Jan Karski

Jan Karski

Jan Karski (Łódź, 24 juni 1914 – Washington, 13 juli 2000) was een Poolse soldaat, verzetsstrijder en diplomaat tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij staat bekend om zijn optreden als koerier in 1940-1943 voor de Poolse regering in ballingschap en voor de westelijke bondgenoten van Polen over de situatie in het door Duitsland bezette Polen. Hij berichtte over de staat Polen, zijn vele concurrerende verzetsgroepen, en ook over de vernietiging door Duitsland van het getto van Warschau en de exploitatie van vernietigingskampen op Poolse bodem die Joden, Polen en anderen vermoordden. Zijn getuigenis over een nazi-vernietigingskamp dat hij clandestien zou hebben bezocht, werd echter in twijfel getrokken door Raul Hilberg, een prominente Holocaust-geleerde.

Karski emigreerde na de oorlog naar de Verenigde Staten, promoveerde en doceerde tientallen jaren aan de Universiteit van Georgetown in internationale betrekkingen en Poolse geschiedenis. Hij woonde tot het einde van zijn leven in Washington, DC. Hij sprak pas in 1981 in het openbaar over zijn missies in oorlogstijd, toen hij werd uitgenodigd als spreker op een conferentie over de bevrijding van de kampen. Karski was te zien in Claude Lanzmanns negen uur durende film Shoah (1985), over de Holocaust, gebaseerd op mondelinge interviews met Joodse en Poolse overlevenden. Na de val van de Sovjet-Unie werd Karski geëerd door de nieuwe Poolse regering, evenals in de VS en Europese landen voor zijn rol in oorlogstijd. In 2010 bracht Lanzmann een korte documentaire uit, en:The Karski Report, die meer bevatte over Karski's ontmoetingen met president Franklin Delano Roosevelt en andere Amerikaanse leiders in 1943.

Vroege leven

Jan Karski werd geboren als Jan Romuald Kozielewski op 24 juni 1914 in Łódź.

Karski had meerdere broers en een zus. De kinderen werden katholiek opgevoed en Karski bleef zijn hele leven katholiek. Zijn vader stierf toen hij jong was, en het gezin had het financieel moeilijk. Karski groeide op in een multiculturele buurt, waar een meerderheid van de bevolking Joods was.

Na een militaire opleiding aan de school voor bereden artillerie-officieren in Włodzimierz Wołyński, studeerde hij af met een First in de Klasse van 1936 en werd ingedeeld bij het 5e Regiment Bereden Artillerie, dezelfde eenheid waar kolonel en:Józef Beck, de latere minister van Buitenlandse Zaken van Polen, diende.

Karski voltooide zijn diplomatieke leertijd tussen 1935 en 1938 op verschillende posten in Roemenië (tweemaal), Duitsland, Zwitserland en het Verenigd Koninkrijk, en trad vervolgens toe tot de diplomatieke dienst. Na het voltooien en behalen van een First in Grote Diplomatieke Praktijk, begon hij op 1 januari 1939 te werken bij het Poolse Ministerie van Buitenlandse Zaken.

Tweede Wereldoorlog

Poolse Veldtocht

Op 23 augustus 1939 mobiliseerde Polen tegen Duitsland. Polen had vertrouwen in zijn militaire waarde (in de afgelopen zes jaar was bijna de helft van het nationale budget naar het leger gegaan) en in de garantie die Frankrijk en Groot-Brittannië hadden aan Polen gegeven in geval van oorlog met Duitsland.

Tijdens de Poolse Veldtocht maakte Kozielewski's 5e regiment deel uit van de en:Kraków Cavalry Brigade, onder generaal Zygmunt Piasecki, een eenheid van het Armia Kraków die het gebied verdedigde tussen Zabkowice en Częstochowa. Na de slag bij Tomaszów Lubelski op 10 september 1939 probeerden enkele eenheden, waaronder Kozielewski's 1e Batterij, 5e Regiment, Hongarije te bereiken, maar werden tussen 17 en 20 september gevangengenomen door het Rode Leger. Kozielewski werd gevangen gehouden in het kamp Kozielszczyna. Hij verborg met succes zijn ware rang van tweede luitenant en werd, na een uitwisseling van uniformen, door de NKVD-commandant geïdentificeerd als een gewone soldaat. Hij werd overgedragen aan de Duitsers als een persoon geboren in Łódź, dat werd opgenomen in het Derde Rijk, en ontsnapte zo aan het Katyn-bloedbad van Poolse officieren door de Sovjets.

Weerstand

In november 1939 bevond Karski zich tussen krijgsgevangenen in een trein die op weg was naar een krijgsgevangenen-kamp in de Generaal-gouvernement-zone, een deel van Polen dat nog niet volledig was ingelijfd bij het Derde Rijk. Hij ontsnapte en begaf zich naar Warschau. Daar sloot hij zich aan bij de SZP (Służba Zwycięstwu Polski) — de eerste verzetsbeweging in bezet Europa, georganiseerd door generaal Michał Karaszewicz-Tokarzewski, de voorloper van ZWZ, later het Armia Krajowa (AK). Omstreeks die tijd adopteerde Kozielewski de nom de guerre Jan Karski, die hij later zijn officiële naam maakte. Andere namen die hij tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikte waren Piasecki, Kwaśniewski, Znamierowski, Kruszewski, Kucharski en Witold.

De leiders van het verzet sturen Karski naar Angers (Frankrijk), waar de Poolse regering in ballingschap zit, met Władysław Sikorski als premier. Karski verliet Warschau op 20 januari 1940 en bereikte Frankrijk via Slowakije, Hongarije, Joegoslavië en Italië.

Het rapport uit 1940 over de door de USSR bezette gebieden

Op verzoek van en:Stanisław Kot, minister van Binnenlandse Zaken van de Poolse regering in ballingschap, diende Karski in februari 1940 rapporten over de situatie in Polen in. Kots vrouw was Joods en hij zei tegen Karski dat hij zich zorgen maakte over haar familie in Polen.

