsel. Ook wilde hij - evenals de dolerenden met Kuyper - de Nederlandse Hervormde Kerk niet als ‘vals’ bestempelen zolang er in deze kerk nog ‘oprechte kinderen Gods’ verbleven. Op de achtergrond speelden ook politieke aspecten een rol (ARP-SGP).

Volgens Van der Schuit (1882-1968) was het christelijk-gereformeerd beginsel het beginsel der Afscheiding. In een artikelenserie van zijn hand dat in 1919 verscheen in boekvorm Na vijf en twintig jaren, beginseltrouw contra beginselverzaking, zette hij uiteen wat dit beginsel der Afscheiding volgens hem inhield. "Wij christelijk gereformeerden, leven nog immer uit 't beginsel der [af]scheiding." "Neen, niet al wat uit de [af]scheiding [opgekomen is] is uit God, en al wat uit de doleantie [gesproten] is, uit mensen. Integendeel, ook de mannen der [af]scheiding hadden evengoed gebreken als die der doleantie, gelijk zij ook beide waardeerbare eigenschappen bezaten. Veel dat in de kerk der afscheiding was, kan moeilijk door ons worden toegejuicht. Het gaat hier echter niet over personen, die hun zwakheden hadden, noch over zaken die beter hadden gedaan kunnen worden, maar het raakt hier de beginselen." "De Christelijke Gereformeerde Kerk in Nederland, naar grondslag en levensbeginsel beoordeeld is de enige wettige voortzetting van de kerk der [af]scheiding [van 1834]." "De [af]scheiding, die uit de ader van 't waarachtig geestelijk leven, uit de diepte van de nood der ziel geboren is, had tot wapenspreuk: wat zegt de Heilige Schrift?, wat eist de gereformeerde belijdenis?"

Belijdenis en avondmaal

Van der Schuit had een kerkelijk standpunt dat uitging van het ideaal en hier waren binnen de CGK wel verschillende visies over waar te nemen. Onder de afgescheidenen werd ook al verschillend gedacht over dit onderwerp: Hendrik de Cock (1801-1842) en Hendrik Scholte (1805-1868). Op de synode van 1837 in Utrecht werd het standpunt van Scholte aanvaard "dat al de leden, die op belijdenis des geloofs zijn aangenomen, ook voor ware begenadigden moeten gehouden worden, zonder dat het geoorloofd was, daaraan te twijfelen” en ook: „dat niemand als lid moest aangenomen, dan die van zichzelven geloofde en daarvan getuigenis aflegde, begenadigd te zijn.” De Utrechtse Kerkorde bracht de nodige verwarring omdat velen dit in strijd vonden met de gereformeerde leer. Scholte had een idealistisch kerkelijk standpunt waarbij alle belijders als ware gelovigen werden aangemerkt. De synode van 1840 maakte echter de Utrechtse Kerkorde weer ongedaan en sprak uit dat de Chr. Geref. Kerk een reële kerk leert, waarin zowel bekeerden als onbekeerden zijn. Alleen de bekeerden maken de ware leden van de kerk uit. Dit laatste werd onderstreept met een verwijzing naar de Redelijke Godsdienst van Wilhelmus a Brakel (1635-1711).

Op 23 augustus 1912 schreef Van der Schuit in De Wekker: “Wij moeten vasthouden, dat het in heilige ure van belijdenis doen niet gaat over het geloof in den voorwerpelijke, maar in den onderwerpelijke zin van ‘t woord. Er moet hoe klein ook, toch aanwezig zijn een levend geloof”. Zijn collega De Bruin reageerde hierop en schreef: "Indien de schrijver dezer regelen hier alleen bedoelde dat een Gode welbehagelijk belijden alleen dan kan geschieden, wanneer het levend geloof aanwezig is, en dat als eis Gods op het bezit van een levend geloof moet aangedrongen worden, wij zouden het terstond toestemmen. Maar dat bedoelt de schrijver niet. (...) "Wij onderscheiden wat God eist en wat de kerk mag eisen. Deze tweeërlei eis bij het doen van belijdenis, de eis Gods en de eis van de kerk mag niet uit het oog verloren worden. Door de eersten eis te verwaarlozen verzwakt men het belijdenis doen tot een examen van goed afgelegd catechetisch onderwijs; door den laatste voorbij te zien en als Kerk van ieder belijder een zaligmakend geloof te eisen, wordt men Labadist. Dit het laatste moet ook volgen, dat men dan ieder, die op belijdenis van zaligmakend geloof wordt toegelaten tot het Avondmaal, ook verplichten moet ten Avondmaal. In de Gereformeerde Kerken wordt den belijders die verplichting opgelegd; immers hunne belijdenis onderstelt het zaligmakend geloof. Wij komen dan, evenals bij de onderstelde wedergeboorte bij den doop, ook bij het Avondmaal op het gebied der onderstellingen en wij halen de neo-gereformeerde leer, welke onze Kerk verwerpt, door een achterdeur weer binnen. Wil ds. Van der Schuit daar ook heen, als hij zegt, dat de tot dusver gebruikte vragen van Voetius niet voldoende zijn?”

De verschillende visies groeien na de Tweede Wereldoorlog uit tot een scheidslijn die scherper geworden is, namelijk in een stroming die zich in de richting bewoog van de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt en een stroming die verwant bleef aan de rechterflank van de gereformeerde gezindte: de Gereformeerde Gemeenten etc.

Het standpunt bij Van der Schuit ging niet gepaard met een onderwaardering voor een bevindelijke prediking. De Nadere Reformatie werd binnen de CGK gewaardeerd en hoewel men iemand als de theoloog Comrie (1706-1774) niet in alles volgde, was er wel waardering voor zijn werken in het algemeen. In de praktijk komt het voor dat doopleden geen belijdenis des geloofs af leggen (met name in het Noorden van het land) of belijdende leden niet deelnemen aan het Heilig Avondmaal omdat men geen geloofszekerheid heeft. Van der Schuit verwijst dan naar Comrie:

Alleen vergete men niet, dat er onderscheid is tussen „zekerheid” en „zekerheid”. Er is om met Comrie te spreken een zekerheid des geloofs en er is een zekerheid des gevoels. Hier zijn wel geen tegenstellingen, maar toch zeer stellig onderscheidingen, die tot verwarring kunnen leiden en sommige zielen in een bepaalde hoek drijven, waar de angst van een „zich een oordeel eten en drinken" hen pijnigt. Het is de moeite waard Comrie eens op dit punt te lezen. De schrijver over „de eigenschappen des geloofs” is onder ons volk genoegzaam bekend als een man, die de zielsoefeningen van Gods vromen weet na te speuren onder de microscoop van het Woord Gods. Het is heus een aanbeveling waard, dat onze candidaten en onze dienaren des Woords in dit laboratorium geen vreemdeling zijn.

— Prof. J.J. van der Schuit, Ten dis geleid, De Wekker 2 october 1959

Het blijkt mij telkens weer, dat ook de mannen van de „Nadere Reformatie” geen andere grondslag voor het gezond geestelijk leven hebben gelegd, dan wat de Reformatoren ons hebben gewezen. Comrie is ons hier ten voorbeeld. De „Nadere Reformatie" moge meer het accent op de beoefening, op de practijk des geestelijken levens hebben gelegd, de fundatie voor dit geestelijk leven was geen andere, dan die wij bij de bronnen van het Reformatorisch ontwaken zullen vinden. In de Reformatie speelde het Roomse subjectivisme de Kerk parten. Tijdens de „Nadere Reformatie” wilde het Remonstrants objectivisme de teugels grijpen. Deze beide uitersten hebben de richting en de inhoud bepaald, waarin het Gereformeerd theologisch denken zich voortbewoog, zowel tijdens als na de Reformatie. Toen de Kerk al meer veruitwendigde, toen het geestelijk leven al meer verschraalde, toen alle gestaltelijke vroomheid als „ziekelijk” ter deure werd gewezen, toen was het meer dan ooit tijd, dat mannen als Comrie en Schortinghuis hun stem lieten horen, om aan „gestaltelij ke vroomheid” de plaats te geven, die haar naar Schrift en confessie toekomt. Hierom schreef Comrie zijn „eigenschappen des geloofs" en hierom schreef Schortinghuis zijn boek „het innige Christendom”.

— Prof. J.J. van der Schuit, Ten dis geleid, De Wekker 2 october 1959

Discussie over het genadeverbond met de Gereformeerde Gemeenten

In 1919 was de conclusie van de CGK-synode: "de Gereformeerden Gemeenten staan met ons op één wortel des geloofs" en "vertonen kentekenen van de ware kerk." Langzaam maar zeker groeiden er contacten hoewel stroef van aard. Deze contacten werden plotseling definitief afgebroken toen ds. Kersten in De Saambinder van 12 april 1928, twee maanden nadat J.D. Barth (1871-1942) als predikant van Alphen aan den Rijn de overstap maakt naar zijn kerkverband, aandacht besteed aan 'een nieuw opkomende dwaling’, nl. van 'de drieverbondenleer.' Aanleiding vormde een in september 1927 verschenen catechisatieboekje van de christelijk-gereformeerde predikant Jan Jongeleen (1879-1961). Volgens Kersten werd het genadeverbond in dit boekje "te conditioneel" voorgesteld en losgemaakt van de verkiezing. De predikanten Van der Schuit, Jongeleen, en De Bruin verdedigden hierop de leer over het genadeverbond zoals binnen de Christelijke Gereformeerde Kerk geleerd. Wanneer Kersten een poging doet om Wisse aan zijn zijde te krijgen, kiest deze publiekelijk voor de zijde van De Bruin en de christelijk-gereformeerde verbondsopvatting. Wel benadrukt De Bruin dat er in zijn kerk ruimte is voor een afwijkende opvatting, zolang dit geen onschriftuurlijke consequenties tot gevolg heeft. Volgens de Amersfoortse predikant G. Salomons (1890-1975) die zichzelf bestempeld als 'gematigd tweeverbonder', moeten "beide lijnen elkaar in evenwicht houden: verkiezing en verwerping opkomend uit het soeverein welbehagen, werken en doel ter verheerlijking Gods. [Maar] de verkiezing in de Heilige Schrift [wordt ons] niet slechts in abstracto, maar veeleer in concreto geopenbaard (ook de verwerping), n.l. in verband gebracht wordt met onze mensheidsgeschiedenis en de geschiedenis des heils." "Infra en supra behoren in de kerk niet tegenover elkander te staan, ze staan naast elkander, vullen elkander aan, kunnen elkander in het evenwicht houden."

Waar de Gereformeerde Gemeenten het verbond der verlossing van eeuwigheid en het verbond der genade in de tijd vereenzelvigen, benadrukt de Christelijke Gereformeerde Kerk het onderscheid tussen beide. Het genadeverbond behoort tot Gods heilsbedeling in de tijd. Vanuit de verkiezing en vanuit het verbond der verlossing, vanuit het onderhandelen en beraadslagen van de drie Personen in God onderling, treedt God in het genadeverbond naar buiten in de openbaring en bekendmaking van Zijn heil en genade, niet slechts aan de uitverkorenen, maar aan gevallen zondaren.

De christelijk-gereformeerde predikant J. Brons (1934-2022) noteerde de volgende verschillen tussen beide verbonden:

• 1. Er is verschil in tijd van oprichting. Het verbond der verlossing is door God opgericht in de eeuwigheid "voor de grondlegging der wereld". Het genadeverbond is door God opgericht in de tijd: met dit verbond gaat de Heere in in de historie.
• 2. Er is verschil tussen partijen in het verbond. In het verbond der verlossing is sprake van de Drie Personen in God als partijen, die een verbond sluiten (ook wel raad des vredes genoemd). In het genadeverbond zijn de partijen enerzijds God en anderzijds Abraham en zijn natuurlijk zaad (onder het Oude verbond), de gelovigen en hun natuurlijk zaad (onder het Nieuwe verbond).
• 3. Er is verschil in de plaats van de mens in beide verbonden. In het verbond der verlossing gaat het over de mens of, beter gezegd, over het geheel van de nieuwe mensheid in tegenstelling tot de verkiezing waarin het gaat over menselijke personen die uitverkoren worden. In het genadeverbond gaat het om Gods handelen met de mens.
• 4. Er is verschil tussen de plaats van Christus in beide verbonden. In het verbond der verlossing is Christus Hoofd van het verbond, in Wie alle verkorenen en alleen de verkorenen wezenlijk begrepen zijn. In het genadeverbond is Christus de Middelaar van het verbond. In het offer en daarmee in het Borgwerk van de Heere Jezus is het genadeverbond gefundeerd, terwijl het al het heil dat Christus door Zijn Borgwerk verworven heeft en op grond van Zijn Borgwerk nog beheert en ten uitvoer brengt tot inhoud heeft.
• 5. Er is verschil in duurzaamheid. Het verbond der verlossing, het pact tussen de Drie Personen in God is onverbreekbaar; het genadeverbond is van Gods kant evenzeer onverbreekbaar, (het is niet een verbond van eeuwigheid, wel een verbond tot in eeuwigheid), door de bondelingen van hun kant kan het verbond (de objectieve zijde) wel verbroken worden. Hier zou de misvatting kunnen ontstaan dat God afhankelijk is van de beslissing van de mens, iets wat de gereformeerde belijdenis tegen de remonstranten weerspreekt. De christelijk-gereformeerden maken echter onderscheid tussen een objectieve zijde en subjectieve zijde van het verbond.

In zijn prekenbundel Zestal leerredenen over verschillende teksten des Nieuwen Testaments (1905) benadrukte ds. Schotel (1825-1914) dat er groot onderscheid bestaat tussen gedoopte en ongedoopte kinderen. "De ongedoopte kinderen liggen buiten het verbond Gods, maar de gedoopte kinderen zijn bondelingen zoals de Heidelbergse Catechismus zegt. Dit onderscheid maakt de verantwoording voor kinderen uit christelijke ouders des te zwaarder, in het geval zij onbekeerd sterven. Want het onderscheid verandert onze staat voor God niet. Zonder de toepassing door Goddelijke genade blijven wij onbekeerd voortleven." "Mogelijk zegt u, het is zo, maar wat moet ik doen? Wat u doen moet, leert u Gods Woord. U moet geloven. Wat? Dat Christus uw Borg is? Dit zegt Gods Woord niet, maar dat God is, die Hij is (Exodus 3:14), en een beloner degenen die Hem zoeken (Hebreeën 11:6). Gij moet geloven dat God is zoals Hij Zich in het Evangelie aan zondaren openbaart (Johannes 3: 16). U zegt mogelijk: maar die verzoening die Christus teweeg bracht is toch niet algemeen? Nee, zij geldt slechts de uitverkorenen. Maar wijst mij deze eens aan? Wie weet dat? God laat zondaars roepen tot Zijn gemeenschap, en dus ook u! God roept u, en deze roeping vloeit niet uit de wet, maar uit het Evangelie. De bazuin van de evangelische roeping wordt gehoord op het terrein van het genadeverbond. En tot dat verbond behoort u volgens het doopsformulier. Daarvan draagt gij het teken en zegel aan uw voorhoofd, bij welke doop de Heere beloofd heeft, dat zo u Hem zoekt, Hij zeker door u gevonden zal worden.” Ds. De Bruin waarschuwde om niet in de fuik te zwemmen van het verbondsmethodisme. Dit verbondsmethodisme redeneerde volgens hem aldus: "De kinderen der gemeente zijn bondelingen. Aan die bondelingen wordt in de doop de belofte van vergeving der zonden beloofd en verzegeld. Nu moet iedere bondeling, die onder de Waarheid leeft en dus den band des verbonds niet openlijk verbreekt, geloven dat die verzegelde belofte ook daadwerkelijk aan hem is toegepast, (hier wordt de schenking en toepassing der belofte, de eerste is voorwerpelijk in Gods Woord, de laatste geschiedt onderwerpelijk door den Heiligen Geest, met elkander helaas verward). De prediking moet de bondelingen opwekken dat te geloven en zich te bekeren. En zich bekeerd hebbende moet de bondeling vast geloven, dat hij nu is in het bezit van de vergeving der zonde en opdat dit geloof al vaster worde gedurig ten Avondmaal gaan."

De grote fout is de verwarring tussen toezegging en toepassing van de verbondsbelofte. De gehele gemeente bestaat uit bondelingen en daarom moeten deze als „geroepen heiligen” beschouwd en aangesproken worden. Dat zij het niet allen zijn en niet allen zalig worden, ontkent men niet maar men onderstelt toch, dat zij gelovigen zijn. De tweede grote fout is de weg, die voorgesteld wordt tot toe-eigening des heils. De bondeling moet beginnen met geloven, dat hij een bondeling, dus een gelovige, dus een bezitter van de vergeving der zonde is en dat hij dus in daadwerkelijk bezit heeft, wat in den Doop als belofte verzegeld wordt. Hier wordt de orde des heils geheel omgekeerd. Dit verbondsmethodisme wijst een weg aan, die niet overeenkomt met de oude Gereformeerde leer, zo min als met de Schrift.

— Ds. P.J.M. de Bruin

Nu bijna niemand tegenwoordig, gelijk eertijds wèl geschiedde, naar Gods heilig Woord het onderscheid tussen het waar en het schijn geloof duidelijk aantoont, gelijk vroeger algemeen plaats had, juist omdat de ouden er rekening mee hielden, dat de tijdgelovige zich zoo graag vleit met de zoete gedachte van zijne zaligheid, maar daarbij zijn hart overslaat, niets wetende (zoals Comrie zegt) van dat kermen, staan voor God als hun Richter, „van dat verfoeien en gevoelig wegsmelten voor God, waartegen zij dikwerf de allerbitterste vijanden zijn”. De tijdgelovige, die zijn hart overslaat! Het Verbondsmethodisme kweekt een kunstmatig en oppervlakkig christendom.

— Ds. P.J.M. de Bruin

Periode 1944-1953

In de periode na de Tweede Wereldoorlog meenden verschillende predikanten binnen de Christelijke Gereformeerde Kerk (sinds 1947 kerken) te signaleren dat binnen het kerkelijke leven steeds meer nadruk gelegd werd op de voorrechten (toezegging) die de objectieve zijde van het genadeverbond met zich meebrengt, maar de aandacht voor de persoonlijke toepassing (de subjectieve zijde), de eis van geloof en bekering en de uiteenzetting hoe de Heilige Geest dit uitwerkt in de gelovige (de heilsweg) minder werd. De roep om zich losser te maken van het bevindelijke verleden werd sterker. Er komt een nieuwe generatie predikanten van de theologische school af die moeite blijken te hebben met de oude lijn. De invloed van de theologie van de hervormd-gereformeerde J.G. Woelderink (1886-1956) speelt hierbij een rol. Deze predikant zet zich af tegen zowel de Gereformeerde Kerken in Nederland (Kuyper) maar ook de Gereformeerde Gemeenten (Kersten). Hij bedrukt de waarde van het verbond en het geloof als noodzakelijke reactie daarop. Door het ontstaan van de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt in 1944 is bezinning op deze nieuwe kerkelijke groepering eveneens noodzakelijk. Terwijl sommigen hen zien als bondgenoten en als het levende bewijs van het eigen gelijk in 1892, anderen zien juist duidelijke verschillen.

Opvallend is dat gedurende de jaren dertig en veertig nog steeds verschillende voorgangers met een bevindelijk-gereformeerde signatuur overkomen naar het kerkverband van de CGK waaronder W. Baaij (1893-1961), D.L. Aangeenbrug (1891-1984) en L. Gebraad (1894-1980). Het gedachtegoed van Wisse, die in 1928 is aangetreden als docent aan de Theologische School in Apeldoorn, heeft op hen aantrekkingskracht, echter niet altijd blijkt evenveel affiniteit met het gehele kerkverband waar veel waarde wordt gehecht aan naleving van de kerkorde en een goede opleiding voor predikanten. Sommigen vinden het moeilijk zich binnen deze lijnen te bewegen.

Als geheel groeien de Christelijke Gereformeerde Kerk wel onmiskenbaar langzaam maar zeker naar een vernieuwd profiel: van een sterk subjectieve inslag naar een meer objectieve belofteprediking. Deze koerswisseling verklaart de sympathie die ontstond voor de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt en aanverwante kerken, waar vanouds al verbondsmatig gepreekt werd en niet zozeer bevindelijk.

Overeenkomsten en verschillen met de Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt (GKv)

Op het eerste gezicht hebben de CGK en de GKv veel overeenkomsten, zowel theologisch als historisch. Beide kerkverbanden stonden na de Tweede Wereldoorlog te boek als klassiek gereformeerd. Wat de voorman van de vrijgemaakten Klaas Schilder (1890-1952) met Abraham Kuyper (1837-1920) gemeen had, was zijn poging om actief een hecht gereformeerd cultuurleven op te bouwen, dat zich niet isoleerde, maar vormend op de maatschappij moest inwerken. In dat opzicht stond Schilder in de lijn van de neo-calvinisten. Schilder wilde zich echter niet buiten de kaders van Schrift en belijdenis begeven. Hij was wars van een inhoudsloos oecumenisch christendom. Als men hem vroeg naar zijn dogmatiek, haalde hij de Drie Formulieren van Enigheid voor de dag, en zei: dat is mijn dogmatiek. Schilder bestreed de theologie van Karl Barth (1886 -1968) die de Bijbelse verhalen (hoewel getuigend van de ware levende God en Zijn wereld) aangaande de schepping en val fantasie noemde, de predestinatieleer van Calvijn verwierp en neigde naar een alverzoening. Schilder noemde Wisse 'mijn altijd gerespecteerde filosofisch-dogmatische cursus-leermeester', als het ging om het zoeken naar antwoorden op de moderne theologie en filosofie. Schilder stond ook negatief tegen de opvatting van de veronderstelde wedergeboorte. Als het gaat om de betekenis van de doop en de heiligheid waarover in het doopsformulier gesproken wordt gaf Schilder hieraan de volgende uitleg: „Wat voor heiligheid het is, die toekomt aan kinderen, welke uit christelijke ouders geboren zijn, daarop antwoorden wij, dat zij niets anders is, dan dat de kinderen behooren tot Gods kerk, even goed, als waren ze geboren uit ouders, die beide geloovig waren, precies zóó, als eertijds van de kinderen der Joden, wijl ze nakomelingen van Abraham waren, gezegd werd, dat ze in Gods verbond begrepen waren, omdat God aan Abraham beloofd heeft, dat Hij niet alleen zijn God, doch óók de God van zijn zaad wilde wezen." Bij de vrijgemaakten gaat het erom Gods verbond en Zijn beloften die ons dus daadwerkelijk in de doop zijn toegezegd en verzegeld, in het geloof te aanvaarden. Men is afkering van subjectivistische of bevindelijke prediking en beducht voor een wedergeboortetheologie die leidt tot lijdelijkheid en in hun ogen valse mystiek. Men ziet hier een onderwaardering in van Gods verbond en toezeggingen. Zij zien de bevindelijke prediking als een ontsporing van de leer van de Reformatie. De Nederlands gereformeerde predikant L. G. Compagnie noteerde in zijn boekje Alverzoening? „We leven in een tijd waarin individualisme centraal staat, en ook door de invloed van Piëtisme en Nadere Reformatie is het accent op persoonlijk heil toegenomen, maar de vraag ”Hoe kom ik in de hemel” kan ook te veel in het middelpunt komen te staan. We lopen dan het gevaar te veel met onszelf, het individu bezig te zijn, en te weinig oog te hebben voor het geheel van Gods verlossingswerk." De prediking binnen de GKv en NGK was vooral heilshistorisch van aard (het grote verhaal). Een bepaalde hoek binnen dit deel van het Nederlands protestantisme heeft momenteel veel aansluiting bij bijvoorbeeld de Engelse theoloog Tom Wright (1948).

