Portolaan
Een portolaan (of portulaan) was een vroegmoderne Zuid-Europese handgetekende zeekaart uit de 13e eeuw of later.
Het woord portolaan komt van portolani dat zoiets als gids, of routebeschrijving betekent, en is afgeleid van het Latijnse portus, haven. De oorspronkelijke portolani waren geen kaarten maar geschriften waarin de verzamelde kennis van de zeelui over havens, afstanden, richtingen en zeilaanwijzingen waren opgenomen. In het Nederlands wordt tegenwoordig met een portolaan meestal de kaart bedoeld. In verschillende talen wordt echter nog het onderscheid gemaakt, bijvoorbeeld in het Engels, een portolan voor het geschrift en een portolan chart voor de kaart.
Er bestaat geen eenduidige definitie van een portolaan, maar een aantal overeenkomstige kenmerken kan worden vastgesteld. Portolanen ontstonden in het mediterrane zeegebied ongeveer in de zelfde tijd als het eerste gebruik van het kompas. Ze werden met de hand op perkament getekend. Aanvankelijk toonden ze slechts het Middellandse Zeegebied. Ze waren doorgaans voorzien van een netwerk van stervormige kompaslijnen, overdreven getande kustlijnen, symbolische weergave van beroemde plaatsen, plaatsnamen haaks op de kustlijn in rode letters als het een goede haven betrof en anders in zwart, een of meer kompasrozen, afstandsschalen en symbolen voor ondieptes en andere gevaren. Bijna alle exemplaren waren gekleurd met de kleuren zwart, rood groen, blauw en geel, soms ook gebruikmakend van bladgoud of -zilver. Het netwerk van stervormige kompaslijnen was voor het gemak vaak kleurgecodeert in zwart, groen en rood. Hoewel een portolaan vooral als een gereedschap voor de schipper bedoeld was, werden ze waarschijnlijk ook als decoratie gebruikt, gezien de versieringen met voorstellingen uit vreemde landen op de overgeleverde portolanen. Portolanen hadden geen noord-zuid oriëntatie. De schipper kon ze draaien in de richting waarin werd gevaren, de oriëntatie van de opschriften was daar op aangepast, zodat altijd de helft van de plaatsnamen leesbaar was, en de andere helft ondersteboven stond. Portolanen waren niet voorzien van lengte- en breedtegraden omdat de navigatie gebaseerd was op koers en afstand.
Portolanen gaven een voldoende betrouwbaar beeld van de kusten en waren bedoeld voor praktisch gebruik voor de zeevaarders uit die tijd, die zich doorgaans nog niet ver de oceanen op waagden. Er werd op deze kaarten geen rekening gehouden met de ronding van de aarde.[1] Daardoor waren portolanen slechts bruikbaar op korte of middellange afstand, zoals de Middellandse Zee.
Genua en Venetië waren de eerste steden waar portolanen werden vervaardigd, later werden de Catalaanse portolanen beroemd. De oudste bewaard gebleven portolaan is de Carte Pisane van omstreeks 1290. Het is echter niet waarschijnlijk dat dit ook de eerste portolaan uit de geschiedenis is omdat de getoonde details gedurende vele zeereizen moeten zijn verzameld. De opvolgers van de Carte Pisane waren veelal kopieën aangevuld met nieuw ontdekte informatie. Omdat er geen eenduidige definitie bestaat van een portolaan is ook niet goed aan te geven welke kaarten tot de portolanen behoren, maar over het algemeen loopt het tijdperk van de portolanen van de 13e eeuw tot in de 16e eeuw. Met de opkomst van de intercontinentale zeevaart en de cartografische vernieuwingen in de Nederlanden in de 16e eeuw werd hier voor het type kaart waarop men met behulp van loxodromen de route kon plannen de benaming paskaart gebruikelijk.[2]
Zie ook
Externe links
- Library of Congress: Een aantal portolanen samengevoegd tot een atlas door Battista Agnese (1544).
- ↑ Pas eind 15e en begin 16de eeuw daagde het besef dat de aarde rond was, zoals was gesteld door Columbus die in zijn poging dit te bewijzen in 1492 Amerika ontdekte, en vervolgens definitief aangetoond door de expeditie Ferdinand Magellaan, die in 1521/'22 daadwerkelijk rond de aardbol voer
- ↑ Het mogelijk eerste gebruik van het woord paskaart komt voor in De Kaert vander zee van Jan Seuerszn (1532): "Item dit is dye kaert vander zee ..., ende is ghecorrigeert van de beste peloot vander zee ende is wter paessekaerte ghecorrigeert,..."