Een van deze rapporten is getiteld "De situatie van de joden in door de USSR bezette gebieden". Karski schrijft daar dat de Joden dankzij hun aanpassingsvermogen tot bloei kwamen in de betreffende gebieden; ze hebben sleutelposities in politieke cellen veroverd en zijn breed vertegenwoordigd in verschillende sectoren, voornamelijk de handel; maar bovenal beoefenen ze woeker, uitbuiting, illegale handel, smokkel, gesjacher met valuta en sterke drank, koppelarij en bevoorrading van het bezettingsleger; de Poolse bevolking beschouwt hen als enthousiaste bondgenoten van de communistische indringer, en Karski denkt dat dit een juiste opvatting is, maar de houding van de Joden, vooral die van Joden met bescheiden middelen, lijkt hem begrijpelijk, gezien de beledigingen die ze hadden ondergaan van de Polen; hij beschouwt echter de talrijke aangiften door Joden, soms leden van de politie, tegen Poolse nationalistische studenten of vooraanstaande Polen als onverdedigbaar, evenals het lasterlijke beeld dat zij schetsen van de relaties tussen Polen en Joden in Polen voor de oorlog; dergelijk gedrag komt helaas vaker voor onder Joden dan bewijs van loyaliteit aan Polen.

De twee tegenstrijdige berichten van 1940 over de door Duitsland bezette gebieden

Karski schrijft ook een verslag over het lot van de Joden in de door de Duitsers bezette Poolse gebieden. Volgens dit rapport profiteerde een groot deel van de Poolse bevolking van de onteigening van Joods bezit en verheugde "de Poolse boer" zich over de manier waarop de Duitsers Polen van de Joden verdreven (de massale uitroeiing was toen nog niet begonnen). Karski voegt echter aan dit rapport een voor propaganda bestemde versie toe waarin de vijandigheid van de Polen jegens de Joden wordt vervangen door een groeiend gevoel van solidariteit.

Koeriersmissies

In januari 1940 begon Karski koeriersmissies te organiseren om zendingen van de Poolse ondergrondse te vervoeren naar de Poolse regering in ballingschap, die toen in Parijs was gevestigd. Als koerier maakte Karski verschillende geheime reizen tussen Frankrijk, Groot-Brittannië en Polen. Tijdens een van die missies in juli 1940 werd hij gearresteerd door de Gestapo in het Tatragebergte in Slowakije. Na te zijn gefolterd werd hij naar een ziekenhuis in Prešov vervoerd, waar hij met hulp van Józef Cyrankiewicz naar buiten werd gesmokkeld.

Zwarte propaganda

Zoals elke verzetsman die uit de klauwen van de Gestapo ontsnapte, werd Karski zes of zeven maanden (van juli 1940 tot januari of februari 1941) in quasi-isolatie vastgehouden. Tijdens deze afzondering stelde hij zijn verbeelding in dienst van zwarte propaganda in het kader van de Actie N. Zichzelf presenterend als een teleurgestelde Duitser, soms een burger en soms een soldaat, schreef hij teksten waarin zijn leider hem de volledige vrijheid gaf om denkbeeldige gewetensconflicten te beweren die de echte Duitsers zouden kunnen demoraliseren. Deze teksten, eenmaal in het Duits vertaald, werden ofwel per post naar de Duitsers gestuurd of achtergelaten op plaatsen die de bezettende troepen regelmatig bezochten. Karski deed bijvoorbeeld alsof hij loyaal was aan Hitler, maar ontdekte dat zijn ondergeschikten hem verraadden, of hij zei dat hij zich als katholieke Duitser schaamde voor de manier waarop zijn autoriteiten de Joden behandelden.

Informatie-analyse

Na zijn afzonderingsperiode nam Karski deel aan de activiteiten van het en:Bureau of Information and Propaganda van het Armia Krajowa, waar het zijn taak was om eerst de publicaties van de verschillende verzetsgroepen te analyseren, daarna de uitzendingen van geallieerde en neutrale radiostations. Hij zou in zijn boek uit 1944 zeggen dat zijn leiders, die serieus wensten geïnformeerd te worden, wilden dat hij niet naar de inhoud van de geallieerde uitzendingen luisterde, die een te sterk propagandakarakter hadden, maar hen zou helpen om het te corrigeren met informatie uit neutrale landen. Hij voerde dit werk uit in een appartement aan ulica Czerwonego Krzyża 11 (voor de locatie, zie [ https://goo.gl/maps/gH2ajY3XeH1rT1ev7 Google maps]), Warschau. In 2016 werd een plaquette op het gebouw aangebracht om de betekenis ervan in de missie van Karski aan te geven. In 2022 ontdekten arbeiders een radio-ontvanger, vermomd als een elektrisch fornuis, verborgen onder de vloerplanken van een van de appartementen..

Voorbereidingen voor een missie naar het Westen

In de zomer van 1942 stelde en:Cyryl Ratajski, afgevaardigde in Polen van de Poolse regering in ballingschap, voor dat Karski op missie zou gaan naar deze regering, in Londen, in het bijzonder om verbeteringen aan de communicatie tussen Londen en Warschau te bestuderen en om de ontrouwe acties van de pro-Sovjet-communisten tegen de Poolse verzetsstrijders aan de kaak te stellen.

Na kennis te hebben genomen van deze missie, beschuldigen Joden Karski van berichten voor Joodse persoonlijkheden in het Westen en voor de leiders van de geallieerde landen.

In een nota van 30 november 1942 voor de Poolse regering in ballingschap zal Karski zeggen dat hij een mandaat heeft gekregen van de Bund namens alle Joden. Evenzo zal hij in een rapport van augustus 1943 spreken over "het uitvoeren van bevelen van de (Joodse) socialistische groep", maar in zijn boek uit 1944 zegt hij dat hij werd benaderd door twee Joden, van wie één de leider van de Bund (socialist) was en de andere de leider van de Zionist organisatie. Volgens Wood en Jankowski kende Karski de ware identiteit niet van de mannen die hij ontmoette. Historici zijn van mening dat de vertegenwoordiger van de Bund en:Leon Feiner was, maar de vertegenwoordiger van het zionisme kon niet met zekerheid worden geïdentificeerd. Opdat Karski als ooggetuige van het lot van de Joden kan spreken, geven de twee vertegenwoordigers hem een clandestiene rondleiding door het getto van Warschau en door een kamp van het nazisysteem voor de uitroeiing van de Joden.

David L. Landau, een voormalige Joodse verzetsstrijder, beweerde vanaf 1993 dat hij het was die voor Karski's veiligheid zorgde toen hij het getto binnenkwam via een ondergrondse doorgang, maar volgens twee historici, de ene Poolse en de andere Israëlische, zijn dit waarschijnlijk verzinsels.

