Naar inhoud springen

Mozes van Chorene: verschil tussen versies

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Interactief door geschiedenis bladeren
← Oudere bewerking
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
VisueelWikitekst
Geen bewerkingssamenvatting
Labels: Visuele tekstverwerker Bewerking via mobiel Bewerking via mobiele website
 
(35 tussenliggende versies door 17 gebruikers niet weergegeven)
Regel 1: Regel 1:
{{wiu2|Vertaling uit het Engels}}
{{Infobox heilige
{{Infobox heilige
| naam = Moses van Chorene
| naam = Mozes van Chorene
| geboortedatum = ca. 410
| geboortedatum = ca. 410
| geboorteplaats =
| geboorteplaats =
| sterfdatum = jaren 490
| sterfdatum = jaren 490
| sterfplaats =
| sterfplaats =
| feestdag =Feest van de [[Heilige Vertalers]] in oktober.<ref>Zie [http://www.armenianchurch.net/worship/translators/index.html The Armenian Church. Holy Translators].</ref>
| feestdag = Feest van de [[Heilige Vertalers]] in oktober.<ref>Zie [https://web.archive.org/web/20090406073451/http://www.armenianchurch.net/worship/translators/index.html The Armenian Church. Holy Translators].</ref>
| vereerd_bij =
| vereerd_bij =
| afbeelding = St.Movses Khorenatsi.jpg
| afbeelding = Illustrated Armenia and the Armenians (1908) (14780862374).jpg
| onderschrift = Schilderij van St. Moses Chorenatsi van [[Hovnatan Hovnatanian]] (1730-1801)
| onderschrift =
| beschermheilige_voor = [[Armenië]]
| beschermheilige_voor = [[Armenië]]
}}
}}
'''Moses van Chorene''', ook '''Moses Chorenensis''', of '''Movses Khorenatsi''' Armeens Մովսես Խորենացի, {{IPA|mɔfˈsɛs χɔɾɛnɑˈtsʰi}}, soms geschreven als ''Movsēs Xorenac‘i'', ''Movses Khorenats'i'', (ca. 410 – 490 ),<ref>Er zijn geleerden die voorgesteld hebben dat Moses van Chorene tussen de 7e en de 9e eeuw geleefd zou hebben; zie de latere discussie in het artikel.</ref> was een vooraanstaand [[Armenië|Armeens]] geschiedschrijver en auteur van de [[Geschiedenis van Armenië (Moses van Chorene)|Geschiedenis van Armenië]].
'''Mozes van Chorene''', ook '''Moses Chorenensis''', of '''Movses Khorenatsi''' ([[Armeens]]: Մովսես Խորենացի, {{IPA|mɔfˈsɛs χɔɾɛnɑˈtsʰi}}), soms geschreven als ''Movsēs Xorenac‘i'', ''Movses Khorenats'i'', (ca. 410 – 490 ),<ref>Er zijn geleerden die voorgesteld hebben dat Moses van Chorene tussen de 7e en de 9e eeuw geleefd zou hebben; zie de latere discussie in het artikel.</ref> was een vooraanstaand [[Armenië|Armeens]] geschiedschrijver en auteur van de [[Geschiedenis van Armenië (Moses van Chorene)|Geschiedenis van Armenië]].


Moses van Chorene wordt gezien als de eerste historicus van Armenië, maar ook als dichter, schrijver van hymnes en grammaticus. Zijn Geschiedenis van Armenië werd geschreven op verzoek van prins Sahak Bagratuni en heeft een enorme invloed gehad op de Armeense geschiedschrijving. Het werk is door Armeense schrijvers in de latere middeleeuwen uitgebreid geciteerd. Hoewel er eerdere werken over de Armeense geschiedenis geschreven waren, zoals dat van [[Agathangelos|Agat'angeghos]], is het werk van Moses van Chorene van bijzonder belang omdat het uniek materiaal bevat dat teruggrijpt op de oude mondelinge overlevering van voor de bekering van Armenië tot het christendom. Hij staat dan ook bekend als de "vader van de Armeense geschiedenis (''patmahayr''), en wordt soms beschreven als de "Armeense [[Herodotus]]"<ref name="byzantinoslavica112">To Hellēnikon: Byzantinoslavica, Armeniaca, Islamica, the Balkans and modern Greece. Jelisaveta S. Allen, John Springer Langdon - 1993 - p. 112</ref><ref>Chahin, Mack. ''The Kingdom of Armenia: A History''. London: RoutledgeCurzon, 2001, p. 181 ISBN 0-7007-1452-9.</ref>
Mozes van Chorene wordt gezien als de eerste historicus van Armenië, maar ook als dichter, schrijver van hymnes en grammaticus. Zijn Geschiedenis van Armenië werd geschreven op verzoek van prins Sahak Bagratuni en heeft een enorme invloed gehad op de Armeense geschiedschrijving. Het werk is door Armeense schrijvers in de latere middeleeuwen uitgebreid geciteerd. Hoewel er eerdere werken over de Armeense geschiedenis geschreven waren, zoals dat van [[Agathangelos|Agat'angeghos]], is het werk van Mozes van Chorene van bijzonder belang omdat het uniek materiaal bevat dat teruggrijpt op de oude mondelinge overlevering van voor de bekering van Armenië tot het christendom. Hij staat dan ook bekend als de "vader van de Armeense geschiedenis (''patmahayr''), en wordt soms beschreven als de "Armeense [[Herodotus]]"<ref name="byzantinoslavica112">To Hellēnikon: Byzantinoslavica, Armeniaca, Islamica, the Balkans and modern Greece. Jelisaveta S. Allen, John Springer Langdon - 1993 - p. 112</ref><ref>Chahin, Mack. ''The Kingdom of Armenia: A History''. London: RoutledgeCurzon, 2001, p. 181 ISBN 0-7007-1452-9.</ref>