De kanselboodschap van 1953

Christelijke Gereformeerde Kerk te Dordrecht (Centrum)

In 1952 verlieten de predikanten E. du Marchie van Voorthuysen (1901-1986) en J. G. van Minnen (1900-1971) de Christelijke Gereformeerde Kerken. Daarnaast kreeg de CGK-synode te maken met een kritisch rapport van de classis Dordrecht onder leiding van ds. M. Baan (1905-1973). Naar aanleiding van de onrust werd door de synode van 1953 een Kanselboodschap uitgegeven. Deze kanselboodschap was uit zorg vanwege de prediking, “de ernst in de behandeling der ons toebetrouwde zielen.” De kanselboodschap die in alle plaatselijke kerken moest worden voorgelezen, was gericht aan alle predikanten, hoogleraren, ouderlingen, jeugdleiders, gemeenteleden en riep op: "in de prediking te blijven benadrukken: Dat zalig worden een wonder blijft, en de noodzakelijkheid van wedergeboorte door de Heilige Geest niet uit het oog mag worden verloren. Nodig is dat wij in de bevindelijke weg leren, dat wij God kwijt zijn, en van nature in een verbroken werkverbond liggen, dood door de misdaden en de zonden, en wij alleen door een oprecht geloof Christus en al Zijn weldaden deelachtig kunnen worden."

Christelijke Gereformeerde Kerk te Dordrecht (Centrum)

Christelijke Gereformeerde Kerk te Amersfoort

Periode 1953-1962

Onderhuids bleven de verschillen van inzicht echter bestaan en werd de afstand tussen de flanken in de hierna volgende periode groter. De synode weet de eenheid te bewaren door de verantwoordelijkheid te leggen bij de plaatselijke gemeenten. Hoewel men met dit beleid formeel de eenheid heeft weten te bewaren, in praktijk is men op plaatselijk niveau steeds verder uit elkaar gegroeid.

Willem Kremer (1896-1985)

In 1953 werd Willem Kremer (1896-1985) hoogleraar aan de Theologische School te Apeldoorn. Ook was hij hoofdredacteur van De Wekker. Op enkele belangrijke generale synoden functioneerde hij als voorzitter, t.w. 1941, 1947 en 1953. Kremer zag zich in 1953 geroepen om de flanken die nu uiteen dreigde te groeien, bij elkaar te houden. Hij deed dit door allerlei zaken bespreekbaar te maken en de verschillende visies af te wegen in de brochure: Spanningen en gevaren in het leven van onze Christelijke Gereformeerde Kerken (1953). Ook gaf hij een aanzet hoe zijns inziens de prediking binnen het kerkverband zou moeten zijn. Daarbij schreef hij onder meer: "We mogen in de prediking de gemeente niet benaderen vanuit een bepaald vooringenomen standpunt. Als zouden bijvoorbeeld alle gedoopten automatisch delen in het heil. Of als zouden allen (vanuit de gedachte van de al-verzoening) eenmaal wel zalig worden. Het Woord moet beslag leggen met Zijn beloften en eisen". Kremer genoot het vertrouwen van de oude garde. Het is de vraag in hoeverre er gesproken kan worden van een ontwikkeling in zijn opvattingen. Volgens T. Brienen zou Kremer als hoogleraar in de periode 1954-1969 een voortrekkende rol hebben ingezet voor 'een ander type prediking' waarin meer het accent kwam te liggen op 'het geloof' en 'de gemeente als verbondsgemeente'. Er zijn dan twee lijnen qua prediking te bespeuren binnen de Christelijke Gereformeerde Kerken. De meer op het individu gerichte (bevindelijke) benadering, die overeenkomt met de oude lijn van de Christelijke Gereformeerde Kerk, met name in de publicaties van P.J.M. de Bruin, G. Wisse en L.H. van der Meiden. En een meer objectieve (voorwerpelijke) benadering van W. Kremer, J.H. Velema en W.H. Velema. De laatst genoemde benadering wordt in de tweede helft van de twintigste eeuw toonaangevend en is vooral terug te vinden in de huidige middengroep van de Christelijke Gereformeerde Kerken. Bij Kremer en de beide Velema's klinkt wel een waarschuwend geluid voor een bepaald misbruik van de meer objectieve verbondsbenadering.

Berend Jacob Oosterhoff (1915-1996)

De tweede hoogleraar die in 1953 benoemd werd als opvolger van L.H. van der Meiden was Berend Jakob Oosterhoff (1915-1996). Oosterhoff was een kenmerkende vertegenwoordiger van een nieuwe generatie binnen de CGK die veel waardering kon opbrengen voor de theologie van Woelderink. Daarnaast publiceerde Oosterhoff studies die in de rechterflank van het kerkverband en in andere delen van de gereformeerde gezindte bezwaren opriepen. Bij Oosterhoff vallen woorden en zinnen als "herinterpretatie", "actualisering van teksten", "belijdenis niet als een knellende band", "tekst van het Oude Testament is geen dode letter", "in een latere tijd en in een latere context kan een tekst een nieuwe betekenis ontvangen" etc. In verschillende delen van de reformatorische gezindte, ook in gereformeerd-vrijgemaakte hoek, vond men de stellingen van Oosterhoff, met name ten aanzien van Genesis en de Brieven van Paulus te ver gaan. Eén van zijn stellingen ten aanzien van Genesis was: "Hoofdstuk 2 en 3 [van dit Bijbelboek] verhalen ons feiten, maar deze worden ons meegedeeld in symbolische taal". Oosterhoff kan samen met zijn latere collega J.P. Versteeg (1938-1987) als voorloper beschouwd worden van een derde, meer progressieve stroming binnen de CGK. In diens taalveld is duidelijk de argumentatie terug te horen van deze stroming die vanaf de jaren zeventig en zeker vanaf de jaren tachtig sterker van zich zal laten horen. De conclusie van de vrijgemaakte predikant Joh. Francke (1908-1990) over de theologische denkwijze van Oosterhoff was: "Zij is niet extreem links, dus niet in de geest van Kuitert, maar het is ook niet gereformeerd. Het is tweeslachtig en daardoor gevaarlijk! Met een stelling als deze zet prof. Oosterhoff zich buiten de gereformeerde belijdenis aangaande het gezag van de Schrift."

Jan van Genderen (1923-2004)

Van 1954 tot 1993 was Jan van Genderen (1923-2004) hoogleraar in de dogmatische vakken aan de Theologische Hogeschool in Apeldoorn. Van Genderen keerde zich in 1951 tegen de opvattingen van Woelderink over de verkiezing. "Wij zijn bang voor een abstracte predestinatieleer, die het evangelie niet voluit laat doorklinken, en voor de tirannie van het systeem, waarvan de hoogste wijsheid schijnt te zijn: als ge niet uitverkoren zijt, wordt ge niet zalig! Wij willen luisteren naar de Schrift. Maar daarom menen wij, dat de gemeente niet gebaat is met beschouwingen als die van Woelderink, juist omdat ze niet verantwoord zijn tegenover het Woord van God." Van Genderen genoot bij zijn aanstelling het volste vertrouwen van Van der Schuit die zelf worstelde met de opvattingen van Woelderink, een predikant die in de periode voor de Tweede Wereldoorlog met een bepaalde profetische toon van zich liet horen. Van der Schuit herkende zich voor een deel in diens opvattingen tegenover de Gereformeerde Kerken in Nederland enerzijds en anderzijds de Gereformeerde Gemeenten. Van der Schuit onderkende niettemin ook diens onderwaardering van de wedergeboorte in de zin van de Dordtse Leerregels. Bij Van der Schuit was aan het einde van diens loopbaan meer waardering te bespeuren voor iemand als Schilder dan in een eerdere periode.

Grensverkeer

Vanaf de jaren vijftig zochten predikanten zoals G.A. Zijderveld (1910-1992), E. Venema (1922-2003), P. van der Bijl (1910-1995), en J.C. van Ravenswaaij (1918-2002) hun toevlucht tot de Gereformeerde Gemeenten. In 1960 sloot de predikant W. Baaij (1893-1961) zich met de gemeente Doorn aan bij de Oud Gereformeerde Gemeenten in Nederland.

Hier staat tegenover dat (tijdens en na deze periode) ook weer gemeenten en voorgangers uit bevindelijk-gereformeerde kring zich bij de Christelijke Gereformeerde Kerken aansloten waaronder in 1956 Reinier Kok (1890-1982) met de gemeenten Veenendaal, Westzaan en Mijdrecht, alsmede de gemeenten Sliedrecht (1962) met ds. J. Overduin en Rotterdam-Kralingen met ds. P. Overduin (1980). Al deze gemeenten hadden kort of langere tijd een zelfstandig bestaan geleid maar elk een achtergrond binnen het kerkverband van de Gereformeerde Gemeenten. Respectievelijk hadden zij zich in 1950 en 1930 van het laatstgenoemde kerkverband afgescheiden.

Niettemin nam per saldo de bevindelijke prediking binnen de Christelijke Gereformeerde Kerken gedurende de jaren zestig en zeventig steeds meer af. Daarbij kwamen de verschillen in levensvisie. Terwijl andere kerkverbanden stelling namen tegen de opkomst van de televisie in de huiskamer, werd het bezit en gebruik daarvan binnen de Christelijke Gereformeerde Kerken min of meer stilzwijgend geaccepteerd en als middel bij uitstek gezien om het evangelie in de volle breedte uit te dragen. Bezwaren uit de rechterflank lagen niet op het gebied van de uitvinding van de televisie op zichzelf, maar wel dat het gebruik van de televisie in de huiskamer gevolgen zou kunnen hebben voor de levensstijl en de maatschappelijke normen en waarden van individuele gemeenteleden. Het gebruik van het medium voor evangeliedoeleinden betekende in hun ogen ook acceptatie voor het persoonlijk gebruik.

Periode vanaf 1962

Christelijke Gereformeerde Kerk te Poederoijen

Discussie rondom de Nieuwe Bijbelvertaling (1951) op de synode van 1962

Op de GS 1962 werd "een langdurige en brede discussie" gehouden over het gebruik van de Nieuwe Bijbelvertaling die in 1951 verschenen was. De conclusie van de deputaten was: "dat na alle onderzoek en bestudering van de tekst en van de ingebrachte bezwaren, niet was gebleken dat de Nieuwe Vertaling geen zuivere weergave was van de oorspronkelijke tekst en dies niet in strijd komt met het Woord van God zoals de kerken dat in art. 2-7 van de NGB belijden." De Dordtse predikant M. Baan (1905-1973) diende als onderdeel van de deputaten een minderheidsnota in. Naar zijn mening was het onderzoek niet volledig geweest. De GS sprak tenslotte uit "dat dus het gebruik van de Nieuwe Vertaling naast de Statenvertaling in de eredienst niet is af te keuren. Oog hebbend voor de situatie op heden in ons kerkelijk leven acht de synode het echter raadzaam de Statenvertaling in de eredienst te gebruiken. Er is door dit besluit niets veranderd in de leer der kerken noch in de beleving van Gods Waarheid, daar die nooit afhankelijk zijn van een vertaling, maar alleen gegrond op het Woord van God zelf, zoals het in de grondtalen ons is gegeven en waaruit elke dienaar de boodschap van het levende Woord heeft te brengen."

Naar aanleiding van dit besluit werd het Landelijk Comité tot Behoud van de Statenvertaling opgericht dat ook binnen andere kerkverbanden steun kreeg. Het comité werd toen omgezet in een stichting: de Gereformeerde Bijbelstichting (GBS). Vanuit de CGK waren hierbij betrokken de predikanten M. Baan, E. Venema, J.C. van Ravenswaaij en ouderling A. Bergsma uit Rotterdam-West. Laatstgenoemde publiceerde de brochure Statenvertaling contra Nieuwe Vertaling waarvan in de periode 1965-1985 maar liefst 50.000 exemplaren werden verspreid. Prof. dr. B.J. Oosterhoff nam in De Wekker de brochure kritisch onder de loep. De Waarheidsvriend, het orgaan van de Gereformeerde Bond viel Oosterhoff op dit punt bij. Het Gereformeerd Weekblad noemde als bezwaar tegen sommige uitlatingen in de genoemde brochure, "dat er niet altijd rekening gehouden is met de betrekkelijkheid van veel vertalingen en meningen, en dat eigen gedachte soms, als het eind van alle tegenspraak wordt gesteld. Ik zeg dit aarzelend, want over het algemeen heb ik wel waardering." Zijn conclusie was: "Voor de vertaling van de Bijbel hebben wij mannen nodig, die even reformatorisch zijn als de [Statenvertalers] en even goed bedreven in de oorspronkelijke taal." Volgens de Meerkerkse predikant G. Blom (1905-1992) "ging het de schrijver van de brochure "om de kernwaarheden, de wezenswaarheden van de Schrift, dat deze niet aangetast, verdoezeld, verzwakt of geheel weg vertaald worden." "Daarom gaat het niet aan kritiek te leveren op bepaalde uitspraken van de schrijver. Kritiek kan altijd gemaakt worden. Het gaat om de strekking van de brochure. Met die strekking zijn we het volkomen eens." (...) "Het blijft niet bij de Nieuwe Vertaling, die er thans al is." (...) "Vroeger was het taalgebruik van de Heilige Schrift van invloed op de taalvorming, nu is het juist andersom: de taal van de Heilige Schrift moet zich aanpassen aan de gesproken taal. Zo wil men. Daarmee wordt onherroepelijk ook van de inhoud van Gods Woord steeds meer prijsgegeven."

De vraag naar meer gezangen (1967)

In 1967 stelde de ARP-burgemeester C.J. Verplanke (1925-1997) vast "dat de vraag naar meer gezangen geleidelijk ook in onze kerken luider wordt." Vandaar dat hem de vraag "in hoeverre uitbreiding van onze gezangenbundel materieel en formeel geoorloofd is" niet onredelijk leek. Volgens Verplanke was het feit "dat in onze erediensten vrijwel uitsluitend psalmen worden gezongen, nooit overeenkomstig de bedoeling van Calvijn geweest." "Toen hij voor kerkelijk gebruik een liederenbundel gereed wilde maken, is hij uiteraard met de berijming en toonzetting van het meest voor de hand liggende Bijbelboek, dat der Psalmen, begonnen, maar dat hij nooit verder is gekomen, is te wijten aan het feit, dat de arbeid van de psalmberijming veel meer tijd kostte dan hij had verwacht, zodat hij niet meer aan de verdere voltooiing van de hem voor de geest staande liederenbundel is toegekomen. In ieder geval is de beperking van het kerkboek tot een bundel van uitsluitend psalmen niet te wijten aan het feit, dat hij bezwaar zou hebben tegen andere liederen, de zgn. gezangen." De christelijk-gereformeerde predikant M. Baan sprak daarentegen zijn afkeuring uit: "Eén der oorzaken van de Afscheiding in 1834 was de strijd om de gezangen. Naar het schijnt is er nu weer een nieuwe strijd op komst, want u hebt het kunnen lezen in de dagbladen: „Chr. Ger. vragen meer gezangen”. De classis Amsterdam besloot twee verzoeken aan de GS te doen tot uitbreiding van de gezangenbundel. De classis vroeg "meer berijmde Schriftgedeelten en gezangen, die geen directe berijming van Schriftgedeelten zijn." In het tweede voorstel vroeg de classis "de mogelijkheid te overwegen om gezangen, die wel geen directe berijming van Schriftgedeelten zijn, maar de heilsopenbaring, waar deze in het Oude Testament nog duister, maar in het Nieuwe Testament zeer klaar is (NBG. art. 9) beter dan de psalmen kunnen bezingen, voor gebruik in de eredienst toe te laten, opdat de kerk van Christus niet langer verhinderd zij, de naam van haar Heere Jezus in haar lied te noemen." Volgens Baan konden "onze oudtestamentische psalmen volop Christus- of Messiaanse psalmen genoemd kunnen worden; wat dat betreft leeft de kerk niet in een vrijwillige armoede." (...) "Daarbij komt, dat de kerk in de psalmen vindt, wat nog rijker is, namelijk de in en door Christus verzoende gemeenschap met God! Zo heeft men de psalmen wel Christocentrisch-theologisch genoemd, d.w.z. juist de psalmen wijzen ons in Christus de weg tot de verzoende gemeenschap met God! Dat is de diep geestelijke inslag van onze psalmen, waar het naar God bedroefde zondaarshart dan ook zijn zielsvertolking in vinden mag."

Dr. T. Brienen en de prediking van de Nadere Reformatie (1974)

In 1974 verscheen een proefschrift van T. Brienen (1930), destijds predikant in Groningen, die promoveerde tot doctor in de godgeleerdheid op het onderwerp: De prediking van de Nadere Reformatie. Behalve waardering riep dit proefschrift bedenkingen op in de rechterflank van de CGK, alsmede aanverwante groeperingen waaronder de Gereformeerde Gemeenten. Het proefschrift bevatte een onderzoek naar het gebruik van de klassifikatiemethode binnen de prediking van de Nadere Reformatie. Brienen typeerde de Nadere Reformatie als "een stroming in de [Nederduitse] Gereformeerde Kerk, die in de jaren na de Synode van Dordrecht (1618-1619) heeft aangedrongen op een voortgaande reformatie (...) De beweging ontstond o.a. als waarschuwende reactie tegen de leerheiligheid, die zich na de synode van Dordrecht dreigde meester te maken van de Kerk en van de prediking; (...) De klemtoon lag op de groei en de vrucht van het geestelijk leven als christen. De predikers van de Nadere Reformatie hebben, aldus Brienen, duidelijk onderscheiding aangebracht tussen explicatio en applicatio, of te wel het voorwerpelijke en het onderwerpelijke element in de prediking. Veel werd gesproken over de uitverkiezing; het woord en de zaak van de zgn. 'bevinding' namen een sleutelpositie in." Eén van de belangrijkste middelen waardoor de mannen van de Nadere Reformatie hun inzet trachtten te verwezenlijken was volgens Brienen de prediking. "Ze hebben ontzaglijk veel gepreekt en zo kwam hun woord, invloed en boodschap direct onder het volk. Juist in deze prediking ligt hun kracht en door de prediking is de Nadere Reformatie van zo grote betekenis geworden. Honderden preken en vele preekbundels zijn uitgegeven, bewaard gebleven en worden nog gelezen." Naar het oordeel van Brienen spraken echter de predikers van de Nadere Reformatie de 'geclassificeerde hoorders' toe, 'niet met de beloften van het evangelie' maar met 'een overmatige bekommernis om de subjectieve gesteldheid van de mens'. "In feite wordt de mens hier verwezen naar zijn ervaring, om daaruit zekerheid te verwerven. Daarmee is de concentratie van de mens op zichzelf gegeven, gevoed door een prediking, die de zielsgestalten breed uitmeet, maar niet meer vanuit de beloften Gods, de heilsfeiten, de openbaring, appelléért." Brienen stelde zowel 'kenmerkenprediking', als 'gestaltenprediking' onder kritiek. Deze prediking was in zijn ogen 'on-Bijbels' en de 'belofteprediking' werd erdoor versmald. Bovendien bracht deze prediking ook allerlei gevaren mee zoals hoogmoed bij degenen die behoren bij 'Gods ware volk'. Het zaad wordt gelegd van het separatisme en Labadisme dat beiden uitwassen zijn van de Nadere Reformatie. Men is steeds weer geneigd zich af te zonderen als 'het uitverkoren volkje', of als 'de ware zuivere kerk' en schrijft het merendeel van de kerk en de gemeente af als 'wereld en verworpen hoop.' Hoe ziet Brienen de kerkelijke gemeente dan? Als 'belijdende en gelovige gemeente'. Brienen komt met verwerping van de z.g. 'kenmerkenprediking', 'onderscheidenlijke en bevindelijke prediking' als vanzelf tot een andere gemeentebeschouwing, waarbij men uitgaat van de veronderstelling dat de gehele gemeente als een geheel van ware gelovigen beschouwd moet worden. Brienen studeerde in Apeldoorn, deed zijn doctoraal grotendeels aan de vrijgemaakt gereformeerde Theologische Hogeschool in Kampen, en promoveerde bij de synodaal gereformeerde prof. dr. J. T. Bakker in Kampen.

Huidige theologische positie en discussies

Tegenwoordig kenmerken de Christelijke Gereformeerde Kerken zich door grote verschillen op het gebied van Bijbels-theologische onderwerpen, liturgische gebruiken en levensstijl. Evenals andere orthodox-gereformeerde kerkverbanden houdt men zich vast aan het gezag van de Bijbel als zijnde het door God geïnspireerde Woord, en de leer zoals samengevat door de algemeen christelijke en gereformeerde belijdenis geschriften de (Drie Formulieren van Enigheid): de Nederlandse Geloofsbelijdenis, de Heidelbergse Catechismus en de Dordtse Leerregels. De uitleg van de Bijbel gaat volgens de beginselen van de gereformeerde hermeneutiek. "De gereformeerde Schriftbeschouwing of hermeneutiek wil rekenen met tijd en cultuur van toen en van nu maar niet zo dat de cultuur gaat heersen over het gegeven Woord. De uitleg van de Bijbel vraagt om een vergelijking van Schrift met Schrift. Zij houdt daarbij rekening met de geschiedenis van het heil in de voortgang van het Oude naar het Nieuwe Testament." Maatschappelijk-ethische thema's op basis van de beginselen van de christelijke ethiek (waaronder ook de omgang met actuele thema's als abortus, euthanasie, en homoseksualiteit). Deze verschijnselen die in de Grieks-Romeinse wereld (hellenistische cultuur) ook al voorkwamen, heeft het vroege christendom altijd afgewezen en hier primaire waarden van het christelijk geloof tegenover gezet: de beschermwaardigheid van het leven, omdat het door God geschapen is, en huwelijkstrouw als een verbond tussen één man en één vrouw waaruit vruchtbaarheid kan voortkomen. Het huwelijksverbond is een centraal thema in de Bijbel waarmee ook de band tussen Christus en Zijn gelovigen wordt afgebeeld. De norm koppelt men niet los van het aspect van de liefde. Binnen de kaders van Schrift en belijdenis erkent men wel een zekere ruimte voor vrijheid van het geweten. Dit betreft z.g. middelmatige zaken die niet de kern van het geloof raken. Daarnaast kent men ook het reformatorische principe van vrijheid van exegese. Dit principe kan ook toepasbaar zijn in zaken die niet de kern van het geloof raken, maar niet in zaken waarvan men van mening is dat de Bijbel helder spreekt. Het kan ook gaan over zaken waarover men theologisch meer licht gekregen heeft (bijvoorbeeld de plaats en betekenis van Israël). Over de reikwijdte van het principe vrijheid van exegese is in de achterliggende decennia binnen de Christelijke Gereformeerde Kerken steeds meer discussie ontstaan. Mede hierdoor zijn binnen de CGK over tal van Bijbels-theologische onderwerpen ook verschillende meningen aan het ontstaan.

Discussie rondom schepping en evolutie

Op een congres dat plaatsvond op 22 september 2017 naar aanleiding van het boek En de aarde bracht voort, van de theoloog Gijsbert van den Brink (1963) spraken de hoogleraren Eric Peels (1956) en Arnold Huijgen (1978) zich uit tegen de opvatting dat de Bijbel dwingend een jonge aarde zou veronderstellen. De hoogleraren kozen met deze stellingname voor de lijn die door hun voorganger Oosterhoff in de jaren vijftig al werd uitgezet. Peels liet blijken dat hij zich sterk aan de denkwijze van Oosterhoff (wiens opvolger hij werd) verbonden voelde. In De Wekker van 22 mei 2015 zette ds. P.L.D. Visser grote vraagtekens achter de poging tot harmonisatie van schepping en evolutie door Van den Brink. Met name de staat der rechtheid, de zondeloze staat van vóór de zondeval zonder lijden en dood is volgens hem onmogelijk te rijmen met een ontwikkelingsproces van evolutie, waarbij sprake is van gevecht om overleving.