Problemen met het verhaal van het kampbezoek

Karski's verhaal of zijn bezoek aan het kamp werd volledig of gedeeltelik betwijfeld door verschillende historici, bijvoorbeeld Raul Hilberg in 1986 en David Engel in 1990.

Karski zei in een BBC-script dat was in juli 1943 uitgezonden en in zijn boek Story of a Secret State uit 1944, dat het kamp waarin hij was binnengegaan het kamp van Bełżec was, maar de beschrijvingen die hij gaf kwamen niet overeen met wat we weten over de topografie van dit kamp. In het BBC-script dat in juli 1943 werd uitgezonden, zei Karski dat hij, toen hij het kamp bezocht, vermomd was als een Letse bewaker. In zijn boek uit 1944 zei hij dat er Estse, Letse en Estse bewakers in het Bełżec-kamp waren, dat hij het uniform van een Estse bewaker had aangetrokken en dat hij vergezeld was door een andere bewaker, ook Est. Karski vermeldde de Estse bewakers tot 1987.

In publicaties uit 1986, 1992 en 2001 wierp Raul Hilberg tegen dat er geen Estse bewakers waren in Bełżec. In het interview uit 1986 zei Hilberg dat hij niet eens een voetnoot zou wijden aan Karski's getuigenis.

Hilberg merkte verder op dat, in tegenstelling tot wat Karski zei, de Joden die in Bełżec werden vastgehouden niet uit Warschau kwamen en het kamp niet verlieten in treinen waar ze zouden sterven, maar werden gedood in de gaskamers van het kamp.

Een oplossing voor deze moeilijkheden werd gepresenteerd in de eerste editie (1994) van Karski's biografie door Wood en Jankowski: het kamp dat Karski zou bezocht hebben zou niet Bełżec zijn, maar een kamp gelegen in het Izbica getto, ongeveer 65 kilometer van Bełżec. Deze verklaring werd door verschillende historici aanvaard, bijvoorbeeld Jozef Marszalek, maar niet door iedereen. D. Silberklang, bijvoorbeeld, uitte in 1994 de mening dat daar Karski de geografie van Polen heel goed kende, het moeilijk was te geloven dat hij het mis kon hebben.

Zelfs toen Izbica Bełżec verving, bleven Karski's uitspraken over de Estse nationaliteit van sommige bewakers problematisch. In 1993 legde Karski uit in een interview met zijn biografen Wood en Jankowski dat hij om veiligheidsredenen "Ests" had gezegd in plaats van "Oekraïens". In 1999, in een Poolse editie van zijn boek Story of a Secret State, gaf Karski een andere verklaring, van politieke aard, voor de vervanging van "Oekraïens" door "Ests". Hij beweerde dat, aangezien de oorlog nog niet voorbij was op het moment van de publicatie van zijn boek Story of a Secret State', hij Oekraïense gevoeligheden wilde sparen op een datum waarop de Poolse autoriteiten in ballingschap nog steeds konden hopen om in Polen te behouden op minste deel van de oostelijke grenzen van het land dat in 1939 door Stalin werd geannexeerd. Nadat zij de verklaring van 1993 (veiligheidsredenen) hebben aangehaald, voegen Wood en Jankovski toe : "Misschien hebben ook politieke overwegingen Jan ervan weerhouden om Oekraïense collaborateurs te noemen, aangezien de Poolse regering in ballingschap erop gebrand was goede betrekkingen met de Oekraïense minderheid in Polen te onderhouden."

In een boek uit 2001 vermeldde Raul Hilberg de Izbica-theorie, maar was van mening dat Karski geruchten herhaalde en ze doorgaf als zijn eigen observaties. In 2018 merkte de historicus Steffen Hänschen topografische en chronologische problemen op in de Izbica-theorie en concludeerde dat "het nauwelijks met zekerheid kan worden gezegd dat Karski in Izbica was". Het auteurschap van de Izbica-theorie wordt door Steffen Hänschen aan Karski zelf toegeschreven: "Pas jaren later, toen Karski Izbica Lubelska passeerde op een treinreis van Warschau naar Bełżec, verklaarde hij spontaan dat dit de plaats was." Steffen Hänschen lijkt hiervoor te verwijzen naar de Poolse editie van Wood and Jankowski's boek uit 1996, maar deze twee auteurs vermelden deze anekdote niet in de 2014-editie van hun boek.

Missie naar het Westen

Volgens de stand van het historisch onderzoek in 2019 verliet Karski Polen op 27 september 1942. Hij passeerde Duitsland, Frankrijk en Spanje om Londen te bereiken via Gibraltar. Hij arriveerde in Londen in de nacht van 25 op 26 november 1942.

Historici hebben lang verondersteld (na Martin Gilbert, zo lijkt het), dat het op basis was van documenten vervoerd door Karski dat de Poolse regering in ballingschap, in Londen, en:Raczyński's Note over de uitroeiing van de Joden in bezet Polen verzond aan de geallieerde regeringen, op 10 december 1942, Deze documenten kregen vervolgens de naam "Karski-rapport". Echter betwijfelde W. Rappak of de door Karski vervoerde teksten werkelijk de basis waren van Raczyński's Note. In 2019 leidde de historicus en:Adam Puławski uit zijn onderzoek categorisch af dat Karski niets te maken had met het zogenaamde "Karski-rapport".

De microfilms die Karski bij zich had, verzonden via een andere route, gingen hem tien dagen voor. Volgens verklaringen van Karski uit 1987, bevatten deze microfilms, onder andere, informatie verzameld door het Poolse verzet (de Armia Krajowa) over het verloop van de Holocaust in bezet Polen. Adam Puławski is van mening dat een Poolse agent die een reeks documenten aan de Poolse regering in ballingschap verzond, deze verkeerd voorstelde als allemaal afkomstig van Karski. De documenten die Puławski meent te zijn meegebracht door Karski, zijn een Bund-brief van 31 augustus 1942; Zofia Kossak 's "Protest" en lijsten van andere Poolse politici.

Volgens en:Adam Puławski was Karski's hoofdmissie als koerier om de regering in ballingschap te waarschuwen over de conflicten binnen de Poolse ondergrondse bewegingen. Hij besprak de liquidatie van het getto van Warschau als onderdeel van dat verslag, bijna terloops. Zonder afbreuk te doen aan Karski's bijdragen, merkt Puławski op dat feiten over de Holocaust minstens anderhalf jaar beschikbaar waren voor de geallieerden voordat Karski Roosevelt ontmoette, en dat het dus een vergissing is te zeggen dat zijn missie in de eerste plaats was om verslag uit te brengen over de Holocaust.

