Theophilos van Byzantium

Theophilos
804-842
Keizer van Byzantium
Periode	829-842
Voorganger	Michaël II
Opvolger	Michaël III
Vader	Michaël II

Theophilos (ca. 804 - 842) was keizer van Byzantium van 829 tot 842. Hij was de tweede keizer van de Amorische of Frygische dynastie. Hij was de zoon van Michaël II.

Theophilos ontving een uitstekende opvoeding van Johannes Hylilas (beter bekend als Johannes de Grammaticus), een overtuigde iconoclast die in 837 tot patriarch van Constantinopel werd benoemd. De keizer was een liefhebber van muziek en de kunsten, en een groot bewonderaar van de Arabische cultuur. Hij was een mecenas die talrijke bouwwerkzaamheden liet uitvoeren aan zijn paleizen en aan de stadsmuren van Constantinopel; tevens stichtte hij een hospitaal dat bleef bestaan tot in de laatste dagen van het Byzantijnse Rijk.

Theophilos toonde zich een uitgesproken iconoclast. In 832 vaardigde hij een edict uit dat de verering van iconen streng verbood. Over de wrede vervolging van weerspannigen werden gruwelverhalen verteld, bv. over de Palestijnse broers Theodorus en Theophanes, op wiens gezichten iconoclastische verzen werden getatoeëerd, of over de iconenschilder Lazarus, wiens handplamen met gloeiende nagels werden bewerkt. Over het algemeen worden de verhalen overdreven geacht: de vervolging beperkte zich tot de hoofdstad en tot de publieke sfeer. Zijn eigen vrouw Theodora liet hij privé zo goed als ongemoeid haar iconen vereren. Hij was overigens de laatste iconoclast; na zijn dood liet zijn weduwe dadelijk alle iconoclastische wetten intrekken en werd Johannes de Grammaticus afgezet.

Op de Balkan had de keizer weinig problemen. Een inval van de Bulgaarse khan Malamir in 831 werd snel gevolgd door een vredesverdrag, en in 838 en 839 werd Constantinopel bezocht door de eerste bekende Russische diplomatieke missie.

Meer last veroorzaakten de Arabieren. Gedurende Theophilos’ regering gingen delen van Sicilië, waaronder Palermo, verloren. De keizer zag zich echter gedwongen de meeste energie te besteden aan de oorlog tegen de Abbasidische kaliefen. De aanleiding voor deze oorlog lag bij Theophilos, die asiel bood aan een aantal Perzische vluchtelingen, van wie er één, die na zijn bekering tot het christendom Theophobus werd genoemd, trouwde met Helena, een zus van de keizer, en één van zijn generaals werd.

Tegen de kalief Al-Ma’mun had de keizer aanvankelijk succes: in 830 veroverde hij Zapetra en in 831 viel hij Cilicië binnen. Vanaf de herfst van 831 leden de Byzantijnen echter een reeks nederlagen, waaronder de val van het fort Lulon dat de toegang tot de Cilicische Poort beheerste. Keizerlijke vredesvoorstellen werden afgewezen, maar de dood van Al-Ma’mun in 833 zorgde voor respijt.

In 837 deden de Byzantijnen succesvolle invallen in Armenië en Mesopotamië. Al-Mu’tasim, de broer en opvolger van Al-Ma’mun, verzamelde hierop een enorm leger, waarvan één deel de Byzantijnen, persoonlijk aangevoerd door Theophilos, versloeg te Dasymon en Ankara innam, terwijl de rest optrok tegen Amorium, de wieg van de dynastie en toentertijd de tweede stad van het rijk. De stad viel op 23 september 838 door verraad in handen van Al-Mu’tasim. Duizenden inwoners werden gedood; van de overigen, die werden meegevoerd, zouden er volgens de overlevering slechts tweeënveertig de Abbasidische hoofdstad Samarra aan de Tigris bereikt hebben. Theophilos reageerde paniekerig en ging vruchteloze onderhandelingen aan met de Frankische keizer Lodewijk de Vrome en de Venetianen voor een gezamenlijk offensief. Pas in 842 vielen de Arabieren opnieuw aan, door een enorme vloot naar Constantinopel zelf te sturen die echter door een storm werd vernietigd.

De keizer overleed op 20 januari 842 aan dysenterie, twee weken na Al-Mu’tasim, en nog vóór de Arabische vloot werd vernietigd. Zijn persoonlijkheid is het onderwerp geweest van aanzienlijke discussies, waarbij sommigen hem beschouwen als één van de bekwaamste Byzantijnse keizers, en anderen als een doorsnee oosterse despoot, een overschatte en onbeduidende heerser. Hij bestreed de corruptie van zijn ambtenaren, en sprak onpartijdig recht. Hij had de gewoonte om net als zijn grote voorbeeld Haroen al-Rashid anoniem door de straten van zijn hoofdstad te trekken. Ondanks de kost van de oorlogen en de grote sommen die Theophilos besteedde aan gebouwen, bevonden handel, industrie en de keizerlijke financiën zich bij zijn overlijden in een uitstekende toestand, grotendeels de verdienste van de bijzonder efficiënte ambtenarij.

Theophilos was gehuwd met de hooggeboren Paphlagonische Theodora (ca. 810-867), die na zijn dood regentes werd in naam van hun minderjarige zoon Michaël III.

Bronnen

• Paul Lemerle, Histoire de Byzance (Que sais-je, 107), Parijs, 1987. ISBN 2130398308
• John Julius Norwich, Byzantium. The Apogee, Londen, 1993. ISBN 0140114483
• Georges Ostrogorsky, Histoire de l'Etat byzantin, Parijs, 1996. ISBN 2228890413