Discussie over homoseksualiteit en homoseksuele relaties

In 2013 namen de Christelijke Gereformeerde Kerken een besluit over homoseksualiteit en homoseksuele relaties. In 2003 kwam dit onderwerp – naar aanleiding van een appelzaak – op de tafel van de classis Zwolle. De GS van 2007 besloot een studiecommissie in te stellen die een kerkelijke uitspraak moest voorbereiden. Uiteindelijk heeft de GS 2013 een uitspraak gedaan op basis van een studierapport. Daarbij heeft de synode ook een handreiking voor kerkenraden gepubliceerd. Verscheidene kerken vroegen een revisie van dat besluit aan. De GS 2016-2017 is echter gebleven bij het oorspronkelijke besluit: "Homoseksualiteit is een gevolg van de gebrokenheid van de schepping. De Heere gaf het huwelijk, (als een verbond tussen één man en één vrouw) waarbinnen de gave van seksualiteit beleefd mag worden." Het geloof in Jezus Christus zet "ook de seksualiteit in een nieuw kader van de verlossing in Hem." "Wie gelooft, zal door de Heilige Geest vernieuwd worden. Bij die vernieuwing hoort ook de strijd tegen zondige verlangens." Iemand die te worstelen heeft met homoseksuele gevoelens is als persoon niet zondiger dan iemand die heteroseksueel geaard is, want alle mensen hebben gezondigd en derven de heerlijkheid Gods (Romeinen 3: 23). De synode van 2013 stelde dat seksuele omgang tussen mensen van gelijk geslacht wel zonde is. Een gemeentelid met een homoseksuele relatie kan niet worden toegelaten tot het doen van openbare geloofsbelijdenis, de heilige doop of het heilig avondmaal.

De Christelijke Gereformeerde Kerken erkennen het geregistreerd partnerschap niet als huwelijk. Gemeenten mogen dat ook niet kerkelijk bevestigen.

Discussie over de vrouw in het ambt in verband met samenwerking andere kerken

De discussie over vrouw en ambt binnen de CGK dateert uit de jaren 80 van de twintigste eeuw. In 1983 verscheen de brochure Vrouwen in de dienst geschreven "een studiegroep van christelijk-gereformeerde theologen." De conclusie van dit rapport was, "dat zolang de Christelijke Gereformeerde Kerken vrouwen weren uit de ambten de kerken leven in een onevangelische situatie." Hoewel de CGK-synode de conclusie van dit rapport heeft afgewezen, is de discussie sindsdien overeind gebleven. Met name de z.g. samenwerkingsgemeenten bleken in dit opzicht een ontwrichtende werking te hebben. Omdat de mening in de desbetreffende kerkverbanden waarmee werd samengewerkt (Nederlands Gereformeerde Kerken en de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt) omsloeg, kwam het onderwerp als een boemerang terug op de agenda en bleek ook het aantal voorstanders binnen het eigen kerkverband inmiddels toegenomen. De GS stelde een onderzoekscommissie in om de problematiek die voortkomt uit deze samenwerkingsgemeenten nader te onderzoeken.

De CGK-Zwolle ging er in april 2022 toe over om alle ambten open te stellen voor vrouwen en vrouwelijke ambtsdragers aan te stellen. De samenwerkingsgemeente CGKv in Hilversum nam hetzelfde besluit. Ook in de gemeente van Amersfoort-Vathorst werden vrouwelijke ambtsdragers bevestigd in het ambt. In vijf andere gemeenten werden de ambten eveneens opengesteld voor vrouwen: Almere, Amsterdam-Amstel, Amsterdam-De Bron, Amsterdam-Via Nova en Zaandam. De samenwerkingsgemeenten Rotterdam-Zuid en Rotterdam-Alexanderpolder hebben ook vrouwen in het ambt bevestigd. De gemeente Zuidlaren heeft de ambten opengesteld voor vrouwen, nog met uitzondering van dat van predikant. Binnen de classis Apeldoorn bleek geen meerderheid gevonden te kunnen worden "voor het vermanen van kerken die al vrouwelijke ambtsdragers beves­tigd hebben."

Er is sprake van een groeiende groep kerken die nog niet tot het praktiseren is over gegaan, maar dit thema op de agenda houdt en de discussie laat voortduren: "Vrouwen in het ambt moet vanuit onze culturele context mogelijk zijn." "Het raakt niet de fundamenten van het geloof." Deze mening sprak dr. G.C. den Hertog (1949), emeritus hoogleraar systematische theologie aan TUA uit. De christelijk-gereformeerde emeritus predikant B. Loonstra (1956) diende op de classis ’s-Gravenhage een voorstel in om "CGK-kerken vrij te laten of zij wel of niet de ambten voor vrouwen open stellen." De emeritus hoogleraar H.G.L. Peels deelde de mening dat men elkaar vrij moet laten, hoewel hijzelf van mening is "dat het ambt aan de man is voorbehouden." Emeritus predikant D. Quant (1950-2024) deelde de mening "dat we het er met elkaar niet meer over moeten hebben." Voor diens collega A.A. Egas (1957) zijn de onderwerpen vrouw en ambt evenals homorelaties wel fundamenteel omdat zij volgens hem verband houden met het gezag en lezing van de Schrift. De predikant zal acceptatie niet verdragen binnen zijn kerkverband. Wat moet binden is volgens hem het gezag van de Bijbel en de daarop gegronde uitspraken van de synode. De synode 2019-2022 besloot dat binnen de Christelijke Gereformeerde Kerken geen ruimte is voor vrouwelijke ambtsdragers (diaken, ouderling of predikant).

Publicaties professor dr. Arnold Huijgen

In 2019 verscheen het boek Lezen en laten lezen, Gelovig omgaan met de Bijbel geschreven door Arnold Huijgen, destijds hoogleraar systematische theologie aan de TUA. Het boek werd door een jury bestaande uit recensenten van de Trouw en het Nederlands Dagblad genomineerd als theologisch boek van het jaar 2019. Huijgen wilde in zijn boek een poging doen om uit de groeiende tegenstellingen van bijbeluitleg uit te komen. Behalve waardering kreeg dit boek ook kritiek uit de rechterflank van de CGK Bewaar het Pand, de Hersteld Hervormde Kerk, de Gereformeerde Gemeenten, de Gereformeerde Gemeenten in Nederland evenals in behoudend vrijgemaakte kring. J.M.J. Kieviet (emeritus-predikant van CGK Renswoude) liet blijken dat 'de verschuivende visie op de Heilige Schrift hem verontrust.' In 2021 deed Huijgen van zich spreken door middel van een publicatie Maria: Icoon van genade waarin hij een pleidooi voerde om "Maria een prominentere plek te geven in de protestantse wereld." Ook op dit boek van Huijgen werd positief negatief gereageerd. In 2023 sprak Huijgen uit dat het Bijbelse verhaal volgens hem niet echt (historisch) gebeurd hoeft te zijn, maar is er veel voor te zeggen dat we een verhaal (bijvoorbeeld als van Jona) typologisch of als een soort allegorie over de verhouding tussen Israël en de volken moeten zien. Naar zijn mening "doet de meerderheid van Bijbelwetenschappers dat tegenwoordig." De directeur-bestuurder van de Theologische Hogeschool van de Gereformeerde Bond en deeltijd hoogleraar Oude Testament aan de Evangelische Theologische Faculteit in Leuven M.J. Paul (1955) zag in deze visie echter geen verrijking. Huijgen verwees naar een uitleg van Stefan Paas (1969) hoogleraar aan de Vrije Universiteit in Amsterdam en de Theologische Universiteit in Kampen. P. de Vries (1956) voormalig docent Bijbelse theologie en hermeneutiek van het Hersteld Hervormd Seminarie en dr. P. Rouwendal (universitair hoofddocent kerkgeschiedenis TUA) wezen de genoemde a-historische voorstelling van Huijgen met betrekking op het Bijbelboek Jona af.

In september 2022 verruilde Huijgen de TUA voor de Protestantse Theologische Universiteit. Hij bleef wel predikant binnen de Christelijke Gereformeerde Kerken.

Verklaring van gevoelen ten aanzien van het Schriftgezag (2021)

In 2021 gaven vier predikanten (Prof. dr. A. Baars, dr. C.P. de Boer, ds. A.A. Egas, en ds. J.M.J. Kieviet) door middel van een Verklaring van gevoelen blijk van hun verontrusting over "hoe er in toenemende mate binnen het kerkverband verschillend wordt gedacht over het gezag van de Heilige Schrift." Zij constateerden "een fundamenteel verschil van opvatting aangaande het gezag van de Schrift en de confessionele gebondenheid van haar uitleg." Volgens hen ligt mede hier de oorzaak van de huidige kerkelijke malaise en theologische spraakverwarring binnen de kerken. "We lezen, verstaan en exegetiseren de Schrift niet meer gezamenlijk op dezelfde manier als tot voor kort in onze kerken beleden en gepraktiseerd werd." De opstellers gaven als hun mening aan dat 1. De totale Schrift (Bijbel) geldt als het duidelijke, gezaghebbende en onfeilbare Woord van God, 2. De (gereformeerde) belijdenisgeschriften bepalend zijn en begrenzend bij de uitleg van het Woord van God, 3. Bijbelteksten mogen niet als 'tijdgebonden' worden verklaard om vervolgens de huidige cultuur de uitleg daarvan te laten bepalen, 4. Geloofsgebondenheid aan Christus kan niet leiden tot relativering van Zijn geboden, 5. Schiften tussen historische feiten in de Schrift (Bijbel) ondermijnt het gezag van de Schrift. 6. Het loslaten van de vastheid van Gods Woord geeft opening tot volledig relativisme en menselijke willekeurigheid. De opstellers erkennen dat "niet alle Bijbels-theologische vragen hiermee in één keer zijn beantwoord, maar wel zou er sprake zijn van een geweldige winst als bovengenoemde uitgangspunten algemeen worden erkend en herkend." Ten slotte refereerden de predikanten aan het beginsel van de Afscheiding van 1834 waaraan volgens hen het bestaansrecht van de CGK verbonden is.

Besluit Synode vrouw en ambt (2022)

Op de synode (2019/2022) werden een tweetal rapporten verdedigd: een meerderheidsrapport door dr. A. Versluis (1979) dat voorstelde de kerkelijke ambten niet te openen voor vrouwen, en een minderheidsrapport door ds. N.C. Smits (1986) waarin hiervoor wel ruimte gezien werd. Het meerderheidsrapport "dat er in de Christelijke Gereformeerde Kerken geen plaats is voor een praktijk van vrouwelijke ambtsdragers, zolang de kerken daarvoor gezamenlijk op grond van de Schriften geen ruimte zien" werd door de synode met een ruime meerderheid van stemmen aangenomen. "Met inachtneming van ons ten dele kennen [is] er op dit moment voldoende grond om de houdbaarheid van het besluit van 1998 ten aanzien van vrouw en ambt te bevestigen als uitgangspunt van onze kerkelijke praktijk." Het rapport geeft aan: "dat de zaken rond vrouw en ambt niet slechts een kerkelijke regeling betreffen, maar nauw verbonden zijn met de wijze waarop we de Schriften lezen." "Dat de thematiek ‘vrouw en ambt’ zodanig de omgang met en mogelijk het gezag van de Schrift raakt, alsook de wijze waarop wij samen met de Schriften omgaan en de wijze waarop wij samen kerk zijn." "Dat het van principieel gewicht is dat wij over dit onderwerp als kerken samen besluiten." Ten aanzien van het minderheidsrapport werd gezegd: "Dat de manier waarop in het minderheidsvoorstel over het onderscheid ‘letter en Geest’ gesproken wordt, een onjuiste tegenstelling tussen beide maakt." "Dat de manier waarop in dit voorstel de liefde tot norm wordt gemaakt, het gevaar met zich meebrengt dat onbedoeld de liefde en de concrete apostolische aanwijzingen, toegepast op onze situatie, tegenover elkaar kunnen komen te staan." "Dat in de manier waarop met de zogenaamde ‘zwijgteksten’ wordt omgegaan te weinig verdisconteerd wordt dat we hier niet met louter tijdgebonden toepassingen te maken hebben, maar met aanwijzingen die voor de gang van zaken binnen de gemeente van Christus van blijvend belang zijn, omdat we deze apostolische voorschriften als gezaghebbend ontvangen, waarbij Paulus’ beroep op de Schrift en de schepping er des te meer gewicht aan geeft." "Dat terecht wordt opgemerkt dat de kerk geroepen is aan zowel de gelijkwaardigheid als het verschil tussen man en vrouw recht te doen." "Dat [dit] echter niet betekent dat dus de ambten moeten worden opengesteld voor de vrouw, maar dat op grond van de Schriften de vrouw op andere wijze in Gods Koninkrijk dienstbaar mag zijn."

Ten aanzien van de kerkelijke praktijk werd gesteld: "dat een kerk haar plaats binnen het kerkverband heel moeilijk, zo niet onmogelijk maakt als zij zich niet voegt naar de beslissingen van meerdere vergaderingen op punten die door de kerken gezamenlijk als principieel geduid worden." "Zij omwille van de eenheid in het kerkverband een dringend appel doet op de kerken (ook samenwerkingsgemeenten) zich te houden aan de synodale besluiten." "Dat broeders en zusters die op het punt van ‘vrouw en ambt’ een visie hebben die afwijkt van de synodale besluiten, hun plaats in de kerken voluit kunnen blijven innemen, maar wel wordt verwacht dat zij zich voor de kerkelijke praktijk voegen naar de besluiten van de synode." De classes worden opgeroepen "conform art. 44 K.O. geduldig en in liefde het gesprek aan te gaan en vermaan toe te passen als kerken op het gebied van ‘vrouw en ambt’ eigen wegen gaan." In de definitieve tekst van het besluit is het woord 'censurabel' geschrapt. Leden van de synode hebben toegezegd te gaan kijken hoe een 'diaconessenambt' in de kerkgemeenten vorm kan krijgen.

In de classis Haarlem vroegen verschillende gemeenten revisie aan betreffende uitspraken van de synode omtrent vrouw en ambt. Behalve de gemeenten in Lisse en IJmuiden namen ook gemeenten in Aalsmeer, Alkmaar, Haarlem (Goede Herderkerk), Hoofddorp en Sassenheim het besluit om de ambten (in ieder geval voor ouderling en diaken) open te stellen voor vrouwen.

Oprichting Christelijk Gereformeerd Beraad (2022)

Door enige initiatiefnemers werd een platform opgericht, dat zich ten doel stelde toerusting de bieden op de onderwerpen die verontrusting geven. Het bestuur werd gevormd door de predikanten A.A. (Anton) Egas uit Damwoude, ds. H.C. (Henric) Bezemer uit Culemborg, A.J. (Aart-Jan) van der Wekken uit Leerdam, ds. W.J. (Willem-Jan) van Gent uit Ouderkerk aan de Amstel, ds. W.L. (Ewout) van der Staaij uit Scheveningen, ds. J. (Hans) van Vulpen uit Urk. Het platform heeft een website en organiseert bijeenkomsten voor gemeenteleden en predikanten.

Liturgie

Liturgisch zijn er grote verschillen binnen de CGK. In behoudende gemeenten worden alleen psalmen gezongen uit de Psalmberijming van 1773 onder begeleiding van het orgel. In veel andere gemeenten worden psalmen gezongen uit de Nieuwe berijming en De Nieuwe Psalmberijming. Naast de psalmen worden in veel kerken ook gezangen en liederen gezongen uit bundels zoals Opwekking, Op Toonhoogte, Weerklank en het Liedboek voor de Kerken. Soms worden de liedteksten daarbij geprojecteerd door een beamer. Liederen kunnen begeleid worden door een orgel, maar ook door andere instrumenten zoals de piano.

Liederen

Sinds 2004 is er de vrijheid om liederen te zingen mits aan een aantal voorwaarden wordt voldaan. Een van die voorwaarden is dat de liederen wat betreft de inhoud moet passen bij de klassieke gereformeerde belijdenis. Een andere voorwaarde is dat de liederen qua vormgeving passen binnen de gereformeerde liturgie. Deze formulering is opgesteld om te voorkomen dat iedere nieuwe bundel of nieuw lied opnieuw beoordeeld moet worden door de synode. Hierdoor is het mogelijk om selectief te zingen uit meerdere bundels. De CGK kent geen eigen kerkboek of liedboek.

Rapport Stijlvol samenkomen

Volgens het rapport Stijlvol samenkomen (2012) "zijn er geen principiële redenen om binnen het raam van het wezen van de eredienst geen variatie aan te mogen brengen in vormgeving en uitingen in de eredienst. Gewaakt dient te worden voor oppervlakkigheid." "Door het toegenomen opleidingsniveau en mondiger opvoeding, zijn er mensen die geen genoegen willen nemen met eenrichtingsverkeer. Men wil zelf een bijdrage leveren aan de eredienst door bijvoorbeeld een getuigenis, het uitspreken van een gebed of door muziek. Aan deze tendensen kan worden tegemoet gekomen als er draagvlak voor is in de gemeente. Daarbij mag nooit de persoon in het midden van de belangstelling komen te staan. Bij een getuigenis dient het te gaan om Gods werk, het gebed moet tot stichting dienen en muziek zal tot Gods eer dienen te zijn." Binnen de rechterflank van de CGK gaat men met een dergelijke invulling van de eredienst niet mee.

Dans en drama

In 2013 werden de kerken voor de vraag gesteld in hoeverre het passend is uitingen van de huidige cultuur zoals dans en drama een plek te geven in de gereformeerde eredienst. De synode van 2016 oordeelde "dat hiervoor onvoldoende Bijbelse grond te vinden is." De gemeenten Hoogeveen en Kornhorn diende een revisieverzoek in van dit besluit. De GS 2019/2022 drong er nu op aan "terughoudend te zijn" met deze gebruiken in de eredienst. Podiumkunst in de kerk "wordt ontraden".

Kindernevendienst

In een groot deel van de CGK is er een kindernevendienst of wordt er zondagschool gehouden tijdens de kerkdienst. In 2019 plaatste dr. M.J. (Maarten) Kater (1962) vraagtekens achter het gebruik van de kindernevendienst. Hij stelde zijn publiek de vraag: "Als wij met onze kinderen verschijnen voor het aangezicht van de Heere, sturen we de kinderen dan niet te gemakkelijk weg? Vaak wordt gedacht dat kinderen in de eredienst alles moeten kunnen begrijpen. Dat is een eenzijdig beeld. Denk ook eens aan de affecten, de genegenheden en de indrukken in een kinderziel. En wie is niet verwonderd als hij merkt dat een kind veel van de preek heeft opgevangen?" In zijn voordracht knoopte Kater aan bij de aanduiding godsdienstoefening, zoals de kerkdienst vroeger vaak werd genoemd. "Dat is een mooi woord. Het oefenen van wat de Heilige Geest wil werken, gaandeweg tijdens het luisteren. Dat vraagt ook iets van de prediker: hij moet geen onbegrijpelijke taal gebruiken of steeds hetzelfde zeggen."

De vrijheid van plaatselijke kerken en het christelijk-gereformeerd profiel

De onderlinge verscheidenheid binnen de kerken is een gevolg van de vrijheid die de synode gegeven heeft aan de plaatselijke kerken. De kerken blijken echter uiteen te groeien in een onhoudbare spagaat "waarbij de linker- en de rechterflank in de kerk elkaar niet meer verstaan." Op plaatselijk niveau [waar afgeweken wordt van de synodale norm] wordt "de binding met het kerkverband minder en men begrijpt de historisch gegroeide regelingen niet of willen die niet meer." "Veel gemeenten die willen afwijken van de synodale lijn, beroepen zich op de vrijheid waarbij men aangeeft "dat de opbouw en eenheid van de gemeente ermee worden gediend." Vooral bij de z.g. samenwerkingsgemeenten geeft dit spanning. De samenwerkingsovereenkomst, die goedgekeurd is door synode van 2013 schrijft voor dat kerkenraden bij geconstateerde strijdigheid tussen kerkelijke besluiten een weg zoeken die de opbouw en eenheid van de gemeente dient en die zoveel mogelijk recht doet aan de bedoeling van alle besluiten. Verder schrijft de samenwerkingsovereenkomst voor dat die kerkenraad zijn beslissing ter acceptatie voorlegt aan de classis van het kerkverband dat het besluit nam waarvan afgeweken wordt.

Synodaal protest

Vanuit de synodale hoek klinkt protest daar men van mening is, dat sommige kerken zich in hun opvattingen en praktijken plaatsen buiten de kaders "die de generale synode biddend, met geopende Schriften en na onderlinge gesprekken besluit als bindend heeft vastgesteld voor de kerken." Volgens ds. P.D.J. (Peter) Buijs (geb. 1961), praeses van de GS 2016/2017, "is er sprake van een normatief standpunt over vrouw en ambt. Herman Selderhuis (1961) hoogleraar kerkgeschiedenis en kerkrecht aan de TUA stelde tijdens een landelijke vergadering voor ambtsdragers op zaterdag 30 maart 2019: "Dus kun je niet zomaar bepaalde dingen toelaten of gedogen. Gemeenten die eigenmachtig besluiten vrouwelijke ambtsdragers te benoemen, stellen zich buiten de kerk." Vanuit de linkerzijde stelde men daar tegenover: "dat de CGK-synode samenwerking gestimuleerd heeft [met de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt en Nederlands Gereformeerde Kerken] en verantwoordelijk zijn voor het feit dat deze [samenwerking]gemeenten zijn ontstaan." Zowel de behoudende richting als de progressieve stroming beroept zich op de eenheid. De progressieve stroming op basis van eenheid in verscheidenheid en de behoudende richting op eenheid in de waarheid. De GS 2019/2022 besloot "dat gemeenten, waaronder ook samenwerkingsgemeenten, zijn gebonden aan kerkelijke uitspraken van de CGK."

Gereformeerde traditie

Volgens Selderhuis (1961) "willen de Christelijke Gereformeerde Kerken gereformeerd zijn." "Gereformeerd hangt nauw samen met de oude trits sola gratia, sola scriptura en sola fide." "Sola scriptura: de Schrift als norm en bron", "ook als die anders spreekt dan wat ik wil horen en dan wat past bij de cultuur." "In het beginsel sola fide (alleen door het geloof) zit de rijke traditie van het leven in de vreze des Heeren". "We kunnen over geloof spreken dat het onbereikbaar wordt, dat het onmogelijk wordt om aan behoud te denken. Wie die kant op wil moet maar eens lezen wat de reformatorischen van de Nadere Reformatie en de Puriteinen daar echt over geschreven hebben. Maar veel erger nog is het als de noodzaak van geloof niet eens meer genoemd wordt. Of dat er zoveel gesproken en gezongen wordt hoe mooi het is dat ik geloof, dat mijn geloof meer eer krijgt dan mijn God en de vraag of ik wel het ware geloof heb niet eens meer gesteld mag worden." "En dan als derde sola gratia. Gereformeerd is niet: ik heb gevonden, maar ik ben gevonden. Dan gaat het over verkiezing, over de rijkdom die in de Dordtse Leerregels beschreven wordt. Niet over de wens eens gevonden te worden, maar over de zekerheid van het gevonden zijn."

Stromingen

Vanaf het ontstaan van de Christelijke Gereformeerde Kerken zijn er verschillen en spreekt men van een linker- en rechterflank, naar analogie met het politieke spectrum. Er is ook een grote groep die niet uitgesproken 'links' of 'rechts' is. De eenheid binnen de CGK was in de periode voor de Tweede Wereldoorlog wel vele malen groter. In de laatste decennia is het proces van verwijdering in versneld tempo op gang gekomen.

Christelijke Gereformeerde Kerk te Barendrecht

De rechtervleugel

In 1966 werd om te voorkomen dat meer behoudende predikanten de CGK zouden verlaten de Stichting Bewaar het Pand opgericht. Hierbij waren betrokken ds. P. Sneep (1916-1976), ds. M.C Tanis (1929-2024), ds. G. Blom (1905-1992), ds. H.C. van der Ent (1918-1997), ds. D. Slagboom (1926-1997), ds. R. Kok (1890-1982), ds. H. van Leeuwen (1906-1988) en ds. C. Smits (1898-1994). Hier voegde zich al snel ook ds. M. Baan (1905-1973) bij. Op donderdag 14 april 1966 verscheen het blad voor het eerst. Tot vaste medewerkers werden benoemd: ds. G. Blom (Meerkerk), ds. R. Kok, (Ameide), ds. H. van Leeuwen (Rotterdam-West), ds. C. Smits (Sliedrecht), ds. D. Slagboom (Dordrecht), ouderlingen J. van Heteren (Sliedrecht-Centrum), Joh. v.d. Lee (Alphen aan den Rijn) en B. v.d. Wal (Dordrecht-Centrum).