In Engeland

Eenmaal in Londen werd Karski op 26 en 27 november ondervraagd door de en:MI19, een van de Britse inlichtingendiensten. In een deel van het rapport dat is gewijd aan de behandeling van Joden door de Duitse bezetters in Polen, wordt melding gemaakt van wreedheden die werden begaan in het getto van Warschau, maar het rapport vermeldt nergens een bezoek van Karski aan een kamp. Om deze tekortkoming te verklaren, gist historicus Michael Fleming dat dit te wijten is aan censuur door de en:Political Warfare Executive of aan het feit dat MI19 Karski de laagste rating (C) gaf als informatiebron.

Eenmaal bevrijd, geeft Karski Sikorski (premier van de Poolse regering in ballingschap en opperbevelhebber van de Poolse strijdkrachten) een lang rapport waarin met geen woord wordt gerept over het lot van de Joden.

Op 9 december 1942 werd Karski ontvangen door de president van de Poolse regering in ballingschap, Władysław Raczkiewicz. Later, in een boek waarvan in 1970 een Engelse vertaling zal verschijnen, zal en:Carlo Falconi vermelden dat Raczkiewicz op 2 januari 1943 paus Pius XII vroeg om in het openbaar ten gunste van de Joden te spreken. Nog later zal Karski, in 1979 tegen de historicus Walter Laqueur en in 1992 aan zijn biografen Wood en Jankowski, dat hij het was die in zijn interview met Raczkiewicz hem het verzoek had doorgegeven om bij de paus te interveniëren. De zeer gedetailleerde aantekeningen die Raczkiewicz maakte van dit interview met Karski bevatten echter niets over het lot van de Joden.

In February 1943 ontmoet Karski de Britse minister van Buitenlandse Zaken Anthony Eden. Zowel Eden als Karski hebben verslagen van dit interview achtergelaten. In een boek gepubliceerd in 1978, schreef Jan Nowak, een andere koerier van het Poolse verzet: "Ik wist van Jan Karski zelf dat hij gebruik had gemaakt van een audiëntie bij Eden om in detail te spreken over de systematische en progressieve uitroeiing van de Joodse bevolking. De Britse minister van Buitenlandse Zaken achtte deze bijeenkomst belangrijk genoeg om het rapport aan alle leden van het oorlogskabinet door te geven. Ik vond het in de archieven en was verrast te vinden dat er niets was dat Karski had gezegd over de liquidatie van de Joden. Waarom? » In 1987, negen jaar na de publicatie van Nowaks boek, zal Karski een andere versie geven: hij had niet "in detail" met Eden gesproken over de uitroeiing van de Joden, hij had alleen geprobeerd het onderwerp te benaderen , maar Eden had hem onderbroken door te zeggen dat hij "Karski's rapport" al kende, wat Karski later uitlegde door aan te nemen dat Eden het rapport had gelezen dat de Poolse regering in ballingschap had opgemaakt uit de documenten die Karski uit Polen had meegebracht. Volgens historicus en:Adam Puławski blijkt uit een eigentijdse notitie dat, toen Karski Anthony Eden ontmoette, deze laatste aandrong op meer informatie over het lot van Poolse Joden, terwijl Karski Sovjet-plannen met betrekking tot Polen wilde bespreken. Volgens Puławski toont dit aan dat het idee dat Karski's persoonlijke verslag van de uitroeiing van de Joden met desinteresse van de kant van zijn geallieerde gesprekspartners werd ontvangen, een mythe is.

Karski ontmoet ook Lord Selborne, minister die verantwoordelijk is voor de Special Operations Executive (SOE). Karski later vertelde dat Lord Selborne, na te hebben geluisterd naar het verslag van zijn bezoeken aan het getto van Warschau en het kamp Belzec, tegen hem zei: "Meneer Karski, tijdens de Eerste Wereldoorlog propageerden we dat de Duitse soldaten de hoofden van Belgische baby's tegen de muur verpletterden. Ik denk dat we goed bezig waren. We moesten het Duitse moreel verzwakken, we moesten vijandigheid jegens Duitsland opwekken. De oorlog was een zeer bloedige oorlog. We wisten dat het niet waar was. Praat over uw probleem, uw rapport. Probeer de publieke opinie te wekken. Ik wil dat u weet dat u bijdraagt aan de geallieerde zaak. We hebben dit soort rapporten nodig. Uw missie is erg belangrijk." Karski voegde toe: "Hij zei me duidelijk: 'Meneer Karski, u weet het en ik weet dat het niet zo is' ".

Volgens Karski was het dezelfde Lord Selborne die Arthur Koestler voorstelde om een script voor de BBC te schrijven op basis van Karski's gruweldadenrapporten. Volgens dit script smokkelde Karski het kamp van Belzec binnen, vermomd als Letse bewaker.

In de loop van 1942 had de Poolse regering in ballingschap geprobeerd de geallieerden ertoe te brengen vergeldingsbombardementen op de Duitsers te gebruiken, wat de geallieerden hadden geweigerd. Volgens Michael Fleming had de Poolse regering in januari 1943 echter niet opgegeven om de geallieerden van gedachten te doen veranderen. Karski brandmerkt in privé-interviews de weigering van represailles door de geallieerden als een veroordeling van de Joden om te verdwijnen.

Naast zijn ontmoetingen met persoonlijkheden, wordt Karski ingedeeld bij Świt, een radiostation dat vanuit Engeland nieuws, propaganda en instructies voor het Poolse verzet uitzendt.

In de VS

De Poolse regering in ballingschap stuurt Karski vervolgens naar de Verenigde Staten. Volgens Wood en Jankowski is het belangrijkste doel van deze missie om de ontrouwe daden van de Sovjets jegens het Poolse verzet aan het licht te brengen. (Een agent van het OSS zal in een rapport zeggen: "Karski's specialiteit lijkt propaganda tegen de Sovjet te zijn.") De leden van de Poolse regering, bezorgd over de annexatiedoelstellingen van Stalin, hoopten nog steeds dat Groot-Brittannië en de Verenigde Staten een krachtig standpunt zouden innemen tegenover de USSR over dit onderwerp. Ze wisten niet dat de Britten en de Amerikanen in werkelijkheid al hadden besloten om Stalin tevreden te stellen en dat Karski's tournee door de Verenigde Staten daarom een verliezende operatie was.

