Portolaan
Met portolaan (of portulaan) wordt een handgetekende zeekaart uit zuid Europa uit de 12e eeuw of later bedoeld. Deze kaarten vallen op door de grote nauwkeurigheid van de weergegeven kustlijnen, die bijna even gedetailleerd zijn als die op moderne kaarten.[1]
Het woord portolaan komt van portolani dat zoiets als gids, of routebeschrijving naar havens betekent en is afgeleid van het Latijnse portus, haven. De oorspronkelijke portolani waren geen kaarten maar geschriften waarin de verzamelde kennis van de zeelui over havens, afstanden, richtingen en zeilaanwijzingen waren opgenomen. In het Nederlands wordt tegenwoordig met een portolaan meestal de kaart bedoeld. In verschillende talen wordt echter nog het onderscheid gemaakt, bijvoorbeeld in het Engels, een portolan voor het geschrift en een portolan chart voor de kaart. Het woord "portolaan" is eigenlijk een later bedenksel; "carta de navegar", "carta pro navigando", "carta de marear", "mappa maris", "mappa mundi" of "mappamondo" zijn termen die in het verleden daadwerkelijk gebruikt werden. Daarom geeft men internationaal tegenwoordig de voorkeur aan "marine charts".
Het is al heel lang duidelijk dat deze schriftelijke vaarinstructies niet aan de basis liggen van de vastgestelde graad van precisie.[2] Er is geen geleidelijke toename van nauwkeurigheid vast te stellen: deze duikt plots op, zonder enige aanwijzing over de herkomst ervan.[3]
Er bestaat geen eenduidige definitie van een portolaan, maar een aantal overeenkomstige kenmerken kan worden vastgesteld. Portolanen ontstonden in het mediterrane zeegebied ongeveer in dezelfde tijd als het eerste gebruik van het kompas. Ze werden met de hand op perkament getekend. Aanvankelijk toonden ze slechts het Middellandse Zeegebied. Ze waren doorgaans voorzien van een netwerk van stervormige kompaslijnen, overdreven getande kustlijnen, symbolische weergave van beroemde plaatsen, plaatsnamen haaks op de kustlijn in rode letters als het een goede haven betrof en anders in zwart, meestal 16 kompasrozen, afstandsschalen en symbolen voor ondieptes en andere gevaren. Bijna alle exemplaren waren gekleurd met de kleuren zwart, rood groen, blauw en geel, soms ook gebruikmakend van bladgoud of -zilver. Het netwerk van stervormige kompaslijnen was voor het gemak vaak kleurgecodeerd in zwart, groen en rood. Hoewel een portolaan vooral als een gereedschap voor de schipper bedoeld was, werden ze waarschijnlijk ook als decoratie gebruikt, gezien de versieringen met voorstellingen uit vreemde landen op de overgeleverde portolanen. Portolanen hadden geen noord-zuid oriëntatie. De schipper kon ze draaien in de richting waarin werd gevaren, de oriëntatie van de opschriften was daar op aangepast, zodat altijd de helft van de plaatsnamen leesbaar was, en de andere helft ondersteboven stond. Portolanen waren niet voorzien van lengte- en breedtegraden omdat de navigatie gebaseerd was op koers en afstand.
Portolanen gaven een voldoende betrouwbaar beeld van de kusten en waren bedoeld voor praktisch gebruik voor de zeevaarders uit die tijd, die zich doorgaans nog niet ver de oceanen op waagden, maar wel langs de kusten van de Noordzee tot Scandinavië en IJsland en langs de kust van Afrika naar het zuiden. Er werd op deze kaarten wellicht rekening gehouden met de ronding van de aarde.[4]
Genua en Venetië waren de eerste steden waar portolanen werden vervaardigd, later werden de Catalaanse portolanen beroemd. De oudste bewaard gebleven portolaan is de Carte Pisane van omstreeks 1290. Het is echter niet waarschijnlijk dat dit ook de eerste portolaan uit de geschiedenis is omdat de getoonde details gedurende vele zeereizen moeten zijn verzameld. De opvolgers van de Carte Pisane waren veelal kopieën aangevuld met nieuw ontdekte informatie. Omdat er geen eenduidige definitie bestaat van een portolaan is ook niet goed aan te geven welke kaarten tot de portolanen behoren, maar over het algemeen loopt het tijdperk van de portolanen van de 13e eeuw tot in de 16e eeuw. Met de opkomst van de intercontinentale zeevaart en de cartografische vernieuwingen in de Nederlanden in de 16e eeuw werd hier voor het type kaart waarop men met behulp van loxodromen de route kon plannen de benaming paskaart gebruikelijk.[5]
Nieuw inzicht
Roel Nicolai promoveerde 3 maart 2014 aan de Universiteit Utrecht op een onderzoek over de oorsprong van portolanen.[6] Hij liet zien dat de nauwkeurigheid waarmee het Middellandse zeegebied op portolanen is afgebeeld doet vermoeden dat er gebruik is gemaakt van wat later de mercatorprojectie werd genoemd. Bovendien duiken de portolaankaarten met deze nauwkeurigheid plotseling op in de geschiedenis. Het is onwaarschijnlijk dat zij een bron in de Arabisch-islamitische beschaving hebben, omdat daar geen voorlopers van de portolanen bekend zijn. De bron van portolanen moet dus verder terug in de tijd liggen.
Zie ook
Externe links
- Library of Congress: Een aantal portolanen samengevoegd tot een atlas door Battista Agnese (1544).
- "Portolan Charts" James Ford Bell Library - University of Minnesota URL bezocht op 3 september 2008
- Brown, L.A. (1979) The story of maps. Courier Dover Publications
Referenties en noten
- ↑ Patrick Gautier Dalché, Carte marine et portulan au XIIe siècle : le liber de existencia riveriarum et forma maris nostri mediterranei (Pise, circa 1200) (Rome, 1995). Muns, Mercator avant-la-lettre, Kennislink.nl, 7 maart 2004
- ↑ Gautier Dalché 1995, Nicolai 2014
- ↑ Origin of 'medieval' sea charts disproven. Universiteit Utrecht, faculty of Science (3-3-2014)
- ↑ Het idee dat men in de Middeleeuwen dacht dat de aarde plat was, berust op een negentiende-eeuwse fictie, zie: J.B. Russel, Inventing the Flat Earth. Columbus and modern historians (New York, 1991), Umberto Eco, "Della terra piatta alla terra cava", in Segni e sogni della terra. Il disegno del mondo dal mito di Atlante alla geografie delle reti (Milaan, 2002, p. 15-22); Patrick Gautier Dalché, La géographie de Ptolémée en Occident (IVe-XVIe s.) (Turnhout, 2009).
- ↑ Het mogelijk eerste gebruik van het woord paskaart komt voor in De Kaert vander zee van Jan Seuerszn (1532): "Item dit is dye kaert vander zee ..., ende is ghecorrigeert van de beste peloot vander zee ende is wter paessekaerte ghecorrigeert,..."
- ↑ Nicolai, R. (2014) A critical review of the hypothesis of a medieval origin for portolan charts. Uitgeverij Educatieve Media