Men wilde vast houden aan de prediking waarin aandacht geschonken wordt aan persoonlijke toepassing van het heil. Deze prediking sloot in hun ogen het meest aan bij het beginsel van de Christelijke Gereformeerde Kerk. Over de inhoud van het woord bevinding schreef de Apeldoornse hoogleraar L.H. van der Meiden: "Bevinding is dat wat de ziel ondervindt als de Geest werkt in het hart, de liefde van Christus het hart vervult, de verzoening met God genoten wordt, maar ook: wat gelovigen missen en lijden in duisternis en twijfel en doormaken in verachtering der genade en bestrijding, naar de Schrift." "Wie toepasselijk preekt zal niet zonder vermaning en toepassing de gemeente laten gaan. Toepasselijk preken is: de waarheid, die uit de tekst is opgediept, moet vloeibaar worden gemaakt, met de mens in verbinding worden gebracht en aangewend op het leven in al zijn schakeringen en standen, zowel het natuurlijke als geestelijke. Wie daaraan voldoet zal ook onderscheidend preken. De demarcatielijnen moeten zo duidelijk worden getrokken, dood en leven moeten zo helder in het licht worden gesteld, het Woord Gods moet zo zuiver worden geopend en de sleutel zo getrouw worden bediend, dat een ieder die zich waarlijk aan de preek toetst, weten kan, of zijn ziel deelt in het leven en of hij behoort tot de levende Kerk. Maar de prediker moet ook zo onderscheidend preken, dat de levend gemaakte ziel de verschillende toestanden hoort en de onderscheiden trappen des geloofs worden aangewezen. Dit preken ontbreekt te veel in onze tijd. Zelfs wordt het als ziekelijk veroordeeld."

Men wil het gebruik van de Statenvertaling handhaven. Over het algemeen is binnen de rechtervleugel van het kerkverband de Herziene Statenvertaling geaccepteerd. Wat betreft de liturgie wil men niet meegaan in de uitbreiding van het aantal gezangen. Het gebruik van populaire muziekinstrumenten of stijl wordt afgewezen, evenals een alternatieve invulling van de eredienst in plaats van de prediking. Ten opzichte van de kindernevendienst is men kritisch. Men ziet deze verschijnselen als in strijd met het karakter van de eredienst. De prediking behoort centraal te staan in het midden van de gemeente en kinderen horen daarbij óók aanwezig te zijn.

De behoudende CGK-richting is nooit geen voorstander geweest van eenheid met de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt of Nederlands Gereformeerde Kerken. Behalve bezwaren die vanouds golden tegen de prediking, speelden de laatste decennia vooral bezwaren tegen de theologisch-progressieve richting waarin deze kerkverbanden zich ontwikkelden een rol. [In mei 2023 fuseerde de bovengenoemde kerkverbanden tot de Nederlandse Gereformeerde Kerken] Men oriënteert zich op de Hersteld Hervormde Kerk. Ds. Egas riep de Gereformeerde Gemeenten op om predikanten vanuit de CGK waarmee geestelijke herkenning bestaat op de kansels binnen dit kerkverband toe te laten. Op tal van terreinen werkt men samen met gelijkgezinden. Dit bleek bij de interkerkelijke totstandkoming van De Bijbel met uitleg, een editie van de Statenvertaling zoals uitgegeven door de GBS met uitleg van moeilijke woorden en verzen alsmede voorzien van illustraties.

Men is niet gelukkig met de tendens waarbij "mannen als Calvijn, Kohlbrugge en anderen ingewisseld worden voor een man als Bonhoeffer." Volgens ds. P. (Paul) den Butter (1938-2023) "was Bonhoeffer een man die onder invloed stond van Karl Barth, maar daarmee een eigen weg is gegaan, die haaks stond op de leer van de Reformatie. Weliswaar heeft hij zijn ideologie met de dood moeten bekopen, maar daarmee is hij nog niet van hetzelfde statuur als de reformatoren en de nadere reformatoren. Het gedachtegoed van Bonhoeffer is een voorbeeld van het gevaar dat dreigt als theologen telkens weer op experimentele wijze wegen gaan bewandelen die een mens langzamerhand van de hoofdweg afvoeren. Dat is bijvoorbeeld gebeurd in de Gereformeerde Kerken door mannen als Kuitert.” Ds. P. (Piet) Roos (1938-2021) constateerde in 2015 "dat het alom waarneembaar is dat Bonhoeffer 'in' is. Velen, ook uit onze kringen, houden zich met hem bezig. Zijn principiële houding tegenover het Nationaal Socialisme dwingt nog steeds respect af." "Karl Barth [door wie Bonhoeffer beïnvloed is] werd algemeen gezien als een bedreiging voor de rechtzinnige leer." (...) "Daarentegen hebben velen, ook onder ons, een lans gebroken voor Bonhoeffer. Begrijpelijk, want wat deze Duitser heeft uitgedragen aan oprechte overtuiging, is niet gering. Hij offerde zijn leven voor de zaak van de waarheid. Dat dwingt respect af." (...) "Bonhoeffer spreekt wellicht daarom zo aan, omdat hij maatschappij-betrokken heeft geleefd. Zo lijkt voor velen de aandacht verlegd van de binnenkamer naar de buitenwacht." "Waarom de buitensporige waardering voor Bonhoeffer? Is dat vanwege zijn inzet in het politieke leven van zijn dagen en vanwege zijn protesthouding? Maar iemand als Bunyan deed dat niet minder. En dat geldt van veel Puriteinen en andere oude schrijvers. Dus constateer ik dat er toch wel een wissel is omgegaan. De lijn van Bunyan ligt me dichter en nader aan het hart dan die van Bonhoeffer. Laten we die lijn vasthouden. Bonhoeffer heeft voor ons te veel invloeden ondergaan die afwijken."

Het midden

Christelijke Gereformeerde Kerk te Ede

Veel gemeenten behoren niet tot de linker- of de rechtervleugel, maar behoren tot het midden. Deze gemeenten zijn niet heel progressief, maar ook niet zo conservatief als de groep rond Bewaar het Pand. In deze gemeenten kan men zowel de Statenvertaling als de Herziene Statenvertaling gebruiken en zingt men uit één of meerdere psalmberijmingen en selectief uit meerdere zangbundels. De bundel Weerklank is in deze middengroep in opkomst. Het midden wil zich houden aan de synodale uitspraken, ook als ze deze uitspraken liever anders hadden gezien.

Een bekende vertegenwoordiger van deze middengroep was de predikant Jan Hendrik Velema (1917-2007). Velema benadrukte in 1981 dat er volgens hem "legitieme verschuivingen in de prediking" zijn. Zo zijn volgens Velema "de woordkeus veranderd, minder gebruik van het vaste schema in de preek van de drie stukken ellende-verlossing en dankbaarheid." Ook ten aanzien van "de verbrijzeling door de wet, ten onrechte door sommigen gepreekt als voorwaarde voor het aanbod van het Evangelie" is de prediking veranderd constateerde Velema. "Vernieuwd zicht op verbond en doop maakte dat de verkiezing niet meer voorop komt zoals dat generaal genomen in de Gereformeerde Gemeenten nog wel zo is." "Eenzijdige nadruk op de wedergeboorte leidt gemakkelijk tot een christenprediking." Velema was voorstander van een prediking die meer opriep tot geloof in Jezus Christus en erkende dat in zijn benadering een breukvlak lag met het verleden toen de wedergeboorte en de geloofskenmerken nog een grotere rol hadden. Velema taxeerde deze veranderingen in de prediking binnen de CGK als "een positieve verandering." Hij zag het aantal avondmaalgangers "als gevolg van beter zicht op het verband tussen belijdenis en avondmaal" toenemen. Tegelijkertijd vreesde Velema voor "geestelijk automatisme: verondersteld geloof kon wel eens in de plaats treden voor de indertijd bestreden veronderstelde wedergeboorte." "Classificatie afkeuren betekent niet dat onderscheidenlijk preken niet meer nodig is." "Als er gesproken wordt over een Calvijnreveil in onze kerken, een wending naar de belofte-prediking toe in plaats van de verstarring meebrengende classificatiemethode, betekent dat geen beschuldiging aan het adres van onze oude predikanten." "Dankbare erkenning van hun warme, geestelijke, persoonlijke prediking betekent echter niet dat wij geen kritische kanttekeningen hebben." Velema wilde waarschuwen voor "de doperse onderstroom die vanuit de Kruisgemeenten na 1892 door bleef werken." "Voor de scholastiek en voor een dualisme dat nog altijd doorwerkt in begrippen als uitwendig en inwendig." "Het is te betreuren dat we het over de wettigheid van de genoemde verschuivingen niet eens zijn."

Velema stond aan de wieg van de Evangelische Omroep (EO), de Reformatorische Politieke Federatie (RPF), en het opinieblad Koers. Ook in deze nam hij een andere afslag als zijn rechtse broeders rondom Bewaar het Pand die zich, bij verdergaande vervreemding van de ARP en het dagblad Trouw, zich meer op de Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP) gingen richten en tevens het initiatief tot oprichting van het Reformatorisch Dagblad (RD) steunden.

Niettemin was Velema fel gebrand tegen de opvattingen van de moderne Schriftkritiek, van de midden-orthodoxie beïnvloed door Karl Barth en liet blijken beducht te zijn voor remonstrantse invloeden vanuit de evangelische beweging waarbij onder meer sprake zou zijn van een oppervlakkig spreken over zonde en genade. Volgens hem mogen wij niet beginnen met te zeggen: ‘God heeft u lief; Christus is voor u gestorven’. Het invullen van onze naam bij Johannes 3: 16 is geen vanzelfsprekendheid. "Er wordt bij tijden goedkope genade gepresenteerd, genade zonder wet, liefde zonder recht." "Als het in de Gereformeerde kerken regent drupt het bij ons. Nieuwere gedachten als 'de mens is Gods partner' die van 'de medelijdende God', van 'het revolutionaire Evangelie met maatschappijkritische noties', wees Velema af. Velema benadrukte "dat de prediker geen gezellige causeur of conferencier is maar dat hij de geweldige verantwoordelijkheid draagt van de bediening van de sleutelen van het koninkrijk der hemelen. In de preken van Wisse en Van der Schuit gebeurde wel iets." "De crisis van de Christelijke Gereformeerde Kerken is de crisis van de prediking."

Aan het einde van zijn ambtelijke loopbaan gekomen verklaarde Velema: "Ik sta in het midden van onze kerken, maar als ik dan toch zou moeten kiezen, dan sta ik aan de rechterkant. Omdat ik ervan overtuigd ben dat Schrift en belijdenis daar functioneren. Maar waar ik heel bang voor ben, en dan heb ik het oog op de hele gereformeerde gezindte, is aan de ene kant een veralgemenisering van het heil: Maak je toch niet druk, je wordt zalig. En aan de andere kant verstening, verstarring: Het is eigenlijk onmogelijk om zalig te worden."

In 2005 zag Velema veel kerkelijke ontwikkelingen met lede ogen aan, veelal voortgekomen uit synodale besluiten waar hij achteraf persoonlijk spijt over had. "Ik ben heel erg voor eenheid van de kerken. Maar dan ook met alle kerken. Niet alleen met vrijgemaakten en Nederlands gereformeerden; ook met bonders en Gereformeerde Gemeenten. Want anders raken we het evenwicht echt kwijt." Ook andere predikanten binnen deze ‘middengroep’ gaven aan zorgen te hebben over de ontwikkelingen binnen de kerken.

De middengroep van de Christelijke Gereformeerde Kerken is in grote lijnen vergelijkbaar met de positie van de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk Nederland.

De linkervleugel

Christelijke Gereformeerde Kerk te Gouda

Binnen de linkervleugel van de Christelijke Gereformeerde Kerken is meer ruimte voor progressieve theologische opvattingen (vrouw in het ambt, acceptatie van gelijkgeslachtelijke relaties in liefde en trouw, kinderen aan het Avondmaal etc.). Er zijn onder hen veel samenwerkingsgemeenten met Nederlandse Gereformeerde Kerken. Ook klinkt hier de roep om meer vrijheid betreffende liturgische vernieuwing (zoals dans en drama in de eredienst). Zo nu en dan klinkt kritiek op de gereformeerde belijdenisgeschriften (Heidelbergse Catechismus, Nederlandse Geloofsbelijdenis en de Dordtse Leerregels). Wat betreft de synodale uitspraken gaat men niet alleen in revisie op die uitspraken, maar legt men die ook naast zich neer (vrouw en ambt, homoseksualiteit).

Een vertegenwoordiger uit de progressieve hoek is dr. B. (Bert) Loonstra (emeritus-predikant Gouda) Van zijn hand verscheen in 2005 Hij heeft een vriend. Homorelaties in de christelijke gemeente. Mede op grond van de woorden uit 1 Korinthe 10 "Alles is mij geoorloofd", bepleitte Loonstra dat aan "homoseksuele relaties in liefde en trouw" binnen de gemeente van Christus ruimte gegeven zou moeten worden. Tegen dit boek werden bezwaren ingebracht dat een dergelijke exegese of uitleg van een Bijbeltekst geen recht doet aan het geheel van de Bijbel. De betreffende studie van Loonstra werd daarop door hem ingetrokken en uit de handel genomen.

Wat betreft de discussie over de nieuwe hermeneutiek (Bijbeluitleg) gaat volgens Loonstra de progressieve richting net zo goed op een serieuze manier om met de Bijbel en is zeker niet zo dat "de autonome verstaanshorizon van moderne mensen maatgevend wordt." Volgens hem is het een kwestie van "verschillend verstaan" van de Bijbel. "Het verschil is theologisch van aard, bij een gemeenschappelijke erkenning van de autoriteit die aan de Schrift toekomt." Daarbij stelt Loonstra de volgende vragen: "Stel je eens voor dat inderdaad in een gemeente velen het intuïtief als onrechtvaardig ervaren dat vrouwen niet dezelfde mogelijkheden hebben als mannen. Moet dan toch deze door hen als onaanvaardbaar aangevoelde toestand voortduren, en moeten deze gevoelens worden onderdrukt? Blijft hier het gebod niet een uiterlijke zaak die niet innerlijk omarmd kan worden? Maar is dit niet in strijd met het karakter van het nieuwe verbond, waarin de Geest de wet in het hart schrijft? Is vasthouden aan de letter dan de oplossing? Terwijl Paulus toch op drie plaatsen, steeds in een ander verband, verklaart dat de letter doodt, maar dat de Geest levend maakt. Wat te denken over de notie van onze vrijheid in Christus, die toch een doorgaande lijn in de prediking van de apostel is? En wat te denken van de liefde als de vervulling van de wet? Dit zijn toch alle Bijbelse noties? Of willen de opstellers gelovigen die de emancipatie van de vrouw als terechte correctie op haar vroegere onderdrukking beschouwen, allen het ware geloof ontzeggen? Welke negatieve gevolgen heeft dit niet ook voor de pioniersplekken en andere missionaire contacten van de kerk?"

Bij Loonstra is sprake van verschuiving van de boodschap tot een ieder persoonlijk, naar "het verhaal" en de liturgie. Hij spreekt over een "vierende gemeente." Bij Loonstra krijgt de eenheid van de kerk voorrang, ten koste van de Drie Formulieren van Enigheid. Hij wil de eenheid bevorderen door terug te vallen op de Apostolische geloofsbelijdenis. Tegelijk staat hij wel gereserveerd tegenover de evangelische beweging. Deze laatste groep is hem te uitbundig. Loonstra is ook een groot voorstander van de kindernevendienst. Dit om praktische redenen: kinderen kunnen lastig zijn.

Kerkelijke organisaties

De Christelijke Gereformeerde Kerken kennen landelijke deputaatschappen en commissies.

Theologische Universiteit

Theologische Universiteit te Apeldoorn

De kerken hebben een eigen Theologische Universiteit te Apeldoorn (TUA). Hier studeren rond de honderd studenten. Daarnaast zijn er ongeveer dertig mensen die een eigen studieroute volgen. Ook zijn er rond de 25 promotiestudenten, die deels uit het buitenland komen. De Theologische Universiteit werkt door middel van een gezamenlijke onderzoeksgroep (BEST, Biblical Exegesis and Systematic Theology) samen met de Theologische Universiteit te Utrecht.

In 2017 gaf de GS geen groen licht voor fusie tussen de eigen Theologische Universiteit Apeldoorn met de universiteit van de Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt te Kampen en de predikanten opleiding van de Nederlands Gereformeerde Kerken. Dit was opmerkelijk omdat de CGK-synode zelf het initiatief nam tot een onderzoek naar een intensieve vorm van samenwerking. Ontwikkelingen binnen de Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt als gevolg van moderne hermeneutische inzichten (Bijbeluitleg) speelden hierbij een rol.

In 2020 gaf de GS wel groen licht voor de benoeming van hoogleraren die geen lid zijn van het kerkverband. Docenten die verbonden zijn aan het ene kerkverband en doceren ten dienste van een ander kerkverband is een trend die toeneemt. Dit komt ook voor aan de Theologische Universiteit Kampen en het Hersteld Hervormd Seminarium. Aan de TUA doceren vanuit een ander kerkverband dr. H. de Waard, oudtestamentisch Hebreeuws en Bijbels Aramees (Gereformeerde Gemeenten), dr. A. de Muynck, christelijke pedagogiek (PKN), dr. J. van der Knijf, liturgiek (PKN), dr. M.A. van Willigen, Bijbeluitleg Vroege Kerk (PKN), dr. G.A. van den Brink, filosofie (Hersteld Hervormde Kerk), dr. P.L. Rouwendal, methodologie (Gereformeerde Gemeenten), dr. W.A. Zondag, kerk, recht en samenleving (Gereformeerde Gemeenten), dr. A.A. Clement, Theologie en muziek (PKN). Docenten die lid zijn van de Christelijke Gereformeerde Kerken zijn dr. M. J. Kater (rector), dr. J.J. Oosterhuis-den Otter, dr. H. Selderhuis. In 2023 werden door de synode benoemd: dr. A. Versluis tot hoogleraar Oude Testament, dr. J. A. van den Os tot universitair docent Nieuwe Testament, Prof. dr. H. van den Belt tot hoogleraar Systematische theologie, dr. J. van ‘t Spijker tot universitair hoofddocent Missiologie, dr. C.C. den Hertog tot universitair hoofddocent Publieke Theologie/Ethiek.

Research Center Puritanism and Piety (ReCePP)

Op 7 januari 2020 werd het Research Center Puritanism and Piety (ReCePP) opgericht. Dit onderzoekscentrum gaat uit van het Hersteld Hervormd Seminarium (HHS) en de Theologische Universiteit Apeldoorn. ReCePP werkt ook samen met het Puritan Research Center (PRC) dat onderdeel uitmaakt van het Puritan Reformed Theological Seminary (PRTS) in Grand Rapids. Daarnaast wordt samengewerkt met Hapdong Theological Seminary in Zuid-Korea, dat een soortgelijk centrum heeft opgericht. ReCePP doet onderzoek naar reformatorische bewegingen in de vroegmoderne tijd (1500-1800): Puritanisme, Nadere Reformatie en Piëtisme. Deze kennis wil het centrum voor kerk en samenleving toegankelijk maken. In de wetenschappelijke adviesraad van het centrum hebben onder andere prof. dr. W. van Vlastuin (Hersteld Hervormd), prof. dr. H. Selderhuis (TUA), prof. dr. F. van Lieburg (VU), dr. R. Bisschop (Hersteld Hervormde Kerk) en prof. dr. Andreas J. Beck (Leuven) zitting.

Jeugdwerk

Binnen het kerkverband zijn twee jeugdwerkorganisaties actief. Vanouds is er het CGJO (Christelijke Gereformeerde Jongeren Organisatie), maar de progressieve koers van deze jongerenorganisatie leidde in de jaren tachtig van de vorige eeuw tot de oprichting van een conservatieve tegenhanger, het LCJ (Landelijk Contact Jeugdwerk). Deze organisaties werken apart, maar op projectbasis ook samen. Binnen het kerkverband wordt ook gebruikgemaakt van de expertise en materialen van de HGJB.

Publicaties

De officiële publicatie van de Christelijke Gereformeerde Kerken is De Wekker, die tweewekelijks verschijnt. Daarnaast zijn er het blad Doorgeven (dit geeft een beeld van het werk in de zending, evangelisatie en hulpverlening). Vanuit de organisatie Centrum voor Israëlstudies (CIS) verschijnt sinds 1956 Vrede over Israël. Vanaf 2015 heet het magazine Verbonden.

Uit de Levensbron

Eerst wekelijks en later tien maal per jaar wordt er in de prekenserie Uit de Levensbron een bundel met vier preken uitgegeven door de stichting ''Uit de Levensbron''. Van der Schuit nam in 1925 het initiatief voor een prekenserie. Na enige strubbelingen met het aantal abonnees verscheen de eerste jaargang in 1927. De redactie werd gevoerd door de predikanten Jan Hovius (1900-1979) en Hedde Biesma (1882-1929). In het begin ging een deel van de opbrengst naar de emeritikas van het kerkverband. In de eerste jaren van de uitgave wilden niet alle predikanten een bijdrage leveren. Naast de 'vrije stoffen' werden er ook drie series catechismuspreken gedrukt. De laatste twee series verschenen wel onder een andere redactie dan die van Uit de Levensbron. In de oorlogsjaren mocht de drukker van de bezetter geen papier meer gebruiken voor het drukken van Uit de Levensbron. Pas in 1947 verscheen de prekenserie weer. Vanaf 1985 werd het uitgeven van Uit de Levensbron ondergebracht in stichting. Tot 1985 werd er iedere week een preek verzonden naar de abonnees. In 1985 wijzigde dit en werd er tien maal per jaar een bundel van vier preken naar de abonnees verzonden.

Recente ontwikkelingen

Samenwerking met andere kerken

Christelijke Gereformeerde Kerk te Ouderkerk aan de Amstel

Met de voorlopers van de Nederlandse Gereformeerde Kerken (de fusie van de Nederlands Gereformeerde Kerken en de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt) waren er jarenlang nauwe betrekkingen. Plaatselijk is er vaak sprake van samenwerking, op enkele plaatsen ook met de voormalige Gereformeerde Kerken in Nederland (nu onderdeel van de Protestantse Kerk in Nederland). De GS 2019-2022 sprak uit, dat plaatselijke samenwerking mogelijk is met gemeenten waar geen vrouwelijke ambtsdragers dienen, waar geen kinderen aan het heilig avondmaal worden toegelaten en waar ook de verdere praktijk strookt met de uitspraken van de CGK-synode. Het contact met de voortgezette Gereformeerde Kerken in Nederland heeft vooralsnog geen officieel karakter gekregen. Deputaten kerkelijk eenheid gaan onderzoeken of er een gemeenschappelijk verstaan is van Schrift en Belijdenis.

In 2010 besloot de CGK-synode kanselruil met predikanten uit de Hersteld Hervormde Kerk mogelijk te maken. De synode van de Hersteld Hervormde Kerk besloot in 2012 dat ook in omgekeerde richting toe te staan.

In 2013 gaf de GS toestemming om predikanten uit de Protestantse Kerk Nederland (PKN) die Schrift en de gereformeerde belijdenis in ere houden voor te laten gaan op de kansel. Van een brede openstelling van kansels voor predikanten vanuit de PKN is echter geen sprake, ook niet van het erkennen van elkaars attestaties zonder meer.