In overeenstemming met de Poolse regering in ballingschap, vertelde Karski zijn gesprekspartners in Amerika dat hij in februari of maart 1943 uit Polen in Engeland was aangekomen (in plaats van november 1942). Volgens Wood and Jankowski was deze leugen bedoeld om het door Karski gerapporteerde nieuws frisser te laten lijken.

Hoewel de Poolse regering hem niet onder druk lijkt te hebben gezet om het lot van de Joden te bespreken, ontmoet Karski in de Verenigde Staten, net als in Groot-Brittannië, leiders van de Joodse gemeenschap.

Jan Ciechanowski, ambassadeur van de Poolse regering in ballingschap, krijgt gedaan dat hij en Karski op 5 juli 1943 een onderhoud hebben op de ambassade met Felix Frankfurter, rechter bij het Hooggerechtshof van de Verenigde Staten en zelf een Jood. Frankfurter, die een paar maanden eerder vrijpostig had gereageerd op verslagen van nazi-gruweldaden die hem werden voorgelegd door en:Nahum Goldmann (hij had onmiddellijk over iets anders gesproken), zegt na het luisteren naar Karski's verhaal: "Meneer Karski, een man als ik die met een man als u praat, moet volkomen eerlijk zijn. Dus ik moet zeggen: ik kan u niet geloven." Als de Ambassadeur protesteert tegen wat hij ziet als een beschuldiging van liegen en een verontwaardiging aan het adres van de Poolse regering in ballingschap, antwoordt Frankfurter: "Meneer de ambassadeur, ik heb niet gezegd dat deze jonge man liegt. Ik zei dat ik hem niet kan geloven. Daar is een verschil."

Wood en Jankowski, Karski's biografen, vermoeden dat het vanwege Frankfurters ongeloof was dat Karski, zoals blijkt uit de archieven en zijn eigen herinneringen, vermeed zijn oog bevindingen te vermelden in de interviews die hij daarna had met vertegenwoordigers van de Amerikaanse regering. Deze stilte neemt hij bijvoorbeeld in acht tijdens een audiëntie die hem op 28 juli 1943 door president Franklin D. Roosevelt is verleend en waar hij de nazi-gruweldaden tegen de Joden oproept zonder zichzelf als directe getuige op te treden.

Aan de andere kant zal hij nog steeds verslag doen van zijn persoonlijke ervaringen tijdens ontmoetingen met Joodse leiders. Frankfurter is niet de enige Jood bij wie Karski ongeloof aantreft. Rabbi Morris Waldman, voorzitter van het en:American Jewish Committee, koos de kant van de Sovjets in het conflict tussen hen en de Polen. Hij vertelt in zijn (niet-gepubliceerde) memoires dat hij, nadat hij door Ciechanowski was gevraagd om de diplomatieke campagne van de Polen in deze zaak te steunen, een resoluut pro-Sovjet-standpunt had beweerd, waarna hij deze opmerking toevoegt: "Het gezicht van de ambassadeur werd wit, hetzij met angst of woede, waarschijnlijk beide. Ik was er zeker van dat ik de heer niet vriendelijk had aangevallen. Er is mij verteld dat hij een bekeerde Jood is." Waldman beschuldigde de Poolse regering in ballingschap van het creëren van "veel publiciteit over de joodse tragedie in Europa, zonder ons zelfs maar te vragen of we het verstandig vonden" en tegelijkertijd te rekenen op de voortzetting van de oorlog en het bloedbad van de Joden om de Joodse kwestie in Polen te regelen. Waldman had een interview met Karski op 10 augustus 1943. In zijn memoires zegt hij: "Ik heb meneer Karski nauwkeurig nagekeken en betrouwbare informatie gekregen dat sommige van zijn verklaringen niet waar waren en dat de informatie die hij verspreidde over het algemeen niet betrouwbaar was."

Zowel in de Verenigde Staten als in Groot-Brittannië pleit Karski voor represailles tegen de Duitsers.

Van september 1943 tot februari 1944 maakte hij een nieuw verblijf in Engeland, waarin zijn regering besloot dat hij voortaan het publiek zou toespreken. Daarna keerde hij terug naar de Verenigde Staten.

Het boek uit 1944

In 1944, terwijl hij in de Verenigde Staten dient, schrijft Karski een boek, Story of a Secret State (Geschiedenis van een geheime staat) over de Poolse geheime staat en de Poolse ondergrondse.

In de hoofdstukken XXIX en XXX zegt Karski dat hij getuige was van de Holocaust door zichzelf in het getto van Warschau en het vernietigingscamp Bełżec binnen te smokkelen.

De literair agent van dit boek was en:Emery Reves, ook bekend voor de publicatie van het verdachte boek Gespräche mit Hitler van Hermann Rauschning en het boek I paid Hitler (Ik betaalde Hitler), door Fritz Thyssen, waaraan hij materiaal lijkt te hebben toegevoegd dat niet van Thyssen afkomstig is. Reves verbiedt Karski elke kritiek op de USSR, eigent zich het recht toe om de tekst aantrekkelijker te maken en eist de helft van het auteursrecht.

Volgens Karski's biografen E.T. Wood en S.M. Jankowski, is "Story of a Secret State" een "waardevolle maar vaak onbetrouwbare bron": veiligheidsredenen (de oorlog was nog niet voorbij toen het boek verscheen) dwongen Karski om een aanzienlijke hoeveelheid desinformatie op te nemen; diplomatieke overwegingen weerhielden hem ervan enkele van zijn contacten in Londen en Washington bekend te maken; ten slotte werd voor de propaganda van de Poolse regering in ballingschap en in het financiële belang van de uitgever van het boek gebruik gemaakt van "dramatische licentie".

Een van de verzoeken van Reves en de uitgeverij (Houghton Mifflin Company) was dat het boek melding maakte van de opstand in het getto van Warschau (april en mei 1943), waartegen Karski bezwaar maakte dat deze gebeurtenis buiten het bestek van zijn verhaal viel. Wood en Jankowski zijn van mening dat het mogelijk door deze druk van de uitgevers kwam dat het boek voorbereidingen vermeldt voor een gewapende opstand in het getto, waarvan Karski volgens het boek zou zijn geïnformeerd door een van de de twee Joden die hij kort voor zijn vertrek uit Warschau ontmoette. Volgens Wood en Jankowski "komt dit detail (...) niet overeen met wat sindsdien bekend is geworden over de oorsprong van de opstand."