Moses beschrijft zichzelf als een jonge leerling van [[Sint Mesrob]], de uitvinder van het [[Armeense alfabet]]. Door de [[Armeense Apostolische Kerk]] wordt hij beschouwd als een van de Heilige Vertalers.<ref>[[Giusto Traina|Traina, Giusto]]. "Մովսես Խորենացու «Դասական» Ավանդության Հայոց Պատմության Ա գրքի 5-րդ գլուխին մեջ" ("The 'Classical' Tradition of Movses Khorenatsi in Chapter 5 of Book I in the ''History of Armenia''"). ''[[Patma-Banasirakan Handes]]'' № 1 (134), 1992, pp. 28-32.</ref>
Mozes beschrijft zichzelf als een jonge leerling van [[Sint Mesrob]], de uitvinder van het [[Armeense alfabet]]. Door de [[Armeense Apostolische Kerk]] wordt hij beschouwd als een van de Heilige Vertalers.<ref>[[Giusto Traina|Traina, Giusto]]. "Մովսես Խորենացու «Դասական» Ավանդության Հայոց Պատմության Ա գրքի 5-րդ գլուխին մեջ" ("The 'Classical' Tradition of Movses Khorenatsi in Chapter 5 of Book I in the ''History of Armenia''"). ''[[Patma-Banasirakan Handes]]'' № 1 (134), 1992, p. 28-32.</ref>


==Biografie==
==Biografie==
===Zijn vroege leven en opleiding===
===Zijn vroege leven en opleiding===
Aan het einde van zijn ''Geschiedenis van Armenië'' staan biografische gegevens over hem, maar aanvullende informatie wordt verstrekt door latere middeleeuwse historici. Er wordt verondersteld dat hij geboren is in het dorp Chorni (ook Khoron or Khoronk) in de Armeense provincie Taron of [[Turuberan]] ergens in het jaar 410.<ref>Daarom wordt hij soms ook Movses van Taron genoemd.</ref> Daartegen spreek dat hij gewoonlijk niet Movses van Khorneh of Khoron genoemd wordt.<ref>[[Stepan Malkhasyants|Malkhasyants, Stepan]]. "Introduction" in Movses Khorenatsi's ''History of Armenia, 5th Century'' (''Հայոց Պատմություն, Ե Դար''). [[Gagik Sargsyan|Gagik Kh. Sargsyan]] (ed.) Yerevan: Hayastan Publishing, 1997, p. 7. ISBN 5-540-01192-9.</ref> De geboorteplaats wordt daarom wel verplaatst naa de provincie [[Syunik]], naar het dorpje Khorena in de streek van Harband.<ref>Malkhasyants. "Introduction" in ''History of Armenia'', p. 7.</ref>
Aan het einde van zijn ''Geschiedenis van Armenië'' staan biografische gegevens over hem, maar aanvullende informatie wordt verstrekt door latere middeleeuwse historici. Er wordt verondersteld dat hij geboren is in het dorp Chorni (ook Khoron or Khoronk) in de Armeense provincie Taron of [[Turuberan]] ergens in het jaar 410.<ref>Daarom wordt hij soms ook Movses van Taron genoemd.</ref> Daartegen spreekt dat hij gewoonlijk niet Movses van Khorneh of Khoron genoemd wordt.<ref>[[Stepan Malkhasyants|Malkhasyants, Stepan]]. "Introduction" in Movses Khorenatsi's ''History of Armenia, 5th Century'' (''Հայոց Պատմություն, Ե Դար''). [[Gagik Sargsyan|Gagik Kh. Sargsyan]] (ed.) Yerevan: Hayastan Publishing, 1997, p. 7. ISBN 5-540-01192-9.</ref> De geboorteplaats wordt daarom wel verplaatst naar de provincie [[Syunik]], naar het dorpje Khorena in de streek van Harband.<ref>Malkhasyants. "Introduction" in ''History of Armenia'', p. 7.</ref>