De GS 2019-2022 besloot met 26 stemmen voor en 24 tegen de 'Verklaring van Verbondenheid van de Nationale Synode' niet te ondertekenen. In 2019 werd deze Verklaring door veertig kerken verschillend van aard wel ondertekend, waaronder de vrijzinnige geloofsgemeenschap van remonstranten, de Protestantse Kerk in Nederland, evangelische en migrantenkerken. Het preadvies van de hoogleraren Huijgen en Peels aan de synode was om "tegen de conclusies van het meerderheidsrapport te stemmen." Naar hun mening ging het om een terugtrekkende beweging: "een kerkelijke Brexit." Volgens de rapporteur van het meerderheidsrapport, ds. A. van der Zwan (1972) leverden de contacten met sommige deelnemers aan de Nationale Synode "eerder vervreemding dan herkenning" op. Naar zijn mening heeft het verleden uitgewezen dat dergelijke samenwerkingsverbanden een nivellerende werking op het kerkelijke leven heeft. Hij haalde de jaartallen 1618-1619, 1834 en 1892 aan als voorbeelden waarbij onze vaderen zich op grond van Schrift en belijdenis bewust hebben onderscheiden of afzijdig gehouden van anderen. Ook het voorstel om een geassocieerd lidmaatschap van de Raad van Kerken aan te gaan, werd met 29 stemmen tegen verworpen. Het kerkverband neemt wel deel aan het Contactorgaan Gereformeerde Gezindte (COGG).

De synode van de Schotse Free Church (Continuing) (FCC) die bijeenkwam in mei 2023 in Glasgow sprak bezorgdheid uit over de koers van de CGK in Nederland. Het kerkverband voelde de plicht "de CGK aan te moedigen de Bijbelse opvatting te handhaven dat de Schrift de openstelling van ambten in de kerk voor vrouwen niet toelaat." Zij wilde tevens de CGK eraan herinneren "dat ondanks de moeilijkheden die kunnen worden veroorzaakt, de sleutel tot ware eenheid alleen ligt in het handhaven van eenheid in de waarheid en op te treden tegen degenen die door een afwijkende koers verdeeldheid zaaien." De FCC heeft in Nederland behalve met de CGK ook contacten met de Hersteld Hervormde Kerk.

Invloed vanuit de evangelische beweging

Veel plaatselijke gemeenten binnen de CGK worden beïnvloed door de evangelische beweging zowel wat betreft de vormgeving (liedcultuur) van de eredienst als de beleving van het geloof. Keerden velen zich na de Tweede Wereldoorlog tegen bevinding en subjectiviteit in de prediking, tegenwoordig gaat de ontwikkeling de andere kant op, namelijk extra aandacht voor gevoel en ervaring. Deze ontwikkeling is te verklaren als reactie op enerzijds het rationalisme binnen de kerken met te weinig aandacht voor het persoonlijke geloofsleven en anderzijds het verlangen van mensen op een eigentijdse en praktische wijze het christelijk geloof te beleven. Ook spelen motieven een rol dat men de drempel 'kerk en wereld' zo laag mogelijk wil houden om de aansluiting op de seculiere medemens niet te verliezen.

Gevolgen van de secularisatie

De CGK tellen per 1 januari 2024 67.629 leden. Sinds de jaren negentig laat het ledental een dalende lijn zien. Deze dalende lijn is deels het gevolg van overgangen van leden naar andere kerken alsmede vergrijzing en algehele kerkverlating.

De laatste jaren zijn er verschillende plaatselijke gemeenten opgeheven, bijvoorbeeld in Zwartsluis, Rotterdam-West en Vlissingen. Andere gemeenten zijn (noodgedwongen) samengegaan met een andere gereformeerde kerk in de regio, zoals in Doesburg. De CGK-synode besloot om kleine gemeenten financieel te steunen, zodat ze een eigen predikant kunnen beroepen.

De CGK-synode heeft gemeenten die hun tweede dienst hebben afgeschaft aangeraden om dit besluit zo mogelijk te herzien. De tweede (middag of avond) dienst op zondag is door de Dordtse Synode (1618-1619) aangewezen als dienst waarbij de behandeling van de Heidelbergse Catechismus een plaats krijgt. In de morgendienst behandelt men een willekeurig tekstgedeelte uit de Bijbel.

In verschillende grote steden zijn er gemeenten die een doorstart maken. Hierdoor zijn speciale missionaire gemeenten ontstaan. Deze gemeenten richten zich vaak op een bepaalde (allochtone) doelgroep en kunnen een evangelist hebben in plaats van een predikant. Vaak zijn deze zendingsgemeenten ook lid van het ICP-netwerk, dat staat voor International Church Plants.

Tegen de landelijke trend in zijn er ook gemeenten die sterk groeiende zijn. CGK-Zwolle beweegt zich in de progressieve lijn en telt momenteel ca. 5000 leden en gastleden; 6% van het geheel).

Ontwikkelingen na Generale Synode 2019-2022

Inmiddels vormt de CGK een complex kerkverband waarbij de uiteen groeiende verscheidenheid een bedreiging vormt voor het voortbestaan ervan. Het komt voor dat plaatselijke gemeenten niet bereid zijn genomen besluiten van de synode inzake 'vrouw en ambt' na te volgen. Als gevolg hiervan komen classicale verhoudingen onder druk te staan. In januari 2023 verbrak de kerkenraad van de CGK-Urk (Eben-Haëzer) de correspondentieband met de kerkenraad van de CGK-Zwolle. Hiermee werd de kansel op Urk (Eben-Haëzer) voor predikanten van de CGK Zwolle gesloten en worden attestaties uit de CGK-Zwolle niet zonder meer geaccepteerd. De CGK-Ouderkerk aan de Amstel trok zich terug "tot op de randen" omdat de classis Amsterdam synodale besluiten naast zich neer blijft leggen. De classis Den Haag nam op 30 augustus 2023 het besluit "de band tussen de classis en CGK-Zoetermeer op te schorten." Het besluit van de classis was een nieuwe stap na de "broederlijke vermaning" in het voorjaar van 2023. Toen werd de gemeente opgeroepen besluiten terug te draaien "omdat dit schade toebrengt aan de eenheid van de kerken." Kritiek op het besluit van de classis Den Haag kwam er van de zijde van dr. B. Loonstra, Prof. dr. A. Huijgen en dr. B.A.T. Witzier. Bij de classis Den Haag kwamen zestien bezwaarschriften binnen, uit het hele land afkomstig, tegen het besluit om Zoetermeer uit te sluiten. Hiermee zou het besluit alsnog niet mogen worden uitgevoerd tot deze bezwaren zijn behandeld. Echter tegen het besluit om de bezwaarschriften niet te behandelen werden ook weer bezwaarschriften ingediend. De classis Den Haag besloot alle activiteiten af te schalen tot het hoogst noodzakelijke in afwachting op de synode van Rijnsburg (2024-2025) die zich moet buigen over de vraag wat de regiokerken aan moeten met gemeenten die synodeuitspraken naast zich neerleggen. Op 20 april 2024 kwamen vertegenwoordigers van vrijwel alle Christelijke Gereformeerde Kerken samen in een convent. Hier werden gesprekken gevoerd en meningen gepeild rondom de onderwerpen Schriftgezag en Schriftbeschouwing, de visie op het kerk-zijn en de toekomst van de CGK.

Kerken

Plaatselijke Christelijke Gereformeerde Kerken (2022)

Plaats	Naam kerkgebouw	Aantal leden	Jaar van ontstaan	Huidige predikant(en)	Classis	Gebruikte Bijbelvertaling	Samenwerking met	Bijzonderheden	Bron(nen)
Aalsmeer	Lijnbaankerk	341	1919	vacant, M. Hogenbirk (emeritus)	Haarlem	NBV	NGK
Aalten		439	1897	drs. D. (Dennis) van der Wal	Apeldoorn	HSV
Aarlanderveen	Gedachteniskerk	93	1893	vacant	's-Gravenhage
Alkmaar	De Open Hof	42	1997	vacant, drs. A.D. Vos (NGK; bijzondere dienst), T. Wever (NGK; emeritus; gaat niet meer voor)	Haarlem		NGK & GKv	Volledige samenwerking met NGK sinds 1995.
Almelo	Eben Haëzer	295	1894	vacant, drs. A. Wagenaar (emeritus)	Apeldoorn	HSV	GKv
Almere	De Zuiderpoort	210	1983	P. van Dolderen (NGK)	Amsterdam	NBV	NGK	Volledige samenwerking met NGK sinds 1983.
Alphen aan den Rijn	Opstandingskerk	353	1900	vacant	's-Gravenhage	SV
Ameide		148	1923	vacant	Utrecht	SV
Amersfoort	Ichthuskerk	423	1893	vacant, drs. R.W.J. Soeters (emeritus)	Amersfoort		NGK & GKv
Amersfoort-Vathorst		397	2012	drs. P. van Winden (PKN)	Amersfoort		NGK & PKN	Volledige samenwerking met NGK en PKN sinds 2013.
Amsterdam-Amstelgemeente	Amstelkerk	151	1893	drs. R.G. den Hertog, drs. S Pos (bijzondere dienst)	Amsterdam		NGK & GKv
Amsterdam-De Bron	De Bron	80	1959	vacant, P.J. den Hertog (emeritus), C.D. Affourtit (emeritus; gaat niet meer voor), dr. T. Brienen (emeritus; gaat niet meer voor)	Amsterdam		NGK & GKv	Volledige samenwerking met NGK sinds 1998.
Amsterdam-Noord	Kruiskerk	244	2010	evangelist ir. J.M. (Jurjen) ten Brinke, evangelist drs. Th.M. (Theodoor) Meedendorp	Amsterdam			Voortzetting van de kerk die in 1904 werd opgericht.
Amsterdam-Via Nova	Weteringkerk	84	2014	vacant	Amsterdam
Antwerpen/Deurne		186	1992	drs. A.Th. (Anne) van Olst, K. Groeneveld (emeritus)	Utrecht	HSV		Kerk in België.
Apeldoorn-Centrum	Barnabaskerk	517	1894	B.A.T. (Arjan) Witzier	Apeldoorn	NBV & HSV	NGK & GKv
Apeldoorn-ICF	Kruispunt	81	2016	evangelist H. (Hans) Bronsveld	Apeldoorn	NBV
Apeldoorn-Oost	Andreaskerk	244	1976	A. (Aart) Brons	Apeldoorn	NBV	NGK & GKv
Apeldoorn-Zuid	Samuëlkerk	249	1960	vacant, M. Oppenhuizen (emeritus)	Apeldoorn	NBV	NGK & GKv
Arnhem	Kruiskerk	367	1893	drs. M. de Best (NGK), drs. D.H.T. Postuma (NGK), C.C. Koolsbergen (NGK; emeritus), M.W. Vrijhof (emeritus)	Apeldoorn	NBV	NGK	Volledige samenwerking met NGK sinds 1995.
Assen	Bethelkerk	96	1901	vacant, A. Dingemanse (emeritus)	Hoogeveen		NGK & GKv
Assen zoekt	De Open Hof	155	2017	evangelist G.P. van de Bos, evangelist R. Setz	Hoogeveen		NGK & GKv
Baarn	Adventkerk	197	1894	J. van der Wal	Amersfoort
Barendrecht	Eben-Haëzerkerk	1098	1898	drs. M.A. Kempeneers	Rotterdam	SV
Bennekom	Sionskerk	492	1957	drs. G. van Roekel	Amersfoort	HSV
Beverwijk-Westzaan		106	1982/1957	drs. G. van Vliet	Amsterdam	HSV
Biezelinge	Opstandingskerk	491	1916	drs. A.G.M. Weststrate	Middelburg	HSV
Boskoop	Open Poort	150	1900	drs. P.A.C. (Pieter) Boom	's-Gravenhage		GKv
Breda	Mattheüskerk	145	1946	vacant, drs. L.B.C. Boot	Dordrecht	HSV	GKv
Broek op Langedijk	De Ontmoeting	516	1896	drs. F.H. Meijer, E.E. Slofstra (emeritus; gaat niet meer voor)	Haarlem		GKv	Volledige samenwerking met GKv sinds 2018.
Broeksterwoude-Andreasgemeente		103	1925/1990	vacant	Leeuwarden	SV
Broeksterwoude-Petrusgemeente		270	1925/1990	vacant, dr. D. Visser (emeritus)	Leeuwarden
Bunde-Meerssen	De Koel	140	2014	drs. J. (Jan) Bosch	Utrecht
Bunschoten	De Fontein	1342	1895	drs. P.W.J. (Willem-Jan) van der Toorn	Amersfoort	HSV
Culemborg	De Ark	286	1894	drs. H.C. (Henric) Bezemer	Utrecht	HSV
Damwoude/Damwâld	Sionskerk	384	1900	drs. A.A. Egas	Leeuwarden	SV
Dedemsvaart	Immanuëlkerk	304	1927	vacant	Hoogeveen
Delft	Het Boek	196	1899	vacant, drs. H van Eeken (bijzondere dienst)	's-Gravenhage	NBV
Delfzijl	Het Lichtbaken	123	1981	vacant	Groningen	NBV/HSV
Den Haag	Nebokerk	366	2013	M. Groen, drs. C van Atten (emeritus), G. Leendertse (emeritus, gaat niet meer voor), drs. J van Mulligen (emeritus)	's-Gravenhage		NGK & GKv	In 2013 ontstaan door samenvoeging van 's-Gravenhage-Rijswijk (1934), 's-Gravenhage-West (1931) en 's-Gravenhage-Zuid (1953).
Den Helder	De Morgenster	159	1907	H. Bos (GKv), H.P. Brandsma (emeritus), H. Fahner (emeritus)	Haarlem		GKv	Volledige samenwerking met GKv sinds 2020.
Deventer	Koningskerk	260	1898	E. Everts, W.M. van Wijk (GKv), C. van den Berg (GKv; bijzondere dienst)	Apeldoorn	NBV	NGK & GKv	Volledige samenwerking met NGK en GKv sinds 2009.
Doesburg	Ooipoortkerk	54	1857	vacant	Apeldoorn		GKv	Volledige samenwerking met GKv sinds 2013.
Doetinchem	Goede Herderkerk	245	1982	drs. W.J. van de Velde	Apeldoorn	NBV
Dokkum	De Oase	628	1923	A.C. van der Wekken, G.P.M. van der Linden (emeritus)	Leeuwarden
Doornspijk	Rehoboth	329	1933	drs. B.L.C. Aarnoudse	Zwolle	SV
Dordrecht-Centrum		793	1892	D. van Luttikhuizen, drs. A. van der Zwan, H. van der Ham (bijzondere dienst)	Dordrecht	SV
Dordrecht-Zuid	Zuidhovenkerk	804	1963	drs. R. Jansen, drs. G.J.H. Vogel (bijzondere dienst)	Dordrecht		GKv
Drachten	Eben-Haëzer	510	1909	J. Nutma, J. Jonkman (emeritus)	Leeuwarden
Driebergen	Immanuelkerk	324	1921	K. Visser	Utrecht	SV
Drogeham	Maranatha	293	1930	drs. M.J. Keulen	Leeuwarden
Dronten	Ontmoetingskerk	442	1965	drs. J. Oosterbroek, H. Jonkman (emeritus)	Zwolle		NGK & GKv
Ede	De Tabernakel	557	1923	dr. A. Versluis, J. van Amstel (emeritus; gaat niet meer voor)	Amersfoort
Eemdijk	Eben-Haëzer	286	1933	drs. S. Griffioen, R. van Beek (emeritus; gaat niet meer voor)	Amersfoort	HSV
Eindhoven	Schootsekerk	287	1929	vacant, A. van der Maart (emeritus; gaat niet meer voor), drs.J Vogel (emeritus)	Utrecht		NGK & GKv
Elburg		311	1897	drs. J. de Bruin	Zwolle	SV
Emmeloord	De Hoeksteen	695	1951	drs. A. Hofland	Zwolle		NGK
Emmen	Bethel	497	1953	drs. H.J. Vazquez	Hoogeveen	NBV
Enkhuizen		38	2001	drs. J. Hooiveld (GKv)	Haarlem		GKv	Volledige samenwerking met GKv sinds 2006.
Enschede-Oost	Renatakerk	397	1900	D. Dunsbergen	Apeldoorn		NGK & GKv
Enschede-West	Maranathakerk	293	1954	drs. A.S. de Jong	Apeldoorn		NGK & GKv
Ermelo	De Voorhof	481	1933	drs. H. de Bruijne	Amersfoort		GKv
Franeker	De Voorhof	31	1925	A. de Braak (GKv), dr. J.M. Burger (GKv; bijzondere dienst), D.J.K.G. Ruiter (emeritus)	Leeuwarden		GKv	Volledige samenwerking met GKv sinds 2017.
Genemuiden		302	1981	drs. A.J. Droger, prof. dr. A. Huijgen (bijzondere dienst), W. van Benthem (emeritus)	Zwolle	HSV
Gent	Rehobôth (Evangelisch Centrum)			D. van Luttikhuizen				Kerk in België; behoort kerkelijk onder Dordrecht-Centrum.
Goes	Maranathakerk	640	1958	drs. J.P. Rozema	Middelburg		GKv
Gorinchem	Immanuël	169	1929	vacant	Dordrecht		GKv
Gouda	Lichtwijzer	331	1894	dr. B. Loonstra	's-Gravenhage		GKv
's-Gravendeel	Ichthuskerk	435	1895	vacant	Dordrecht
's-Gravenhage-Scheveningen	Thaborkerk	203	1946	drs. W.L. van der Staaij	's-Gravenhage	SV
's-Gravenmoer	Eben Haëzer	211	1898	W.J.A. Ester	Dordrecht
's-Gravenzande	Maranathakerk	254	1916	drs. A. Voorwinden, drs. C. Agterhof (emeritus, gaat niet meer voor)	's-Gravenhage	HSV
Groningen	Jeruzalemkerk, Maranathakerk, De Hoeksteen	1932	1893	drs. R. Bikker, drs. W.C. van Slooten, drs. H.M. van der Vegt (emeritus)	Groningen		NGK & GKv	Volledige samenwerking met NGK sinds 2003.
Haamstede	Ontmoetingskerk	111	1956	vacant, M. Dijkstra (bijzondere dienst), A.G. Boogaard (emeritus)	Middelburg	NBV
Haarlem-Goede Herderkerk	Goede Herderkerk	404	1893	M.P. Hofland, J.K.C. Kronenberg (emeritus, gaat niet meer voor)	Haarlem			In 2003 ontstaan door samenvoeging van Haarlem-Centrum (1893), en Haarlem-Noord (1928).
Haarlem-Het Open Huis	Het Open Huis	146	2016	evangelist D. van Beek	Haarlem
Hardenberg	Sjaloomkerk	237	1892	D.A. Brienen	Hoogeveen			Tot 2009 vestigingsplaats Lutten.
Harderwijk	De Zaaier	539	1900	W.N. Middelkoop, drs. B. Reinders (emeritus)	Amersfoort	HSV
Harlingen	De Haven	44	1893	vacant	Leeuwarden		GKv	Volledige samenwerking met GKv sinds 2012.
Hasselt	Sporthal De Prinsenhof, De Koningshof	375	1936	vacant, J. Germs (emeritus, gaat niet meer voor)	Zwolle		GKv
Hattem	De Veste	64	1961	vacant	Zwolle		NGK & GKv
Heerde	Rehobothkerk	342	1948	vacant, G. van de Groep (emeritus)	Zwolle	HSV
Hengelo	De Morgenster	168	1955	drs. L.G. Compagnie (NGK), R.R. Roth (GKv), D.P. Verdouw (emeritus)	Apeldoorn		NGK & GKv
's-Hertogenbosch	Toevluchtkerk	99	1972	vacant, drs. W. Steenbergen (emeritus, gaat niet meer voor)	Utrecht	HSV
Hillegom	Open Hof	116	1921	evangelist S.J.C. Parmentier	Haarlem
Hilversum	Kompas, De Schuilhof	437	2014	G. Oosterhuis (GKv), drs. H.Raveling, drs. W. van 't Spijker (bijzondere dienst), prof. dr. J.W. Maris (emeritus)	Amsterdam	NBV	GKv	In 2014 ontstaan door samenvoeging van Hilversum-Centrum (1907), en Hilversum-Oost (1951). Volledige samenwerking met GKv sinds 2014.
Hoofddorp	De Graankorrel	345	1994	drs. N. Vennik	Haarlem
Hoogeveen	Centrumkerk, Ichthuskerk	1175	1904	drs. L van Dalen, drs. J.W. Moolhuizen, dr. J. van 't Spijker (bijzondere dienst), drs. R. Hol (emeritus, gaat niet meer voor), drs. R. van de Kamp (emeritus)	Hoogeveen		NGK
Hoorn								Behoort kerkelijk onder Broek op Langedijk.
Huizen		178	1932	drs. C. de Jong, D. Quant (emeritus)	Amsterdam	HSV	GKv
IJmuiden	Petrakerk	108	1910	S. de Bruine (GKv)	Haarlem		GKv	Volledige samenwerking met GKv sinds 2004.
Kampen	Eben-Haëzerkerk	428	1893	drs. A. Hakvoort	Zwolle		NGK & GKv
Kantens		108	2007	vacant, P.C. de Lange (emeritus, gaat niet meer voor)	Groningen
Katwijk aan Zee	Bethelkerk	404	1944	vacant	's-Gravenhage	SV
Kerkwerve	Pniëlkerk	327	1958	drs. A.D. Fokkema, drs. G.J. Capellen (emeritus)	Middelburg	SV
Kornhorn		302	1903	vacant	Groningen
Leerdam		263	1915	drs. J. van Walsem	Utrecht	HSV
Leeuwarden	Bethelkerk	856	1893	drs. H. Carlier, drs. M.B. Visser, C.A. den Hertog (emeritus)	Leeuwarden		GKv
Leiden	Opstandingskerk	362	1904	drs. A.J. van der Toorn, drs. W.M. den Hertog (bijzondere dienst), J. Groenleer (emeritus), prof.dr. G.C. den Hertog (emeritus)	's-Gravenhage		GKv
Lelystad	Het Anker	301	1975	drs. S.P. Roosendaal, A. Broersma (emeritus)	Zwolle		NGK
Lisse	Veldhorststraatkerk, Het Witte Kerkje, Salvatori	217	1897	A.C.N. Geertsma (GKv)	Haarlem		NGK & GKv	Volledige samenwerking met NGK en GKv sinds 2005.
Maarssen	De Hoeksteen	213	1908	drs. C. Brouwer	Utrecht
Maassluis	Bethelkerk	100	1893	drs. M. Bot	Rotterdam	HSV
Meerkerk		363	1926	drs. W.E. Klaver, K. Hoefnagel (emeritus)	Utrecht	SV
Meppel	De Hoeksteen	189	1921	vacant, J.J. Lof (emeritus)	Hoogeveen
Middelburg	Gasthuiskerk	522	1936	E.B. Renkema	Middelburg	NBV	GKv
Middelharnis		451	1931	vacant, prof.dr. A. Baars (emeritus), P. den Butter (emeritus), drs. G.R. Procee (emeritus)	Rotterdam	SV
Midwolda	Crux Ancora Vitae	68	1895	vacant	Groningen	HSV
Mijdrecht	De Wegwijzer	158	1954	vacant, G. Vos (emeritus)	Amsterdam
Mussel	De Ark	618	1913	vacant	Groningen		GKv
Naarden		66	1943	vacant, J. Bos (emeritus), A.K. Wallet (emeritus)	Amsterdam	SV
Nieuw-Vennep	De Fontein	301	1895	drs. D.J. van Vliet	Haarlem	HSV
Nieuwe Pekela		294	1910	drs. J.R. Bulten	Groningen	HSV
Nieuwegein	De Rank	96	1984	F.H. Blokhuis (NGK), drs. H.J. Boersma (GKv), K.T. de Jonge (emeritus)	Utrecht		NGK & GKv	Volledige samenwerking met NGK en GKv sinds 2022.
Nieuweroord/Nieuw-Balinge		139	1907	drs. C. Cornet	Hoogeveen	HSV
Nieuwkoop		192	1917	vacant, A. van de Weerd (emeritus)	's-Gravenhage	SV
Nieuwpoort		245	1899	drs. G.J. Post, M. van der Sluys (emeritus)	Rotterdam	SV
Nijkerk	De Kandelaar	298	1958	drs. J.J.G. den Boer	Amersfoort	HSV
Nijmegen	De Boskapel	142	1937	dr. C.C. den Hertog	Apeldoorn	NBV	GKv	Volledige samenwerking met GKv sinds 2010.
Noordeloos	Rehoboth	587	1836	vacant, R. Kok (emeritus)	Utrecht	HSV
Noordscheschut		365	1957	vacant, drs. J.G. Kortleven (emeritus), J. Sijtsma (emeritus)	Hoogeveen
Nunspeet	Dorpskerk, Oenenburgkerk	1094	1936	P.D.J. Buijs, drs. M. Visser (bijzondere dienst), drs. B. de Graaf (emeritus)	Amersfoort	HSV
Nunspeet-Ichthus	Driestwegkerk	653	2016	J.G. Schenau	Amersfoort	HSV
Onstwedde		357	1912	vacant	Groningen	HSV
Opperdoes		326	1902	drs. P.A. Kok, H. de Graaf (emeritus)	Haarlem	HSV
Oud-Beijerland	Gedachteniskerk	557	1895	vacant, dr. J.W. van Pelt (emeritus)	Rotterdam	HSV
Oud-Vossemeer		136	1946	vacant	Middelburg	SV
Ouderkerk aan de Amstel	Elimkerk	268	1923	W.J. van Gent	Amsterdam	SV
Papendrecht	Elimkerk	523	1912	vacant, S. Otten (emeritus)	Dordrecht
Poederoijen		96	1943	vacant	Dordrecht	SV
Purmerend	De Schuilplaats	140	1973	dr. N.C. Smits	Amsterdam
Putten	De Hoeksteen	264	1961	drs. T. Wijnsma	Amersfoort	HSV
Renswoude	't Podium	496	2012	vacant, drs. J.M.J. Kieviet (emeritus)	Utrecht
Ridderkerk	Elimkerk	132	1962	vacant, J. van Dijken (emeritus), H. van den Heuvel (emeritus)	Rotterdam	HSV
Rijnsaterwoude		88	1906	vacant	's-Gravenhage
Rijnsburg	Eben-Haëzerkerk	431	1911	drs. L.A. den Butter, prof.dr. T.M. Hofman (emeritus), C. Westerink (emeritus)	's-Gravenhage
Rotterdam-Alexanderpolder	Alexanderkerk	182	2003	B. van Zuijlekom (NGK), drs. E.J. van der Linde (bijzondere dienst)	Rotterdam		NGK	Volledige samenwerking met NGK sinds 2003.
Rotterdam-Centrum	Rehobothkerk	76	1892	vacant, J. Manni (emeritus)	Rotterdam
Rotterdam-Charlois (ICF)	De Swaef	262	1945	drs. C.H. Legemaate, D.J. van Vuuren (emeritus)	Rotterdam
Rotterdam-Kralingen	Jeruzalemkerk	260	1980	drs. A.J.T. Ruis	Rotterdam	SV		In 1930 opgericht als Gereformeerde Gemeente in Hersteld Verband, in 1980 aangesloten bij de CGK.
Rotterdam-Oost/Capelle aan de IJssel	Ontmoetingskerk	282	1955	drs. L.J. Koopman, drs. G. van 't Spijker (emeritus, gaat niet meer voor)	Rotterdam	HSV	GKv
Rotterdam-Zuid	Nebokerk	132	1926	vacant, drs. G.J. Bruijn (GKv; bijzondere dienst), R.J. Stolper (GKv; bijzondere dienst), drs. W.P. de Groot (emeritus)	Rotterdam	NBV	GKv	Volledige samenwerking met GKv sinds 2013.
Rozenburg	Adventskerk	126	1908	vacant, R.J. Blok (GKv; emeritus; gaat niet meer voor), drs. G.L. Born (emeritus; gaat niet meer voor)	Rotterdam	NBV	GKv	Volledige samenwerking met GKv sinds 2017.
Sassenheim	Havenkerk	140	1924	vacant	Haarlem	NBV
Scherpenzeel	De Breehoek	611	1996	drs. A. van de Bovekamp	Amersfoort	NBV
Siegerswoude-De Wilp	Elim	214	1960	D. van der Zwaag	Leeuwarden
Sliedrecht (Beth-El)	Beth-El kerk	1286	1894		Dordrecht	SV
Sliedrecht (Eben-Haëzer)	Eben-Haëzerkerk	357	1962	H. Peet, W.W. Nijdam (emeritus), J.W. Schoonderwoerd (emeritus)	Dordrecht	HSV
Sneek		227	1906	G. Bruinsma (GKv), B. Witzier (emeritus)	Leeuwarden		GKv	Volledige samenwerking met GKv sinds 2007.
Soest		142	1923	drs. J.L. de Jong, W. Kok (emeritus; gaat niet meer voor)	Amersfoort	HSV
Spijkenisse	De Ark	168	1967	drs. J. van den Os	Rotterdam	HSV
Sint Jansklooster		168	1952	vacant, prof.dr. M.J. Kater (bijzondere dienst)	Zwolle	HSV
Stadskanaal	De Lichtbron	202	1954	A.J. van Zuijlekom (GKv)	Groningen		GKv	Volledige samenwerking met GKv sinds 2018.
Steenwijk	Eben Haëzerkerk	151	1893	K. Jonkman	Hoogeveen		GKv
Surhuisterveen	De Regenboog	285	1980	drs. A. Dorst	Leeuwarden		GKv	Volledige samenwerking met GKv sinds 2018.
Thesinge		80	1940	vacant	Groningen
Tholen		43	1946	vacant, A. den Boer (emeritus)	Middelburg	SV
Ulrum	Eben-Haëzer	122	1895	drs. A. Veuger	Groningen	HSV
Urk (Eben-Haëzer)	Eben-Haëzerkerk	1672	1894	A. van Heteren, drs. A.C. Uitslag	Zwolle	SV
Urk (Ichthus)	Ichthuskerk	1940	2005	drs. R. de Jong, H.K. Sok	Zwolle	HSV
Urk (Maranatha)	Maranathakerk, De Schuilplaats, Immanuelkerk	3573	1976	drs. W.A. Capellen, H. Polinder, drs. J. van Vulpen, C. Bos (emeritus), J. Brons (emeritus; gaat niet meer voor), H. Korving (emeritus), J. Westerink (emeritus)	Zwolle	SV
Utrecht-Centrum	Singelkerk	192	1892	drs. M. Bergsma	Utrecht	NBV	NGK & GKv
Utrecht-West	Mattheüskerk	463	1948	drs. D.J.T. Hoogenboom, drs. J.A. de Kok, drs. J.H. Bonhof (bijzondere dienst)	Utrecht	HSV
Veendam-Wildervank	De Kandelaar	127	1912	vacant	Groningen	NBV	GKv	Volledige samenwerking met GKv sinds 2010.
Veenendaal (Bethel)	Bethelkerk	1910	1896	L.C. Buijs, drs. J.C. Wessels (bijzondere dienst), dr. C.W. Buijs (emeritus; gaat niet meer voor)	Amersfoort
Veenendaal (Pniël)	Pniëlkerk	1180	1956	drs. H.M. Mulder, drs. F.W. van der Rhee, drs. P.L.D. Visser (bijzondere dienst), H.H. Klomp (emeritus)	Amersfoort	HSV
Veenwouden/Feanwâlden		83	1930	dr. D.J. Steensma	Leeuwarden		GKv
Vianen		115	1928	vacant	Utrecht	SV
Vlaardingen	Eben-Haëzerkerk	248	1908	C.J. Droger, W. van Sorge (emeritus; gaat niet meer voor), A. Stehouwer (emeritus)	Rotterdam	HSV
Werkendam	Rehoboth	553	1911	drs. D. Bos	Dordrecht	SV
Winschoten	De Rank	245	1962	G. Huisman	Groningen
Woerden	Rehobothkerk	283	1893	dr. A. Jansen	Utrecht		GKv	Volledige samenwerking met GKv.
Zaamslag		180	1912	drs. S.M. Buth, H.H. de Haan (emeritus)	Middelburg	SV
Zaandam		123	1893	evangelist H.M. Veurink, drs. A.G. van der Heijden (bijzondere dienst), P.J. van Dam (emeritus(	Amsterdam
Zeewolde	Maranathakerk	150	1995	J.W. Wüllschleger	Amersfoort
Zeist		124	1896	drs. J. Hoefnagel	Utrecht	HSV & SV
Zierikzee		798	1836	J. van Langevelde, drs. C.J. van den Boogert (emeritus), H.J.Th. Velema (emeritus)	Middelburg	HSV
Zoetermeer	Het Lichtbaken	276	1980	drs. M. Biewenga (NGK), vacant (CGK), drs. A. Mak, prof.dr. H.G.L. Peels (bijzondere dienst), G. Drayer (emeritus), drs. A.P. van Langevelde (emeritus)	's-Gravenhage		NGK	Volledige samenwerking met NGK sinds 2022.
Zuidlaren		264	1982	vacant	Groningen
Zutphen	De Bron	222	1914	vacant, drs. W. de Bruin (bijzondere dienst)	Apeldoorn		GKv
Zwaagwesteinde/De Westereen	Rehobothkerk	298	1916	drs. A.A.L. Aalderink	Leeuwarden
Zwijndrecht	Rehobothkerk	358	1918	J. Breman	Dordrecht	HSV	GKv
Zwolle	Noorderkerk, Verrijzeniskerk, Zuiderhof	4811	1895	H.C. Mijnders, drs. W.J. Plantinga, prof.dr. H.J. Selderhuis (bijzondere dienst), A. Hilbers (emeritus; gaat niet meer voor), A. van der Veer (emeritus)	Zwolle		NGK & GKv