Het boek, getiteld "Story of a Secret State" ("Geschiedenis van een geheime staat"', werd gepubliceerd in hetzelfde jaar 1944 (terwijl de oorlog nog niet voorbij was). (Een selectie was opgenomen in Collier's magazine zes weken voor de publicatie van het boek.) Het boek was een groot succes bij het publiek (er werden meer dan 400.000 exemplaren verkocht). Een verfilming was gepland, maar nooit gerealiseerd.

Karski was lange tijd tegen een vertaling in het Pools, omdat de Poolse lezers de vrijheden zouden hebben opgemerkt die het verhaal met de waarheid inhield. Pas in 1999 gaf hij uiteindelijk toe.

Story of a Secret State werd in 2012 getrouw heruitgegeven door Penguin Classics, maar met de vertaling van toevoegingen die Karski aan de tekst had aangebracht in de Poolse editie van 1999.

Leven in de Verenigde Staten

Aan het einde van de oorlog bleef Karski in de Verenigde Staten in Washington, D.C. Hij begon zijn doctoraalstudie aan de Universiteit van Georgetown en promoveerde in 1952. In 1954 werd Karski een genaturaliseerd staatsburger van de Verenigde Staten.

Karski doceerde 40 jaar Oost-Europese zaken, vergelijkende regering en internationale zaken aan de Georgetown University. In 1985 publiceerde hij de academische studie The Great Powers and Poland, gebaseerd op een onderzoek tijdens een Fulbright fellowship in 1974 naar zijn geboorteland Polen.

Karski sprak pas in 1981 in het openbaar over zijn missie in oorlogstijd, toen hij door Elie Wiesel werd uitgenodigd om als hoofdspreker te dienen op de International Liberators Conference in Washington, D.C.

De Franse filmmaker Claude Lanzmann had Karski in 1978 uitgebreid geïnterviewd als onderdeel van zijn voorbereiding op zijn documentaire Shoah, maar de film werd pas in 1985 uitgebracht. Lanzmann had de deelnemers gevraagd in die tijd geen andere openbare verklaringen af te leggen, maar Karski kreeg een vrijlating voor de conferentie. De film van negen en een half uur bevatte in totaal 40 minuten getuigenis van Karski, een fragment uit de eerste van twee dagen waarin Lanzmann Karski interviewde. Het eindigt met Karski zegging dat hij zijn verslag deed aan leiders. Lanzman zei later dat Karski op de tweede dag van de interviews in detail vertelde over zijn ontmoetingen met Roosevelt en andere hoge Amerikaanse functionarissen. Lanzman zei dat de toon en stijl van Karski's tweede interview zo anders was, en het interview zo lang, dat het niet paste bij zijn visie op de film en daarom niet werd gebruikt. Ongelukkig met hoe hij in de film werd gepresenteerd, publiceerde Karski een artikel, later een boek, Shoah, a Biased Vision of the Holocaust (1987), in het Franse tijdschrift Kultura. Hij pleitte voor een andere documentaire om zijn ontbrekende getuigenis op te nemen en ook om meer te laten zien van de hulp die door veel Polen aan Joden werd gegeven (sommige worden nu door Israël erkend als de Poolse Rechtvaardige onder de Volkeren).

Na de val van het communisme in Polen in 1989 werd Karski's rol in oorlogstijd officieel erkend door de nieuwe regering. Hij werd onderscheiden met de Orde van de Witte Adelaar, de hoogste Poolse civiele onderscheiding, en de Orde Virtuti Militari, de hoogste militaire onderscheiding die wordt toegekend voor moed in de strijd.

De documentaire "Moja Misja" (My Mission, 1997), geregisseerd door Waldemar Piasecki en Michal Fajbusiewicz, presenteerde de volledige details van Karski's missie in oorlogstijd. In 1999 publiceerde Piasecki Tajne Panstwo (Geheime Staat, bewerkt en aangepast van Karski's oorlogsboek), dat een bestseller werd. In hetzelfde jaar opende het Museum van de Stad Łódź "Jan Karski's Room", met memorabilia, documenten en ordetekens, allemaal georganiseerd onder toezicht van Karski.

Karski had broers: Marian, Bogusław, Cyprian, Edmund, Stefan en Józef en een zus Laura.

Karski's oudste broer, Marian Kozielewski (b. 1898), bereikte de rang van kolonel in het leger en werd ook beschouwd als een held in de Tweede Wereldoorlog. Hij was in 1940 in Warschau door de Duitsers gearresteerd en behoorde tot de katholieke Polen die de gevangenschap als politieke gevangenen in concentratiekamp Auschwitz overleefden. Na zijn vrijlating in 1941 keerde hij terug naar Warschau en sloot zich aan bij het verzet. De broers Kozielewski bewonderden Jozef Pilsudski en leden van het "vergeten leger", die veel diep persoonlijke wonden hadden opgelopen. Na de oorlog emigreerde Marian in eerste instantie naar Canada, waar hij trouwde. Hij worstelde als vluchteling en werkte in banen met een laag inkomen nadat hij zich in 1960 in de buurt van zijn broer Jan in Washington, D.C. had gevestigd. Marian Kozielewski pleegde daar zelfmoord in 1964 en ligt begraven op en:Mount Olivet Cemetery (Washington, D.C.).

In 1965 trouwde Karski met en:Pola Nirenska, een 54-jarige Poolse Jood die danseres en choreografe was. (Haar ouders emigreerden naar Israël in 1939, kort voor de nazi-invasie in Polen. De meeste van haar broers en zussen stierven in de Holocaust.) Karski's vele publieke uitspraken over zijn rol tijdens de oorlog gaven haar een ongemakkelijk gevoel. Ze verweet hem dat hij een acteur was geworden, "erger dan Reagan". Vanaf de jaren 70 had ze psychische problemen. Ze pleegde zelfmoord in 1992.

Karski stierf in 2000 aan niet-gespecificeerde hart- en nierziekte in Georgetown University Hospital, Washington, D.C. Hij werd begraven op Mount Olivet Cemetery in Washington, naast de graven van zijn vrouw, Pola Nirenska, en broer Marian. Hij en Pola hadden geen kinderen.