Voormalige plaatselijke Christelijke Gereformeerde Kerken

Plaats	Naam kerkgebouw	Jaar van ontstaan	Jaar van opheffing	Bijzonderheden	Bron(nen)
Alblasserdam		1967	2021
Bussum		1904	2004	Samengegaan met de kerk van Huizen.
Lutjegast		1947	2009
Nieuw-Amsterdam		1895	2018
Oosterbeek		1932	2003	Samengegaan met de kerk van Bennekom. Van 2003 tot 2021 was er nog wel een preekplaats in Oosterbeek.
Rotterdam-West		1926	2009
Schiedam	De Hoeksteen	1894	2019	Formeel opgeheven per 31 december 2018; laatste dienst op 3 januari 2019.

Bekende personen

Bekende personen uit de geschiedenis van de Christelijke Gereformeerde Kerk[en] in Nederland

• Johannes Schotel (Dordrecht, 1 juli 1825- 9 april 1914), predikant Bergambacht (1872), Dinteloord (1873), Alphen aan den Rijn (1875), Scheveningen (1881), Haarlem (1883), Utrecht (1893) Haarlem (1896)
• Hendrik Marinus van der Vegt (Zwolle, 12 september 1831 - Utrecht,1 juni 1915) Onderwijzer in Zwolle [kerkte bij ds. D. Klinkert Geref. Kerk o/h Kruis Zwolle en ontving theologisch onderwijs van kruisdominee J. Plug]. Predikant Bierum (1863), Arnhem (1868), Heerde (1878), Utrecht (1896). Maakte tweemaal een kerkelijke vereniging mee [1869 en 1892]. Na enkele jaren kreeg hij van de vereniging van 1892 spijt. In 1895 publiceerde hij een brochure met daarin zijn overwegingen. Bedankte datzelfde jaar alsnog voor een beroep van de voortgezette Christelijke Gereformeerde Kerk van Rotterdam. In 1896 nam hij een beroep van de voortgezette Christelijke Gereformeerde Kerk van Utrecht aan. Schreef als een van de weinige van zijn tijd verhalen voor de jeugd.
• Dirk Jan van Brummen (Arnhem, 7 november 1825 - 25 november 1902), Oefenaar Arnhem (1856) [Geref. Kerk o/h kruis]; Predikant Arnhem 1857; Katendrecht (1867); Woerden (1869); Oud-Beijerland (1872); Dordrecht (1876). Maakte tweemaal een Vereniging mee [1869 en 1892] In zowel 1869 en 1892 ging ds. Van Brummen mee. Van de laatste vereniging kreeg ds. Van Brummen echter al spoedig spijt en sloot zich alsnog aan bij het smaldeel dat in 1892 christelijk-gereformeerd gebleven was.
• Dirk Jan van Brummen jr. (Arnhem, 15 februari 1862 - 29 december 1946) Lerend ouderling Alphen aan den Rijn (1916); Predikant Alphen aan den Rijn (1919); Boskoop (1922); Driebergen (1924) emeritus 1940.
• Frederik Philip Louis Constant van Lingen (1832-1913), predikant, docent Theologische School (specialiteit: klassieke talen)
• Jacobus Wisse Czn. (Oostkapelle, 9 oktober 1843 - 21 augustus 1921) Predikant Dordrecht (1873); Sliedrecht (1875); 's-Gravenhage (1879); docent Theologische School (1894); predikant Zierikzee (1906); emeritus 1920)
• Jan van der Vegt (Bierum, 5 december 1863 - Harderwijk 16 maart 1929), Studie voor onderwijzer, hoofd christelijke school Zwartenbroek (Gereformeerde Kerken) [ontslagen vanwege verzet neo-gereformeerde leer en overgang naar de Chr. Geref. Kerk 1897] Voorganger Chr. Geref. Kerk Zaandam (1897), predikant Zaandam (1900); Doesburg (1901), Haarlem (1904); Harderwijk (1908); Rijnsburg (1912); Kampen (1916); Harderwijk (2de maal) (1920); emeritus 1923. Werkte mee aan de prekenserie Uit de Levensbron en schreef tweewekelijks in De Banier 'stichtelijke overdenkingen'.
• Adam van der Heijden (Waddinxveen, 10 mei 1865 - 18 juli 1927), predikant Broek op Langedijk (1900); Dordrecht (1904) docent Theologische School (1909) (specialiteit: ambtelijke vakken)
• Pieter Johannes Marie de Bruin (Voorschoten, 1 februari 1868 - 13 juli 1947), Studie in Kampen afgebroken na vereniging 1892, Studie voortgezet bij ds. J. Wisse Czn. in Den Haag. Reizend predikant Chr. Geref. Kerk (1893); Apeldoorn 1895); docent Theologische School (specialiteit: Kerkgeschiedenis en Kerkrecht)
• Johannes Adamus Riekel (Groningen, 30 juli 1969 - Naarden, 7 maart 1949) Predikant Veenendaal (1915), Zaandam (1920), Maarssen (1924), Sliedrecht (1925) Delft (1934), Emeritus (1944) hulppredikant Huizen (1946-1948). Riekel is een markant predikant uit de geschiedenis van de Christelijke Gereformeerde Kerken. Hij groeide op in een rooms-katholiek gezin in Groningen. Door de ontmoeting met Antje ter Burg waarmee hij op 18 september 1895 in het huwelijk trad, kwam hij terecht in de Christelijke Gereformeerde Kerk van Den Haag. Van 1909-1915 studeerde hij aan de Theologische School en werd op 31 oktober 1915 door docent P.J.M. de Bruin tot predikant bevestigd. Riekel was een pastoraal bewogen prediker die geen onderscheid maakte tussen mensen en bij velen lang in de herinnering is gebleven. Het uit 1865 daterende kerkgebouw waarin Riekel in 1915 zijn intrede deed werd verbouwd tot woonstudio. De ruimtelijke omgeving van het voormalige kerkje werd omgedoopt tot de ds. Riekelhof.
• Franciscus Lengkeek ('s-Gravenhage, 7 oktober 1871 - Apeldoorn 11 mei 1932), predikant Harlingen (1903); Enschede (1907); Amsterdam (1909); docent Theologische School (1914) (specialiteit: Exegese Oude en Nieuwe Testament, canoniek en Hermeneutiek). Publiceerde regelmatig in De Wekker en het zendingsblad Uw Koninkrijk Kome.
• Hector Janssen (1872-1944), Predikant Amsterdam (1898), Leiden (1904), docent Theologische School (1909-1919) Leger predikant (1914) Leger- en vlootpredikant (1919) Emeritus 1919
• Berend van den Berg (Kampen, 4 juli 1878 - 16 januari 1955), Werkzaam als onderwijzer, Predikant Vlissingen (1911), Sneek (1915), Den Helder (1923); Maassluis (1927); emeritus (1931). Was een warm pleitbezorger van het oprichten van eigen chr. geref. scholen.
• Leendert Huibert van der Meiden (1882-1962), predikant en docent Theologische School (specialiteit: exegese Oude en Nieuwe Testament)
• Lambertus Hendrikus Beekamp (Apeldoorn, 28 november 1872 - 4 januari 1960), predikant Delft (1906); Arnhem (1906), Amersfoort (1916), Rozenburg (1922); Harlingen (1925); Meppel (1929); emeritus (1943) [hij was een zwager van ds. P.J.M. de Bruin, schreef diverse catechisatieboekjes over de geloofsleer en de geschiedenis van Christelijke Gereformeerde Kerk].
• Gerard Wisse (1873-1957), predikant Gereformeerde Kerken in Nederland Gouda, Amsterdam-Overtoom, Leiden, Driebergen, Kampen, Bodegraven, Driebergen (1898-1920), predikant [Christelijke Gereformeerde Kerken] Arnhem, Utrecht, (1920-1928) docent aan de Theologische School (specialiteit: filosofie, apologetiek, homiletiek) (1928-1936), predikant Amsterdam-Oost, Middelburg (1936-1946), In brede reformatorische kring bekend geworden als [tijd]redenaar.
• Jan Jongeleen (1879-1961), predikant Noordeloos (1914); Maarssen (1920); Hilversum (1929); Groningen (1930); Apeldoorn (1932); Noordeloos (1946), Bussum (1947) Emeritus (1955)
• Hedde Biesma, (Deinum 1882 - Groningen 1929) Studie voor onderwijzer, hoofd Christelijke Gereformeerde School in Sneek (1912), predikant Groningen (1918-1929).
• Jacob Jan van der Schuit (1882-1968), predikant en docent Theologische School (symboliek en ethiek)
• Arie Marinus Berkhoff (1885-1944), predikant. Nadat de Generale Synode van de Christelijke Gereformeerde Kerk in 1931 en 1932 besloten had dat voor zijn opvattingen van een duizendjarig vrederijk geen Schriftuurlijke grond te vinden was, nam hij afscheid en ging in 1933 over naar de Nederlandse Hervormde Kerk. In 1936 ging hij vandaar over naar de Vrije Evangelische Gemeenten.
• Gerrit Willem Alberts (Voorst, 30 januari 1886-Vlaardingen, 29 maart 1961) Predikant Zutphen (1923-1929) emeritus (1929). Samen met zijn echtgenote ontving hij postuum – met hun kinderen Gerritje (geboren 1926), Wilhelmina (geboren 1927), Albert (geboren 1929) en Cornelis (geboren 1932) op 4 september 1991 de Yad Vashem-onderscheiding omdat ze tijdens de Tweede Wereldoorlog onderdak boden aan een Joods meisje, Amalia de Leeuw.
• Reinier Kok (Hoenkoop, 13 oktober 1890 - 16 december 1982), Predikant Aagtekerke 1915) [Gereformeerde Gemeenten], Gouda (1925); Veenendaal (1930); Ging in 1956 met een groot deel van zijn gemeente in Veenendaal over naar de Christelijke Gereformeerde Kerken, Ede (1958); Alphen aan den Rijn (1962), Ameide (1966); Nijkerk (1968); emeritaat 1979. [Specifieke literatuur: Wie was ds. R. Kok eigenlijk? (door R. Valkenburg) 'Maar wij hoorden niet', het leven en de prediking van ds. Reinier Kok (1890-1982) in historisch perspectief (door W. van der Zwaag, 2015)]
• Cor van Dis sr. (1893-1973), scheikundige en politicus Staatkundig Gereformeerde Partij
• Simon van der Molen (1893-1986), predikant Zierikzee (1921); Lisse (1927); Rotterdam-Centrum (1930); Arnhem (1943); Leeuwarden (1946); Aalsmeer (1951); Middelburg (1957); emeritus (1964) (65 jaar predikant geweest binnen de Christelijke Gereformeerde Kerken), curator Theologische Hogeschool, mederedacteur van de prekenserie Uit de Levensbron.
• Maarten Geleijnse (1893-1985) Behoorde tot de eerste zendingspredikanten van de Christelijke Gereformeerde Kerk in Indonesië ter versterking van de eerder uitgezonden ds. A. Bikker.
• Cornelis van der Zaal (Sassenheim, 11 april 1893 - 7 mei 1976), predikant Deventer (1921); Ulrum (1944); Harlingen (1951), lid van de Tweede Kamer voor de Anti-Revolutionaire Partij (1933-1959), predikant 's-Gravenmoer (1960-1976).
• Wijtze Bijleveld (Tietjerksteradeel [Bergum], 4 maart 1896-Haarlem, 18 november 1938), predikant Haarlem-Centrum (1921-1938). Hij was onder meer curator aan de Theologische School.
• Willem Kremer (1896-1985), predikant Kornhorn (1926); Leeuwarden (1932); Apeldoorn (1946); hoogleraar Nieuwe Testament en ambtelijke vakken (1954-1969). Hoewel hij geen homiletiek schreef, heeft hij een generatie predikanten gevormd. Een van zijn thema’s was het geven van geestelijke leiding in de prediking. Zijn werk wordt nog altijd gebruikt aan de Theologische Universiteit Apeldoorn en aan het seminarie van de Hersteld Hervormde Kerk.
• Cornelis Smits (1898-1994), Predikant Nieuwpoort (1932); Sliedrecht (1934); Dordrecht (1942); Driebergen (1945); Sliedrecht (1952); Grand Rapids (Old Christian Reformed Church) (1954); Sliedrecht (1956); Clifton (1969); Giessendam (Oud Geref. Gem. in Ned.) (Lid Eerste Kamer voor de Staatkundig Gereformeerde Partij (1956-1959)
• Arie Bikker (Noordeloos 1 maart 1898 - 16 december 1977) Werd in 1927 de eerste zendingspredikant van de Christelijke Gereformeerde Kerk in Torajaland (Indonesië). Bij de uitzending van ds. Bikker vond een indrukwekkende plechtigheid plaats waarbij 20 predikanten hem de handen oplegden., Werd later predikant in Amsterdam-West (1948); Zwolle (1956); Utrecht-Centrum (1960) [zendingssecretaris]; emeritus (1971)
• Lieven Stoffel den Boer (1898-1979), predikant, curator Theologische School, veelzijdig auteur kerkelijke bladen, preken en brochures
• Jan Hovius (1900-1979), predikant en hoogleraar (specialiteit: Kerkgeschiedenis en Kerkrecht)
• Willem Frederik Laman (1900-1964) Predikant Middelharnis (1932); Haarlem (1939); Rotterdam (1944); Hamilton (Free Christian Reformed Church) (1956)
• Willem Ramaker (Groningen, 4 oktober 1903 - Kampen, 1 augustus 1943), predikant Harlingen (1931), Kampen (1934). Hij deed veel aan evangelisatie en publiceerde regelmatig traktaten en brochures of in kerkelijke bladen. Hij overleed tijdens de Tweede Wereldoorlog op zondag 1 augustus 1943 in de leeftijd van 39 jaar. "Toen de Duitsers tijdens een razzia kwamen om hem op te halen is hij via het balkon gevlucht naar de tuin van de buurvrouw. Toen zijn vrouw hem ’s morgens ging zoeken, vond ze hem, geknield in gebedshouding, voor een stoel. Hij was overleden. De slotzang die dominee Ramaker die zondag ervoor liet zingen was Ps. 138: 4. Als ik, omringd door tegenspoed, bezwijken moet, schenkt Gij mij leven. Is ‘t, dat mijn vijands gramschap brandt, uw rechterhand zal redding geven. De Heer is zo getrouw als sterk, Hij zal zijn werk voor mij volenden. Verlaat niet wat Uw hand begon, o Levensbron, wil bijstand zenden."
• Nicolaas Brandsma (1904-1998) Predikant Bunschoten (1930), Wildervank (1936), Harderwijk (1940), Rijnsburg (1945), Sneek (1954), Nieuw-Amsterdam (1959), Sliedrecht (Eben-Haëzerkerk, 1963), Ermelo (1967), emeritaat (1971). Meer dan 65 jaar predikant geweest binnen de Christelijke Gereformeerde Kerken.
• Maarten Baan (Sliedrecht, 8 augustus 1905-Driebergen, 7 juni 1973), predikant Rijnsburg (1935) Bussum (1937) Dordrecht (1946) Zeist (1962) medegrondlegger Gereformeerde Bijbelstichting (GBS). Veelzijdig auteur kerkelijke bladen, preken en brochures.
• Gerrit Blom (1905-1992) Predikant Meerkerk (1950) Ds. G. Blom was jarenlang een belangrijke woordvoerder van de Bewaar-het-Pand richting. Blom oriënteerde zich sterk op de oude lijn van de Christelijke Gereformeerde Kerk en liet van zich horen wanneer hij meende dat er afwijkende geluiden binnen het kerkverband te horen waren. Later ook H.C. van der Ent en D. Slagboom
• Wigger Heerma, (Dokkum, 20 januari 1908-Soest, 20 april 1985) Predikant Aalsmeer (1931); Zeist (1938), Rotterdam-Centrum (1944), Groningen (1950), Veenendaal (1956), Nunspeet (1961), Enschede-Oost (1965), Utrecht-Noord (1968), emeritaat (1973) en hulpprediker Soest. In 1953, op de synode van Utrecht, die drie hoogleraren zou benoemen, kwam zijn naam voor bij de befaamde „drie drietallen" en wel voor het vak dogmatiek. Vlak na de oorlog verscheen zijn brochure: De Verbondsleer der Christelijke Gereformeerde Kerk in Nederland.
• Marinus Willem Nieuwenhuijze (Vlissingen, 1909 - Mijdrecht 2002) Predikant Franeker (1933), 's-Gravenhage-Centrum (1939), Amsterdam-West (1954), Delft (1964), Mijdrecht (1974). Meer dan 65 jaar predikant geweest binnen de Christelijke Gereformeerde Kerken.
• Jacob Cornelis Maris (1910-2000) Predikant Sneek (1937), Oud-Beijerland (1941), Haarlem-Noord (1946), Haarlem-Noord art. 6 K.O. (secretariaat van de International Council of Christian Churches) (1954)
• Berend Jakob Oosterhoff (1915-1996), predikant Drachten (1941), Utrecht (1945), hoogleraar (1954) (specialiteit: Oude Testament)
• Hendrik Cornelis van der Ent (1918-1997) predikant Werkendam (1952), Rotterdam-West (1958), Middelharnis (1961), Katwijk aan Zee (1965), Dordrecht-Centrum (1978), Elburg (1986) Ameide bijstand in pastoraat (1994) Belangrijke woordvoerder met ds. G. Blom en ds. D. Slagboom van de rechtervleugel van de CGK
• Marten Vlietstra (1924-2017)
• Frans Bakker (Wolphaartsdijk, 19 maart 1919 - Driebergen, 2 januari 1965), predikant Huizen (1956), Driebergen (1959) Bekend geworden in brede reformatorische kring mede door zijn boekje Gebedsgestalten
• Jan Hendrik Velema ('s-Gravendeel, 18 augustus 1917 - Nunspeet, 14 augustus 2007), Predikant Steenwijk (1940), Bunschoten (1946), Zwolle (1951), Apeldoorn-Centrum (1955) Nunspeet (1975) emeritus (1986) Bekend geworden als radiopresentator en omroepvoorzitter (Evangelische Omroep), medeoprichter van de (Reformatorische Politieke Federatie (RPF).
• Jan van Genderen (1923-2004), predikant en hoogleraar (systematische theologie)
• Cornelis Jansen Verplanke (Haarlem, 26 februari 1925 - Hendrik-Ido-Ambacht, 10 februari 1997), politicus voor de ARP.
• Dirk Slagboom, (1926-1997) Predikant Middelburg (1951) 's-Gravenzande (1955), Urk (1961) Dordrecht-Centrum (1964), Barendrecht (1972), Katwijk (1979), Doornspijk (1990), bijstand in pastoraat te Nieuwkoop (1995) Was evenals ds. G. Blom en ds. H.C. van der Ent een belangrijke woordvoeder van de rechtervleugel binnen de CGK. Tevens als SGP-partijvoorzitter.
• Johannes Pieter Versteeg (1938-1987), Predikant Wormerveer, Doctoraal examen Vrije Universiteit Amsterdam, hoogleraar Theologische School Christelijke Gereformeerde Kerken (Specialiteit: Nieuw Testamentische vakken en missiologie)
• Rik Valkenburg (1923-1994), Schrijver & publicist
• Kees Boertien (1927-2002), politicus, lid van de Tweede Kamer voor de ARP/CDA (1965-1971 en 1973-1975), lid Europees Parlement (1967-1971), minister van Ontwikkelingssamenwerking in kabinet Biesheuvel (1971-1973), Commissaris der Koningin in de provincie Zeeland (1975-1992). Kees Boertien was de 1e christelijk-gereformeerde minister, Aart Jan de Geus de 2e en André Rouvoet de 3e
• Wim Velema (Drachten, 15 november 1929 - Apeldoorn, 18 april 2019), predikant Eindhoven (1953), Leiden (1961), hoogleraar (1966), emeritus 1-2-1996. (Specialiteit: Nieuwe Testament, ambtelijke vakken, ethiek)