After Karski's death

In 2010 publiceerde de Franse auteur en:Yannick Haenel een roman Jan Karski, gebaseerd op de activiteiten en memoires van de koerier tijdens de Tweede Wereldoorlog. Haenel voegde ook een derde deel toe waarin hij zijn eigen opvattingen invoegde in Karski's 'karakter', bijzonder zijn benadering van Karski's ontmoeting met president Roosevelt en andere Amerikaanse leiders. Claude Lanzmann bekritiseerde de auteur hevig en voerde aan dat Haenel belangrijke historische elementen van die tijd negeerde. Haenel zei dat dat deel uitmaakte van zijn vrijheid in fictie.

Als reactie daarop bracht Lanzmann de tweede helft van zijn interview met Karski uit als een 49 minuten durende documentaire in 2010, bewerkt en getiteld en:The Karski Report, ook op ARTE. Het gaat vooral over Karski's ontmoeting met president Roosevelt en andere Amerikaanse leiders. Karski had een ontmoeting gehad met opperrechter Felix Frankfurter, die zei: "Ik zei niet dat hij loog, ik zei dat ik hem niet kon geloven. Er is een verschil." The Guardian concludeert: "Het menselijk onvermogen om in het ondraaglijke te geloven, is waar The Karski Report over gaat. Aan het begin van de film citeert Lanzmann de Franse filosoof Raymond Aron, die, toen hem werd gevraagd naar de Holocaust, zei: "Ik wist het, maar ik geloofde het niet, en omdat ik het niet geloofde, wist ik het niet."

Karski's oorlogsboek werd postuum heruitgegeven door en:Georgetown University Press als My Report to the World: The Story of a Secret State (2013). Een "eerbetoon aan Jan Karski" paneldiscussie werd dat jaar gehouden op de universiteit in samenhang met de publicatie van het boek. Het bevatte een bespreking van Karski's nalatenschap door decaan van de School of Foreign Service Carol Lancaster, voorzitter van de raad van bestuur van Georgetown en:Paul Tagliabue, voormalig minister van Buitenlandse Zaken Madeleine Albright, voormalig adviseur voor de nationale veiligheid Zbigniew Brzezinski, de Poolse ambassadeur en:Ryszard Schnepf en Rabbi Harold S. White.

Eer en erfenis

Op 2 juni 1982 erkende Yad Vashem Jan Karski als Rechtvaardige onder de Volkeren. In datzelfde jaar werd een boom geplant met een gedenkplaat op zijn naam aan de Yad Vashem's Avenue of the Rechtvaardigen onder de Volkeren in Jeruzalem.

In 1991 ontving Karski de Wallenberg-medaille van de Universiteit van Michigan. Standbeelden ter ere van Karski zijn geplaatst in New York op de hoek van 37th Street en Madison Avenue (omgedoopt tot "Jan Karski Corner") en op het terrein van Universiteit van Georgetown in Washington, DC. Extra banken, gemaakt door de beeldhouwer Karol Badyna uit Krakau, bevinden zich in Kielce, Łódź en Warschau in Polen, en op de campus van de Universiteit van Tel Aviv in Israël. De pratende Karski-bank in Warschau bij het Museum van de Geschiedenis van de Poolse Joden heeft een knop om een korte toespraak van Karski over de oorlog te activeren. De Universiteit van Georgetown, Oregon State University, en:Baltimore Hebrew University, de Universiteit van Warschau, en:Maria Curie-Skłodowska University en de en:University of Łódź allemaal bekroonden Karski met eredoctoraten.

In 1994 werd Karski benoemd tot ereburger van Israël ter ere van zijn inzet voor Poolse Joden tijdens de Holocaust.

Karski werd genomineerd voor de Nobelprijs en kort voor zijn dood formeel erkend door de Algemene Vergadering van de VN.

Kort na zijn dood werd de Jan Karski Society opgericht, geïnitieerd door zijn goede vriend, medewerker en biograaf, professor Waldemar Piasecki. De vereniging bewaart zijn nalatenschap en reikt de Jan Karski Eagle Award uit, die hij in 2000 had ingesteld. De lijst van laureaten omvat: Elie Wiesel, Shimon Peres, Lech Wałęsa, Aleksander Kwaśniewski, Tadeusz Mazowiecki, Bronisław Geremek, Jacek Kuroń, Adam Michnik, en:Karol Modzelewski, Oriana Fallaci, en:Dagoberto Valdés Hernández, kardinaal Stanisław Dziwisz, en:Tygodnik Powszechny magazine, de en:Hoover Institution en het United States Holocaust Memorial Museum.

In april 2011 werd de Jan Karski US Centennial Campaign in het leven geroepen om de belangstelling voor het leven en de nalatenschap van Karski te vergroten, toen zijn honderdjarige geboortejaar in 2014 naderde. De Amerikaanse campagne, geleid door de Pools-Amerikaanse auteur en:Wanda Urbanska, werkte samen met het International Legacy Program (Internationaal Erfenis Program) van het Museum van de Poolse Geschiedenis in Warschau, onder leiding van Ewa Wierzynska. De Poolse consul-generaal Ewa Junczyk-Ziomecka organiseerde op 30 mei een gala-aftrapdiner in New York, bestaande uit vertegenwoordigers van de Georgetown University en de Poolse katholieke en Joodse groepen die de stuurgroep vormden.

De campagnegroep streefde naar het verkrijgen van de Presidential Medal of Freedom voor Karski voor zijn verjaardag. Daarnaast wilden ze educatieve activiteiten promoten, waaronder workshops, artistieke uitvoeringen en een herdruk van zijn boek uit 1944, Story of a Secret State. In december 2011 werd de steun verkregen van 68 Amerikaanse vertegenwoordigers en 12 Amerikaanse senatoren en werd een ondersteunende nominatie voor de medaille ingediend bij het Witte Huis. Op 23 april 2012 maakte de Amerikaanse president Barack Obama bekend dat Karski de hoogste burgerlijke onderscheiding van het land zou ontvangen, de Presidential Medal of Freedom. De medaille werd op 29 mei 2012 postuum uitgereikt door president Obama en overhandigd aan en:Adam Daniel Rotfeld, de voormalige minister van Buitenlandse Zaken van Polen en zelf een Joodse Holocaustoverlevende. De familie van Jan Karski was niet uitgenodigd voor de uitreiking, waartegen ze hevig protesteerden. De medaille, samen met andere onderscheidingen die aan Karski zijn gegeven, is te zien in het "Karski-kantoor" in het Łódź Museum. Dit is in overeenstemming met de wensen van zijn nabestaanden, geleid door zijn nicht en peetdochter Dr. Kozielewska-Trzaska.

Nadat in november 2012 de belangrijkste doelen waren bereikt, werd de Jan Karski US Centennial-campagne opgevolgd door de Jan Karski Educational Foundation, die de erfenis en waarden van Karski blijft promoten, bijzonder voor jongeren van de middelbare school tot aan de universiteit. De voorzitter van de stichting is de Pools-Amerikaanse auteur en:Wanda Urbanska. De stichting sponsorde drie grote conferenties over Karski in zijn honderdjarig geboortejaar, aan de Georgetown University in Washington, aan de Loyola University in Chicago en in Warschau.

De Sejm, het lagerhuis van Polen, riep 2014 uit tot Jaar van Jan Karski.

Begin februari 2014 deden de Jan Karski Society en de familie Karski een beroep op de Poolse president Bronisław Komorowski om Jan Karski postuum te bevorderen tot de rang van brigadegeneraal als erkenning voor zijn bijdrage aan de oorlogsinspanning, evenals alle koeriers en afgezanten van ondergrondse Poolse staat. Het beroep kreeg een jaar lang geen reactie. Professor en:Tadeusz Iwiński, lid van het Poolse parlement, uitte openlijk kritiek op de president van Polen vanwege zijn inactiviteit ten opzichte vans Karski.

Op 24 juni 2014 vond de "Jan Karski Mission Accomplished"-conferentie plaats in Lublin onder het beschermheerschap van professor Elie Wiesel, Nobelprijswinnaar voor de Vrede, Aleksander Kwaśniewski, president van Polen (1995-2005), en:Viatcheslav Moshe Kantor, voorzitter van het Europees Joods Congres, en en:Michael Schudrich, opperrabbijn van Polen.

De missie van Karski onthouden

Voormalig minister van Buitenlandse Zaken van Polen en:Władysław Bartoszewski zei in zijn toespraak tijdens de ceremonie van de 60ste verjaardag van de bevrijding van het concentratiekamp in Auschwitz-Birkenau, 27 januari 2005: "De Poolse verzetsbeweging hield het informeren en waarschuwen van de vrije wereld over de situatie. In het laatste kwartaal van 1942 waren de regeringen van het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten, dankzij de Poolse afgezant Jan Karski en zijn missie, en ook op andere manieren, goed op de hoogte van wat was aan de gang in Auschwitz-Birkenau."

Een volledig toneelstuk over Karski's leven en missie, Coming to See Aunt Sophie (2014), geschreven door Arthur Feinsod, werd geproduceerd in Duitsland en Polen. Het toneelstuk werd ook geproduceerd in Bloomington (Indiana) in het Joodse Theater in juni 2015 en in Australië in augustus van dat jaar.

Een nieuw toneelstuk, My Report to the World, geschreven door Clark Young en Derek Goldman, ging in première op de Georgetown University tijdens de conferentie ter ere van Karski's honderdjarig geboortejaa. De Oscar-genomineerde acteur en:David Strathairn speelde de rol van Karski. Het werd uitgevoerd in Warschau voordat het in juli 2015 in New York werd geproduceerd. Strathairn speelde in alle producties de rol van Karski. Goldman regisseerde het stuk in zowel Washington, DC en New York. De voorstellingen van juli werden gepresenteerd in samenwerking met het en:Museum of Jewish Heritage, The Laboratory for Global Performance and Politics van Universiteit van Georgetown, Bisno Productions en de Jan Karski Educational Foundation.

Prijzen en decoraties

• Orde van de Witte Adelaar
• Zilveren Kruis van de Virtuti Militari, tweemaal
• en:Armia Krajowa Cross
• Presidential Medal of Freedom (Verenigde Staten)

Werken

Door Karski

• "Polish Death Camp." Collier's , 14 oktober 1944, blz. 18-19, 60-61.
• Courier from Poland: The Story of a Secret State , Boston 1944 (Poolse editie: Secret state: a story about the Polish Underground , Warschau 1999).
• Wielkie mocarstwa wobec Polski: 1919–1945 od Wersalu do Jałty. wyd. I krajowe Warszawa 1992, Wyd. red. I nationaal Warschau 1992, Wyd. PIW
• Tajna dyplomacja Churchilla i Roosevelta w sprawie Polski: 1940–1945.
• Polska powinna stać się pomostem między narodami Europy Zachodniej i jej wschodnimi sąsiadami, Łódź 1997.
• Jan Karski, Story of a Secret State, Simon Publications, 2001.

Over Karski

• en:George Creel, "Revenge in Poland, By Mr. B, as told to George Creel", Collier's, 30 October and 6 November, 1943. Deze "Mr. B." is Karski, volgens Maciej Kozłowski, "The Emissary, Story of Jan Karski", Engelse vertaling door Joanna Maria Kwiatowska, © The Ministry of Foreign Affairs, Warschau 2007, online, ISBN 978-83-7399-233-7. De twee delen van Creel's artikel zijn samengebracht in een brochure, die kan worden geraadpleegd op de website van de Universiteit van Toledo.
• E. Thomas Wood & Stanisław M. Jankowski (1994). Karski: How One Man Tried to Stop the Holocaust. John Wiley & Sons Inc. Herziene uitgave, Texas Tech University Press en Gihon River Press, 2014.
• J. Korczak, "Missie van de laatste hoop", Warschau 1992.
• E. T. Wood, Karski: opowieść o emisariuszu, Krakau 1996.
• J. Korczak, Karski', Warschau 2001.
• S. M. Jankowski, Karski: raporty tajnego emisariusza, Poznań 2009.
• Henry R. Lew, Lion Hearts , Hybrid Publishers, Melbourne, Australië, 2012.
• Adam Puławski, Wobec "niespotykanego w dziejach mordu": Rzad RP na uchodzstwie, Delegatura Rzadu RP na Kraj, AK a eksterminacja ludnosci zydowskiej od "wielkiej akcji" do powstania w getcie warszawskim, Chełm (Poland), Stowarzyszenie Rocznik Chełmski, 2018. (Nederlandse vertaling van de titel : Tegenover "ongekende moord": de regering van de Republiek Polen in ballingschap, de delegatie van de regering van de Republiek Polen in het land, het binnenlandse leger en de uitroeiing van de Joodse bevolking van de "grote actie" tot de opstand in het getto van Warschau)