• Willem van 't Spijker (Zwolle, 1926 - 2021), Predikant Drogeham (1950-1962), Utrecht-Centrum (1962-1971). Hoogleraar Theologische Universiteit Apeldoorn (specialiteit: Kerkgeschiedenis en Kerkrecht) (1971-1997). Afkomstig uit een eenvoudig bevindelijk gezin in Zwolle. Hij was een schoonzoon van eveneens hoogleraar Jan Hovius (1900-1979). Van hem erfde hij de liefde tot de kerkgeschiedenis. Van 't Spijker groeide uit tot een autoriteit op het gebied van de geschiedenis van de calvinistische reformatie. Johannes Calvijn en Martin Bucer hadden zijn bijzondere aandacht. Over zijn eigen betekenis was van 't Spijker bescheiden. In brede reformatorische kring werden zijn publicaties vanwege zijn enorme kennis erkend en ook gelezen, hoewel soms andere interpretaties gemaakt of conclusies verbonden. Van ‘t Spijker was een groot deel van zijn ambtelijke loopbaan, die begon in 1950 in het Friese Drogeham, een warm voorstander van éénheid van de reformatorische gezindte, óók met de vrijgemaakt gereformeerden en Nederlands gereformeerden, op basis van de gereformeerde belijdenis. Latere ontwikkelingen, ook binnen zijn eigen kerkverband, stemde hem echter minder rooskleurig. "Als we niet goed gereformeerd blijven, hebben we onze langste tijd gehad." "Menig gereformeerd theoloog zie je, als hij eenmaal een academische positie heeft, vaak heel geleidelijk van kleur veranderen. Men wil een naam krijgen in de brede theologische wereld. Er komt steeds meer openheid naar niet-gereformeerde opvattingen. Voor die verleiding is Van ’t Spijker niet bezweken."
• Piet Roos (Utrecht, 29 oktober 1938 - 26 oktober 2021) Predikant Nijkerk (1964), Middelharnis (1967), Harderwijk (1973), Utrecht Noord/West (1981-1995), Damwoude (1995), emeritus (2006). Was betrokken bij Bewaar het Pand als voorzitter en meer dan vijftig jaar predikant binnen de Christelijke Gereformeerde Kerken
• Jaap Brons (Ermelo, 5 november 1934 - 22 april 2022) Hij studeerde in Apeldoorn en werd in 1956 in Mijdrecht bevestigd tot predikant. Daarna diende hij de christelijk-gereformeerde kerken in Bunschoten (1959), Nunspeet (1965), Veenendaal (Pniël, 1968) en Urk (Maranatha, 1978). Ds. Brons ging in 1999 met emeritaat.
• Jan van Amstel (Huizen, 9 april 1936 - Ede, 1 juni 2022). Predikant Middelburg (1965) Enschede-West (1971) Ede (1978). Ds. Van Amstel was binnen de Christelijke Gereformeerde Kerken lid van meerdere generale synoden en deputaatschappen. In het bredere verband van de gereformeerde gezindte was hij actief, binnen de Stichting Geestelijk Lied Gereformeerde Gezindte, de Stichting Herziene Statenvertaling, de Stichting Mediawijzer en bij de Reformatorische Omroep.
• Klaas Bokma (1931-2023), De eerste directeur van het Reformatorisch Dagblad (1971-1991). Kerkelijk behoorde Bokma oorspronkelijk tot de christelijk-gereformeerde kerk van Wildervank. In 1963 sloot hij zich aan bij de gereformeerde gemeente te Groningen. Bokma verklaarde hier in 2008 het volgende over: "Tot mijn 32e jaar ging ik hier [in Wildervank] naar de kerk, eerst met het gezin, later met mijn vrouw. Mijn ouders waren de bevindelijke waarheid toegedaan, maar waren niet krampachtig. Met de schuit kwamen we overal, zodat we regelmatig in andere kerkgenootschappen kwamen. Na de Tweede Wereldoorlog werd de prediking op deze plaats steeds meer verbondsmatig. Het verbond is zeker een grote zaak, maar je moet door het bloed zalig worden. Ik kreeg er niet genoeg en we zijn op den duur om ons heen gaan kijken. Zo kwam ik in de Gereformeerde gemeente van Groningen terecht, toen nog een klein kerkje met circa 50 mensen. Daar spoelde al dat wrakhout, afkomstig uit de Hervormde Bond, de Gereformeerde Gemeenten, de Christelijke Gereformeerde Kerken en de Oud Gereformeerde Gemeenten, samen."Toen in 1971 het Reformatorisch Dagblad werd gestart, werd Bokma directeur. Ongeveer tien jaar was Bokma ouderling in de Gereformeerde Gemeente van Apeldoorn. In 2003 verhuisde hij naar Veenendaal. Ze sloten zich aan bij de christelijk-gereformeerde Pniëlkerk. Dat was de voormalige gemeente van ds. R. Kok, die in 1950 in de Gereformeerde Gemeenten werd geschorst en in 1956 met een groot deel van zijn gemeente christelijk gereformeerd werd. Bokma verklaarde hierover het volgende: „Goedbeschouwd zijn mijn christelijk-gereformeerde wortels altijd een rol blijven spelen. In de Gereformeerde Gemeenten ben ik altijd een kokkiaan gebleven.” De overgang van Bokma naar de Christelijke Gereformeerde Kerken stond ook in verband met zijn optreden voor de Evangelische Omroep op 23 juni 2001. Het kerkverband van de Gereformeerde Gemeenten gaf aan hier moeite mee te hebben.
• Paulus den Butter (Rotterdam, 31 januari 1938 - Veenendaal, 3 oktober 2023), Predikant Gorinchem (1964), Bunschoten (1967), FRC Toronto (1975), FRC Hamilton (1978), Middelharnis (1982) Urk-Maranatha (1988), Driebergen (1990), Middelharnis (1996) emeritus (2005). Binnen zijn kerkverband een man met visie en gezaghebbend. Eenmaal was hij preses van de generale synode. Ontwikkelingen in zijn kerkverband sloeg hij met zorgen gade. Hij schreef voor het behoudende christelijk-gereformeerde blad Bewaar het Pand. Tegelijkertijd zocht hij buiten het kerkverband naar gelijkgezinden. Zo behoorde hij tot de initiatiefnemers van de interkerkelijke Haamstedeconferentie. Ook verleende hij medewerking aan een radioprogramma voor de Evangelische Omroep. In 1978 bracht Den Butter de bijzondere positie van het Joodse volk onder de aandacht binnen de gereformeerde gezindte. Zijn boek Volk tussen eeuwigheid en eenzaamheid werd in 2023 opnieuw uitgegeven.
• Dingeman Quant (Zierikzee, 28 september 1950 - Houten, 5 april 2024) Studeerde wiskunde in Utrecht en was docent in dat vak in het voortgezet onderwijs. Hij voelde zich mede gevormd door ds. A.W. Drechsler (†1989) die tussen 1958-1963 in Vlissingen stond. Van 1972 tot 1979 studeerde Quant theologie in Utrecht/Apeldoorn. Vervolgens diende hij de gemeenten van Haarlem-Centrum (1980),Hoogeveen (1985) ’s-Gravenhage-Rijswijk, (1992) Eindhoven (2001) en Huizen (2006). Quant was tweemaal synodevoorzitter (2007 en 2013) en bekend als kerkrechtspecialist: "De kerkorde is er niet om de mond van mensen te snoeren, maar om het Evangelie op een goede manier bij de mensen te laten komen. Het gaat erom wat de bedoeling is van de geschreven regels van de kerkorde: het dienen van de vrede. De kerkorde wil niet anders dan voorkomen dat in het kerkelijk leven de dingen spaak lopen, dus als het Evangelie van de Here God niet meer kan doorwerken in de gemeente. De kerkorde maakt ruimte voor het grote woord van onze grote God. Daarvoor zijn piketpaaltjes nodig en die zet de kerkorde uit. Veel meer is het niet.”
• Maarten Cornelis Tanis (Rotterdam-Delfshaven, 30 januari 1929 - Werkendam, 9 mei 2024). Tanis groeide op in een gezin dat lid was van de Nederlandse Hervormde Kerk. Op jonge leeftijd kwam hij terecht in de Christelijke Gereformeerde Kerk bij ds. W.F. Laman (†1964) die in Rotterdam-West stond tussen 1944-1956. Op 17-jarige leeftijd werd Tanis toegelaten tot de opleiding voor predikant. Op 6 november 1953 werd hij bevestigd als predikant op Urk (1953). Hierna volgde de gemeenten Middelharnis (1958), Barendrecht (1960), Sliedrecht-Centrum (1969). In 1999 ging hij met emeritaat. In 1966 behoorde hij de oprichters van de stichting Bewaar het Pand en was jarenlang ook lid van redactie van het gelijknamige blad. Op 6 november 2023 stond Tanis 70 jaar in het ambt binnen de Christelijke Gereformeerde Kerken.
• Arie van der Veer (Vlaardingen, 30 januari 1942 - Zwolle, 14 september 2024). Predikant Nieuwe Pekela (1966), Zwolle (1972) Emeritus (2017). Werd bekend door zijn werk als presentator voor de Evangelische Omroep (EO). Van der Veer was jarenlang voorzitter van de EO, presentator van het programma ‘Nederland Zingt’ en actief als spreker in de programma’s ‘De Kapel’ en ‘Nederland Zingt op Zondag’. Daarnaast verzorgde hij jarenlang op de radio de rubriek 'De Bijbel Open'

Personen met een zekere bekendheid door publicaties of activiteiten binnen en buiten eigen kring [huidige kerkelijke context]

• Teunis Brienen (Werkendam, 17 april 1930), Predikant Mussel (1955)/bevestigd door prof. dr. J. van Genderen, Apeldoorn-Zuid (1962)/bevestigd door ds. J.H. Velema, Groningen (1967), Kampen (1976), Gorinchem (1982), Amersfoort (1990), Amsterdam-Nieuw-West (1994), emeritus (1997)
• Jacob Westerink, (1939), Predikant, [voormalig] voorzitter stichting 'Smytegelt-fonds' (reveil-serie)
• Steven Paas (1942), Theoloog en auteur op gebied van Europese en Afrikaanse kerkgeschiedenis, en het 'Israëlisme'. Paas keert zich tegen het 'Joodse Zionisme' dat hij gesteund ziet door het 'Christenzionisme'. Volgens Paas denkt men ten onrechte "dat het Joodse volk kan treden in de positie en de rechten van Bijbels Israël." In het boek Christian Zionism Examined (2020) keerde Paas zich tegen de mening "dat God met de terugkeer van de Joden naar hun voorouderlijke grond in het Midden-Oosten een profetische belofte vervuld." Het 'christenzionisme' constateert Paas het sterkst bij organisaties als Christenen voor Israël en Het Zoeklicht. Paas is de vader van de theoloog Stefan Paas (1969).
• Arie Baars (Sliedrecht, 3 september 1947), Predikant en emeritus-hoogleraar (ambtelijke vakken) Studeerde klassieke taal- en letterkunde aan de Rijksuniversiteit te Leiden. Predikant Urk (Eben-Haëzer (1974), Dundas [Canada, Free Reformed Church] (1981); Middelharnis (1988). Doctoraalexamen theologie aan de Theologische Universiteit te Apeldoorn met als hoofdvak dogmatiek. Datzelfde jaar benoemde de synode van de Christelijke Gereformeerde Kerken hem tot universitair hoofddocent in de diaconiologische vakken aan de Apeldoornse universiteit, als opvolger van prof. dr. W.H. Velema. Emeritus 1 februari 2014. Baars was betrokken bij de uitgaven van puriteinse klassieken, die hij van kanttekeningen en/of een inleiding voorzag, t.w. De ruimte van soevereine genade (Jonathan Edwards), Op leven en dood (John Owen), De Christenreis en Christinnereis (John Bunyan) Groot belang van de zaligheid (Thomas Halyburton), Genezing voor beproefde zielen (Christopher Love), (Zelfverloochening en zelfbeproeving) (Thomas Hooker), (De hemel op aarde) (Thomas Brooks). Deze werken hebben in brede reformatorische kring waardering. Volgens W. Verboom (GGIN) "beschrijft Bunyan op onnavolgbare wijze het leven van een christen als een pelgrimstocht met al zijn hoogte- en dieptepunten. Het is geen gezelschapstaal of ongezonde mystiek, maar het is geheel gebaseerd op de Schrift. Duidelijk blijkt dat veel van wat Bunyan beschreef zielspraktijk voor hem was. Dit kwam ook tot uitdrukking in zijn preken." "De Heere had Bunyan met bijzondere gaven van hart en hoofd bedeeld. Op originele wijze heeft hij, die eertijds ketellapper was en slechts geringe scholing had, de gangen van Gods Kerk op grond van Gods Woord beschreven in een allegorie (beeldspraak die in het hele boek wordt volgehouden) van hoog literair niveau. Zowel de Christenreis als de Christinnereis vullen elkaar aan en leggen elkaar uit." In 2022 verscheen een vertaling van het boek De Heilige Oorlog geheel verzorgd door zijn dochter Thera Tanis-Baars. Nu is niet een persoon of groep personen het uitgangspunt van de allegorie, maar een stad die Bunyan de naam Mensenziel geeft. Prof. Baars wijst er in zijn inleiding op dat het thema van de geestelijke strijd de drie werken met elkaar verbindt. In het boek de Heilige Oorlog zijn zowel heilshistorische als heilsordelijke lijnen zichtbaar. Daarbij overheerst de laatste lijn veruit. Naast deze twee lijnen wijst Baars ook op autobiografische en eschatologische lijnen.
• Gerard den Hertog (1949), Predikant en emeritus-hoogleraar (dogmatiek en ethiek)
• Jacob Marinus Johannes Kieviet (1950), Predikant en columnist Reformatorisch Dagblad
• Adri van Heteren (1951), Predikant, oud-partijvoorzitter van de Staatkundig Gereformeerde Partij, lid hoofdbestuur Gereformeerde Bijbelstichting
• Andries Knevel (Bussum, 1952), radio- en televisiepresentator (Evangelische Omroep)
• Bert Loonstra (Naarden, 1 mei 1956) Predikant Oud-Beijerland (1982), Hoogeveen (1993), Emmeloord (2003), Gouda (2012) Loonstra publiceert regelmatig theologische studies die bepaalde theologische thema's van een progressieve onderbouwing wil voorzien.
• Hendrik George Laurens Peels (Eric) Peels (Dordrecht, 25 mei 1956), Studie TUA Apeldoorn en Vrije Universiteit in Amsterdam (1974-1981) Predikant Zoetermeer (1982), Universitair hoofddocent oudtestamentische vakken aan de TUA (1987) Hoogleraar TUA Oude Testament (1993) Emeritus (2023). Promoveerde in 1992 op het onderwerp: 'De wraak van God in het Oude Testament.'
• Anton Egas (Werkendam, 30 mei 1957), Predikant Urk (1999) Middelharnis (2006) Nieuwkoop/Vianen (2010), Damwoude (2017) Lid hoofdbestuur Staatkundig Gereformeerde Partij, Lid stuurgroep uitgave van de Bijbel met uitleg, Voorzitter Christelijk Gereformeerd Beraad (CGB) Het CGB richt zich op ambtelijke toerusting als verlengstuk van het laatste synoderapport ten aanzien van vrouw en ambt (2022) en de 'verklaring van gevoelen' (2021).
• Han Schenau (Gorinchem, 25 mei 1960) Predikant Middelburg-Gasthuiskerk (1989), Dordrecht-Zuidhovenkerk (1995) Leiden (2003) Goes (2007) Nunspeet-Ichtuskerk (2018). Tweemaal was Schenau eerste secretaris (scriba) van de synode (2010 en 2013), Tijdens de synode 2016-2017 was hij tweede voorzitter. Tijdens de synode 2019-2022 was hij praeses.
• Herman Selderhuis (Enschede, 21 mei 1961), Studie TUA (1981) Predikant Hengelo (1987), Zwolle (1992), Hoogleraar kerkgeschiedenis en kerkrecht aan de Theologische Universiteit Apeldoorn (1997-heden),
• Pieter Dirk Jan Buijs (Murmerwoude, 2 november 1961) Predikant Zwaagwesteinde (1985), Veenendaal-Pniel (1991), Harderwijk (2003), Ede (2011) Nunspeet (2017) Ds. Buijs was preses van de generale synode die in 2016 en 2017 bijeenkwam in Nunspeet.
• Maarten Kater (Klaaswaal, 18 december 1962), Studie TUA (1990) Predikant Zeist (1994). Parttime docent dogmatiek en apologetiek aan de TUA (2007). Hoofddocent (gereformeerde) praktische theologie en fulltime verbonden aan de TUA (2013) Hoogleraar praktische theologie (2016).
• Rien Kempeneers (Dordrecht, 11 november 1964), Predikant, Elburg (2002), Katwijk aan Zee (2012), Barendrecht (2021) Redactielid Bewaar het Pand
• Stefan Paas (Nijkerk, 1969), Hoogleraar missiologie en publieke theologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam, hoogleraar missiologie aan de Theologische Universiteit Utrecht en bijzonder hoogleraar missiologie aan de University of Pretoria, Zuid-Afrika. Sinds 2019 is hij vaste gast in De Ongelooflijke Podcast (NPO/EO). Uitgeroepen tot 'Theoloog des vaderlands' tijdens de 'Nacht van de Theologie' (2018). Stefan Paas volgde Claartje Kruijff op, die het jaar daarvoor de titel kreeg. In 2023 verscheen zijn boek Vrede op aarde waarin hij een poging doet om het christelijk verhaal weer relevant te maken voor de postmoderne westerse cultuur. Paas zet in op wat hij noemt het 'piëtistische bekeringsdrama' zoals dat in de Heidelbergse Catechismus wordt verwoord. Dit 'heilsdrama' van ellende-verlossing-dankbaarheid voldoet niet meer. Ook de traditionele verzoeningsleer (verzoening door voldoening) dat Jezus leed en stierf als straf op de zonde is niet meer uit te leggen aan de mens van de 21ste eeuw constateert Paas. Paas vat het christelijke paradigma samen door het woord: 'vrede' met een verwijzing naar de Bergrede in Mattheus 5. In praktijk betekent dit als christenen inzetten op naastenliefde, gerechtigheid en zorg voor de schepping (ten dienste staan aan het goede).
• Bastiaan Aart Theodoor (Arjan) Witzier, ('s-Gravendeel, 25 mei 1971) Studeerde tussen 1989-1996 aan de TUA. Van 1996 tot 2010 was hij predikant van de Igreja Evangélica Reformanda de Carambeí colônia in Brazilië. In 2011 werd hij predikant van de CGK-gemeente van Apeldoorn-Centrum. In 2022 promoveerde Witzier tot doctor in de theologie op een studie over de manieren waarop de Heilige Geest is betrokken bij het verstaan van de Schrift: Lezen in het licht van de Geest (2022). De positie die Witzier inneemt is dat wij door de werkzaamheid van de Geest in eigen context tot een (ander) verstaan van de Bijbel kunnen komen.
• Cornelis Pieter (Pieter) de Boer (Gouda, 20 juni 1975) Studie TUA, Predikant Werkendam (2003), Urk-Maranatha (2010), Sliedrecht-Beth-El (2016) Renswoude (2023) Promoveerde aan de TUA op proefschrift ”Christos Sunthronos”, een onderzoek naar de verwijzingen naar Psalm 110 in het Nieuwe Testament. Hoogleraar aan de Vrije Universiteit voor het seminarium van de Hersteld Hervormde Kerk (ambachtelijke exegese, Bijbelse theologie en hermeneutiek).
• Jurjen ten Brinke (Zwolle, 9 maart 1978), kerkplanter in Amsterdam en televisiepresentator
• Arnold Huijgen (Amersfoort, 16 november 1978), Predikant Genemuiden (2007), hoogleraar (systematische theologie) Theologische Universiteit Apeldoorn. Vanaf 2004 was hij als AIO aan de TUA verbonden, per 2008 als universitair docent. In juli 2022 benoemd als hoogleraar dogmatiek aan de Protestantse Theologische Universiteit.
• Arie Versluis (1979), Predikant, hoofdredacteur van De Wekker, als onderzoeker verbonden aan de onderzoeksgroep Biblical Exegesis and Systematic Theology (BEST). Universitair Hoofddocent Oude Testament TUA.
• S.P. (Peter) Roosendaal, (Apeldoorn, 5 december 1983) Predikant Nieuwe Pekela (2012) CGK/NGK Lelystad (2018)
• Arjan van den Os (Harderwijk, 12 juni 1992) Universitair docent Nieuwe Testament TUA (2022)

Bekende leden met een bijzondere maatschappelijke functie

• Dick van Meeuwen (1954), Partijvoorzitter van de Staatkundig Gereformeerde Partij. Lid van het College van bestuur van het Van Lodenstein College en het Hoornbeeck College (tot eind 2020 wegens pensionering) en heeft gedurende zijn gehele loopbaan in het onderwijs gewerkt. Naast dit werk heeft hij verschillende politieke, bestuurlijke en maatschappelijke functies (gehad). Van Meeuwen is lid van de Christelijk Gereformeerde Bethel-El kerk te Sliedrecht waar hij ook het ambt van ouderling bekleedt.
• Leen van Dijke (1955), politicus, Reformatorische Politieke Federatie (RPF) en de ChristenUnie.
• André Rouvoet (1962), politicus, minister voor Jeugd en Gezin in kabinet Balkenende IV (Reformatorische Politieke Federatie, en de ChristenUnie), voorzitter Zorgverzekeraars Nederland (2012)

Literatuur

Historisch

• Praamsma, L. De kerk van alle tijden. Verkenningen in het landschap van de kerkgeschiedenis deel III en IV (1980)
• Selderhuis, J. H. (Red). Handboek Nederlandse Kerkgeschiedenis Hoofdstuk 6 en 7 (Kampen, 2006), ISBN 90-435-0926-4
• Rasker, A.J., De Nederlandse Hervormde Kerk vanaf 1795. Geschiedenis, theologische ontwikkelingen en de verhouding tot haar zusterkerken in de negentiende en twintigste eeuw (Kampen, 1986), ISBN 90 242 2322 9
• Jongeleen, J. Hoofdzaken uit de geschiedenis der Gereformeerde Kerken in Nederland van 1795 tot heden (Huizen, 1949)
• Zwaag, W. van der, Om de schat van Christus' bruid. Vaderlandse kerkgeschiedenis sinds Réveil en Afscheiding (Kampen, 1984), ISBN 90 6140 087 2
• Golverdingen, M. Kleine geschiedenis van de gereformeerde gezindte. Een ontwikkeling in hoofdlijnen (Heerenveen, 2006), ISBN 90-5829-721-7
• Does, J.C. van der, De Afscheiding in haar wording en beginperiode (1933)
• Does, J.C. van der, Kruisgezinden en separatisten (z.j.)
• Keizer, G. De Afscheiding van 1834, haar aanleiding, naar authentieke brieven en bescheiden (Kampen, 1934)
• Algra, H. Het wonder van de negentiende eeuw. Van vrije kerken en kleine luyden, (Franeker, 1965), ISBN 90 6135 247 9
• Bouwman, H., De crisis der jeugd. Enige bladzijden uit de geschiedenis van de kerken der Afscheiding. (z.j.) [heruitgave Kampen, 1976]
• Schuit, J.J. van der, Hendrik de Cock, de vader der Afscheiding, naast Luther en Calvijn (1933)
• Ramaker, W. Het beginsel der afscheiding en de Christelijke Gereformeerde Kerk (1934)
• Geels, J.W, P.J.M. de Bruin, G. Salomons, J.J. van der Schuit, J. Jongeleen, A.H. Hilbers, H. Janssen, L.H. van der Meiden, G. Wisse, Gedenkboek uitgegeven bij de herdenking der Afscheiding 1834 in opdracht van de Generale Synode der Christelijke Gereformeerde Kerk in Nederland (1934)
• Jongeleen, J. De vereeniging der Chr. Geref. met de Doleerenden in 1892 inleidend woord van prof. G. Wisse (1932)
• Wolthuis, L.J. e.a. (red.) De Vereniging van 1892 en haar geschiedenis (1992)
• Lingen, F.P.L.C. van, Bij wie de schuld? Scheurmakerij of niet? (1895)
• Bruin, P.J.M. de, Het voortbestaan van de Christelijke Gereformeerde Kerk na 1892
• Schuit, J.J. van der, Na vijf en twintig jaren, beginseltrouw contra beginselverzaking (1919)
• Ruiter, W. De man in de schaduw. Ds. Van Lingen, strijder voor het christelijk middelbaar onderwijs en Kerkherstel (1965)
• Ham, H. van der. Ambtsbroeders, uit het leven van ds. F.P.L.C. van Lingen en ds. J. Wisse (Zwijndrecht, 2016), ISBN 978 90 8718 040 9
• Bruin, P.J. de, Levensbericht van prof. P.J.M. de Bruin in leven hoogleraar aan de theologische school der Christelijke Gereformeerde Kerk te Apeldoorn (1947)
• Koffeman, G., A. van de Weerd, Liefde voor het Woord, Leven en werk van Prof. L.H. van der Meiden (1882-1962) met een selectie verschenen meditaties in het jeugdblad 'Luctor et Emergo' (2011), ISBN 9789074787796
• Ham, H. van der. Een wolk van getuigen, Portretten van christelijk-gereformeerde predikanten A. van der Heijden (1865-1927); D.J. van Brummen, (1862-1946); J.A. Riekel (1869-1949); P. de Groot (1876-1959); K. Groen (1883-1943); D. Driessen (1879-1961); M.S. Roos (1897-1971); en W.F. Laman (1900-1964) (Kampen, 1995), ISBN 90 6140 420 7
• Koffeman, G., Visscher P. (Red.) De dagen van ouds Heruitgave verzameling preken van diverse Christelijke Gereformeerde predikanten (ds. M. den Boer (1870-1915), Ds. W.F. van der Kodde (1863-1943), Ds. M. Baan (1905-1973), Ds. A. Dubois (1898-1963), Ds. M. Koomans (1873-1924), Ds. L.H. van der Meiden (1882-1962), Ds. W. Ramaker (1903-1943), Ds. K. Zuidema (1875-1955), Ds. J. van der Vegt (1863-1915), Ds. G. Oosterhuis (1859-1945) (1997)
• Meiden, L.H. van der, Een voorganger herdacht. Leven en sterven van ds. J.W. van Ree (1890 -1934)
• Ham, H. van der, Sions heil en troost, Overdenkingen van christelijk-gereformeerde predikanten (F.P.L.C. van Lingen (1832-1913); J. Wisse Czn. (1843-1921); F. Lengkeek (1871-1912); H. Janssen (1872-1944) P.J.M. de Bruin (1868-1946); P. de Groot (1876-1959); R. Kok (1890-1982) (Kampen 1997), ISBN 90 6140 476 2
• Kwantes, C.M. 'Prof. J.J. van der Schuit (1882-1968) een oorspronkelijk theoloog' in: De Hoeksteen, Tijdschrift voor vaderlandse kerkgeschiedenis, 15de jaargang., 1986, p. 73-78
• Dolderen, Die U het Woord Gods verkondigd hebben. Kanttekeningen bij het leven en sterven van ds. J. Jongeleen, prof. L.H. van der Meiden en prof. J.J. van der Schuit (Alphen aan den Rijn, 1979)
• Os, A. van den. Is ds. Kersten een beetje boos op ons? Een onderzoek naar het conflict tussen ds. J.J. Jongeleen, Prof. J.J. van der Schuit met ds. G.H. Kersten periode 1928-1937 (bachelor scriptie)
• Driel, C.M. van, 'Verre vriend? Orthodox-gereformeerden en Barth' in: De receptie van Karl Barth in Nederland (redactie George Harinck en Dirk van Keulen) (Amersfoort, 2022), ISBN 978 90 5560 555 2
• Wisse, G. Memoires. Onvergetelijke bladzijden uit mijn levensboek (Houten, 1982) 1ste druk 1953
• Ham, H. van der, Professor Wisse, aspecten van leven en werk (1993)
• Rijke, Joh. de, Gerard Wisse. Een profetisch prediker (1993)
• Driel, C.M. van, Een wereld op zichzelf, Prof. Gerard Wisse (1873-1957) (2020), ISBN 9789088972669
• Kwantes, C.M. Genade en eer, Uit het leven van ds. W.F. Laman (Kampen, 1998), ISBN 90 6140 563 7
• Valkenburg, R., Wie was ds. R. Kok eigenlijk? (1989)
• Ham, H. Van der, De minste der broederen, Portretten van christelijk-gereformeerde predikanten Nicolaas de Jong (1899-1980), Maarten Baan (1905-1973), Pieter Sneep (1916-1976), Frans Bakker (1919-1956) en lerend ouderling A. Van Rossum (1906-2003), (Kampen, 2010), ISBN 9789088651496
• Hertog, G.C. den en T.M. Hofman, Aspecten van het werk van Prof. J.P. Versteeg (2010)
• Velema, J.H. De kerk centraal, zestig jaar in dienst van de kerken (2000)
• Kole, I.A. (redactie) De Gereformeerde gezindte anno domini 2000 (Kampen, 2009), ISBN 90 6140 733 8
• Brienen, T. De Christelijke Gereformeerde Kerken in Nederland, serie wegwijs kerken en groeperingen (Kampen, 2002), ISBN 90 435 0490 4
• Hovius, J., W. Kremer, 'k Zal gedenken (1894-1954) Uitgegeven bij het zestigjarig bestaan van de Theologische School (1954)
• Genderen, J. van, W. van 't Spijker, Luisteren en leren. Jubileumboek van de Theologische Universiteit 1894-1994 (Amsterdam, 1994), ISBN 90 6064 842 0
• Bikker, A., J. Jongeleen. (e.a) Pergilah Kamoe! Geschiedenis van de buitenlandse zending der Christelijke Gereformeerde Kerken in Nederland (1959)
• Kremer W., J.H. Velema, Toen en thans Geschiedenis Christelijke Gereformeerde Kerken in de periode 1892 -1952 (Ds. H. Janssenfonds)
• Drayer, M., W. van 't Spijker, J.H. Velema, En toch niet verteerd. Uit de geschiedenis van de Christelijke Gereformeerde Kerken sinds 1892 (Kampen, 1982)
• Spijker, W. van 't., J.N. Noorlandt, H. van der Schaaf, Een eeuw christelijk-gereformeerd. Aspecten van 100 jaar Christelijke Gereformeerde Kerken (Kampen, 1992), ISBN 90 242 6638 6
• Dolderen, G. van, Grasduinen in de geschiedenis van de Christelijke Gereformeerde Kerken (Wezep, 1996), ISBN 90 71097 32 3
• Noorlandt, Jan, Aline Hoogenboom-Versluis, Canon van de Christelijke Gereformeerde Kerken in Nederland, (Amsterdam, 2017), ISBN 978 90 5881 951 2
• Driel, C.M. van, Consolidatie en crisis, De Christelijke Gereformeerde Kerk tussen 1918 en 1945 (2018), ISBN 9789055605378

Leerstellig

• Schotel, J. Zestal leerredenen over verschillende teksten des Nieuwen Testaments door ds. J. Schotel em. pred. der Chr. Geref. Kerk te Haarlem (1905)
• Schotel, J. Twaalf leerredenen bij gelegenheid der christelijke feestdagen (1907)
• D. Bruinings, De Leeuw uit de stam van Juda als een Lam ter slachting geleid, met een voorwoord van ds. J. Schotel
• Lengkeek, F, Zalig! - Wie? Over de zaligsprekingen z.j.
• Molenaar, G. Een toetssteen voor bekommerden, zestal predicatiën door ds. G. Molenaar v.d.m. bij de Chr. Ger. Gemeente te Oud-Beijerland (1926)
• Lingen, F.P.L.C. van, F. Bakker, M. Baan, Vasthoudende liefde. Negen preken in tegenwoordige spelling overgezet door ds. H. van der Ham (Apeldoorn, 2019), ISBN 978 90 8718 2229
• Hovius, J. en S. v.d. Molen, (red.) Uit de Levensbron, Wekelijkse predicatiën (1927- heden)
• Hovius, J. en A.H. Hilbers, (red.) Uit de Levensbron Heidelbergse Catechismus (- -)
• Boer, L.S. den., J. Tamminga, C. v.d. Zaal, (red.) Uit het schatboek, Heidelbergse Catechismus ( - - )
• Jongeleen, J., Lesboek over de Gereformeerde Geloofsleer, (1927)
• Genderen, J. van., W.H. Velema Beknopte Gereformeerde dogmatiek (1992)
• Ramaker, W. De wieg in het paradijs, van 's mensen oorsprong, wezen en bestemming Uitgave van de Chr. Geref. lectuurstichting "Paulus" z.j.
• Meiden, L.H. van der, Schriftcritiek en Schriftgezag (1923)
• Meiden, L.H. van der, Het gezag der Heilige Schrift naar artikel vijf der Nederlandse Geloofsbelijdenis (1926)
• Meiden, L.H. van der, De betekenis der exegese voor de bediening des Woords (1938)
• Meiden, L.H. van der, Het bevindelijk element in de prediking (1938)
• Meiden, L.H. van der, Wat is bevinding? Voor de practijk van de godzaligheid (1951)
• Meiden, L.H. van der, Allegorische prediking (1946)
• Wisse, G. De heilsfeiten, voorzien van een inleiding (Levensschets Prof. G. Wisse en een boekbespreking) door Prof. dr. A. Baars (2007)
• Wisse, G. Vrije genade, voorzien van een inleiding door Prof. dr. A. Baars (Wisse als prediker en homileet) (Apeldoorn, 2010), ISBN 978 90 336 09534
• Wisse, G. Pottenbakker en leemklomp, 's-Mensen eeuwige toekomst van eeuwigheid bepaald (1938)
• Wisse, G. Uit de verbondsschat, (Barneveld, 2001), ISBN 90 5551 194 3
• Schuit, J.J. De Dordtsche Synode en het Supralapsarisme (1937)
• Schuit, J.J. van der, Het verbond der verlossing, Antwoord op de vraag: Twee of drie verbonden? (1952) Ook verschenen in de reeks Apeldoornse studies (1982)
• Smilde, E. Een eeuw van strijd over verbond en doop (Kampen, 1946)
• Heerma, W. De Verbondsleer der Christelijke Gereformeerde Kerk (1945)
• Genderen, J. van Verbond en verkiezing (1983)
• Loonstra, B. Verkiezing - Verzoening - Verbond (1990)
• Meiden, L.H. van der, De kinderdoop (Dordrecht, 1930)
• Bruin, P.J.M. Het formulier van de kinderdoop (1937)
• Maris, J.C. Van het doopvont tot de bondsdis (1949)
• Baars, A. U en uw kinderen, de kinderdoop en de Bijbel (2015)
• Meiden, L.H. van der, De strijd des geloofs - voor jonge mensen over het doen van belijdenis des geloofs - (Dordrecht, 1929) [herziene uitgave 1946]
• Wisse, G. Uit het zielenleven, Over geloofszekerheid (Kampen, 2001), ISBN 90 6140 791 5
• Velema, J.H. Geloofsbeleving, vragen over geloof en geloofszekerheid (Heerenveen, 2000), ISBN 905829093X
• Velema, W.H. Geloof en gevoel, (Leiden, 1992)
• Wisse, G. De rechte godsvrucht, Inleiding door H. van der Ham (Kampen, 1994), ISBN 90 6140 372 3
• Wisse, G. De drie ambten van Christus heruitgave (Barneveld 2005), ISBN 90 5551 341 5
• Baars, A. De wedergeboorte. Fundamentele vragen rond de noodzaak en het geheimenis van de wedergeboorte (2021)
• Baan, M. 'Standen in het geestelijke leven', in: De Wekker (1959)
• Baan, M. 'De orde des heils', in: De Wekker (1963)
• Velema, W.H. e.a. Delen in het heil, over de toe-eigening van het heil in Christus, (Kampen 1989)
• Bakker, F. Gebedsgestalten (2010) (1ste druk 1963), ISBN 90 336 0510 4
• Meiden, L.H. van der, De lichtpoort boven de nachtspelonken (Dordrecht, 1962)
• Kremer, W. Spanningen en gevaren in het leven van onze Christelijke Gereformeerde Kerken (1953)
• Kanselboodschap uitgegeven door de Generale Synode van de Christelijke Gereformeerde Kerken (1953)
• Genderen, J. van, Herman Witsius, bijdrage tot kennis der gereformeerde theologie ('s-Gravenhage, 1953)
• Brienen, T. De prediking van de Nadere Reformatie, een onderzoek naar het gebruik van de klassificatiemethode binnen de prediking van de Nadere Reformatie (Amsterdam, 1974)
• Baarssen, D. 'De receptie van Comries rechtvaardigingsleer in de Christelijke Gereformeerde Kerken' in: Sporen van Comries rechtvaardigingsleer (Apeldoorn, 2021) pp. 163-201, ISBN 978 90 8718 4360
• Kremer, W. e.a. Woord en kerk, Theologische bijdragen van de hoogleraren aan de Theologische Hogeschool der Christelijke Gereformeerde Kerken in Nederland bij de herdenking van het vijfenzeventigjarig bestaan van de Hogeschool (1969)
• Kremer, W. Priesterlijke prediking. Een bundel eigen werk, verzameld en aangeboden ter gelegenheid van zijn gouden ambtsjubileum (Amsterdam, 1976)
• Folkers, D.H.J, J. Westerink. Priesterlijke prediking (2 delen) Verzameld werk van Prof. W. Kremer (1896-1985) (2019)
• Velema, W.H., Door het Woord bewogen. Bundel van twaalf opstellen die een beeld geven van het werk van dr. W.H. Velema (Leiden, 1996), ISBN 90 5030 610-1
• Oosterhoff, B.J. De afwezigheid Gods in het Oude Testament (1971)
• Oosterhof, B.J. De vrijheid van exegese (1976)
• Velema, J.H. Tusschen de vuren (1946)
• Velema, J.H. Wat is christelijk gereformeerd? (1947)
• Velema, J.H. Wie zijn wij? (Amsterdam, 1992), ISBN 90 6064 768 8
• Velema, J.H. 'Verschuivingen in de prediking' in: Ambtelijk Contact (pp. 638-654) (1981)
• Velema, W.H. Wegen en wensen. Enige homiletische reflecties n.a.v. het lezen van 60 jaargangen preken in de serie 'Uit de Levensbron' (1993)
• Baars, A. Bene meritus, Bundel met kritische beschouwingen over kerk, prediking, pastoraat en liturgie (2017)
• Veenendaal, J. Wat is christelijk-gereformeerde prediking? De kanselboodschap van 1953 toegelicht (1997)
• Velema, J.H. Profeet, sta op! oriëntatie in oecumenische ontwikkelingen (1974)
• Velema, J.H. Denken over... Gereformeerd zijn (1983)
• Velema, W.H, Nieuw zicht op de gereformeerde spiritualiteit, (Kampen, 1990)
• Velema, J.H. Verrechtsing? over de situatie in de Christelijke Gereformeerde Kerken anno domini 1985 (1985)
• Velema, J.H. Fundamentalist? Fundamenteel! Spiegel en stimulans voor de gereformeerde gezindte (1997)
• Velema, J.H. Waar zijn de 7 duizend? (1990)
• Velema, J.H. In of naast de kerk? Beschrijving van overeenkomsten en verschillen tussen kerkgenootschappen en evangelische groepen (1990)
• Blom, G. e.a. De kerk een wonder (1982)
• Slagboom, D. Belijden en beleven, een praktische toelichting op de Nederlandse Geloofsbelijdenis (2010), ISBN 978 90 331 22507
• Baars, A, Belijden in zevenvoud, zeven invloedrijke belijdenisgeschriften centraal: de Augsburgse Confessie, de Heidelbergse Catechismus, de Catechismus van Genève, de Westminster Confessie, de Korte Westminster Catechismus, de Nederlandse Geloofsbelijdenis en de Dordtse Leerregels.
• Amstel, J. van, Dordt in 't kort. Is God afhankelijk van de mens? (1987)
• Huijgen, A. Lezen en laten lezen, Gelovig omgaan met de Bijbel (2019)
• Kranendonk, D.H. (vertaling ds. J. van Limbeek) Evenwicht vol levenskracht. Het streven van de hoogleraren J.J. van der Schuit, G. Wisse en L.H. van der Meiden (2024) ISBN 978-94-0291-0872 Oorspr. titel Vital Balance

Overige literatuur

• Cock, H. de, Verzamelde Geschriften 2 delen Voorwoord D. Deddens en W. van 't Spijker - Deze uitgave werd financieel gesteund door de Theologische Hogeschool van de Gereformeerde Kerken in Nederland, De Theologische Hogeschool van de Gereformeerde Kerken (Vrijgemaakt), de Theologische Hogeschool van de Christelijke Gereformeerde Kerken in Nederland, de Theologische School van de Gereformeerde Gemeenten in Nederland en Noord-Amerika - (Houten, 1984), ISBN 90 331 0417 2 (deel 1), ISBN 90 331 0418 0 (deel 2)
• Dekker, G. Zie hoe alles hier verandert. Het verloop van de gereformeerden. Wat speelt er in de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt, de Nederlands Gereformeerde Kerken, de Christelijke Gereformeerde Kerken, de Gereformeerde Bond en de Gereformeerde Gemeenten? (Kampen, 2016), ISBN 978 90 435 26142
• Baars, A. e.a. Evangelicals, een verkenning. Opstellen over Amerikaanse evangelicalen en hun invloed op het gereformeerd protestantisme in Nederland (2017)
• Bruin, P.J.M. de, De kerkorde van Dordrecht anno 1618-'19 en de synodale bepalingen der Christelijke Gereformeerde Kerk (1894)
• Meiden, L.H. De Nieuwe Vertaling van de Bijbel (1952)
• Hovius J. De positie van de vrouw in Christus' Kerk (1950)
• Loonstra, B. Meedenken met Paulus, Letter en Geest in de bezinning op vrouw en ambt (2018) ISBN 978-90-5881-994-9
• Generale Synode CGK 2019-2022, Rapporten Vrouw en Ambt, (2023)
• Steensma, D. Geroepen tot de dienst (2024) Bijbels-theologische bezinning op de plaats van vrouwen in de kerk (2024) ISBN 978-90-4354-162-6

Externe links

• Website van de Christelijke Gereformeerde Kerken
• De Wekker, Landelijk blad van de Christelijke Gereformeerde Kerken
• Bewaar het Pand / Bewaar het Pand, kerkelijk blad tot bevordering van de handhaving van de oude Gereformeerde beginselen
• Personen die of geheel of gedeeltelijk de Christelijke Gereformeerde Kerken gediend hebben (voor zover mogelijk is elke naam voorzien van een biografie, bibliografie (evt. sec. literatuur), eventueel aanwezige handschriften of geluidsopnames in het Documentatie Centrum)

Referenties

Noten

· ·

Protestantisme

· ·

Christendom (portaal)

· ·

Bevindelijk gereformeerden