Hij onving zijn opleiding in Syunik en werd later in de leer gestuurd bij [[St. Mesrop Mashtots|Mesrop Mashtots]],<ref>Great historians from antiquity to 1800: an international dictionary, by Lucian Boia, 1989 - 417 pages, P. 9</ref> die de uitvinder van het Armeense alfabet was en van de catholicos [[Isaac van Armenië|Sahak Partev]]. Mesrop en Sahak ondervonden grote moeilijkheden bij het vertalen van de Bijbel van het Grieks in het Armeens. Daarom besloten zij Moses en enige andere studenten naar [[Alexandrië]] in Egypte te sturen. In deze tijd was dit een belangrijk centrum voor geleerdheid. Moses kreeg zo de gelegenheid de Griekse en Syrische taal te leren alsmede grammatica, retoriek, theologie en filosofie te studeren.<ref name="SAE">[[Gagik Sargsyan|Sargsyan, Gagik Kh]]. ''«Մովսես Խորենացի»'' (Movses Khorenatsi). [[Soviet Armenian Encyclopedia]]. vol. viii. Yerevan, Armenian SSR: [[Armenian Academy of Sciences]], 1982, pp. 40-41.</ref>
Hij ontving zijn opleiding in Syunik en werd later in de leer gestuurd bij [[St Mesrop Mashtots|Mesrop Mashtots]],<ref>Great historians from antiquity to 1800: an international dictionary, by Lucian Boia, 1989 - 417 pages, P. 9</ref> die de uitvinder van het Armeense alfabet was en van de catholicos [[Isaac van Armenië|Sahak Partev]]. Mesrop en Sahak ondervonden grote moeilijkheden bij het vertalen van de Bijbel van het Grieks in het Armeens. Daarom besloten zij Mozes en enige andere studenten naar [[Alexandrië]] in Egypte te sturen. In deze tijd was dit een belangrijk centrum voor geleerdheid. Mozes kreeg zo de gelegenheid de Griekse en Syrische taal te leren alsmede grammatica, retoriek, theologie en filosofie te studeren.<ref name="SAE">[[Gagik Sargsyan|Sargsyan, Gagik Kh]]. ''«Մովսես Խորենացի»'' (Movses Khorenatsi). [[Soviet Armenian Encyclopedia]]. vol. viii. Yerevan, Armenian SSR: [[Armenian Academy of Sciences]], 1982, p. 40-41.</ref>


===Terugkeer naar Armenië===
===Terugkeer naar Armenië===
De studenten velieten Armenië tussen 432 en 435. Eerst gingen zij naar [[Edessa]] waar zij studeerden bij de plaatselijke bibliotheek. Daarna reisden zij door maar Jeruzalem en Alexandrië. Na daar vijf of zes jaar gestudeerd te hebben keerden zij terug naar Armenië, maar tot hun verdriet vernamen zij daar dat ondertussen zowel Mesrop als Sahak overleden waren.
De studenten verlieten Armenië tussen 432 en 435. Eerst gingen zij naar [[Şanlıurfa (stad)|Edessa]] waar zij studeerden bij de plaatselijke bibliotheek. Daarna reisden zij door maar Jeruzalem en Alexandrië. Na daar vijf of zes jaar gestudeerd te hebben keerden zij terug naar Armenië, maar tot hun verdriet vernamen zij daar dat ondertussen zowel Mesrop als Sahak overleden waren. Mozes drukte zijn rouw uit in een lamentatie aan het eind van zijn ''Geschiedenis van Armenië'':
<!--


⚫
{{Cquote|Terwijl zij [Mesrop en Sahak] onze terugkeer afwachtten om de verworvenheden van hun studenten te kunnen vieren, haastten wij ons uit het Byzantijnse Rijk, in de verwachting dat we zouden dansen en zingen op een bruiloft ... en in plaats daarvan vond ik mijzelf treuren aan het graf van onze leraren ... Ik kwam zelfs niet op tijd om te zien hoe zijn hun ogen sloten of om hun laatste woorden te horen.<ref>Movses Khorenatsi. ''[[History of Armenia (Moses of Chorene)|History of Armenia, 5th Century]]'' (''Հայոց Պատմություն, Ե Դար''). Annotated translation and commentary by Stepan Malkhasyants. Gagik Kh. Sargsyan (ed.) Yerevan: Hayastan Publishing, 1997, 3.68, p. 276. ISBN 5-540-01192-9.</ref>}}
Movses expressed his grief in a [[lamentation]] at the end of ''History of Armenia'':


Om de zaken nog ingewikkelder te maken, was de atmosfeer in het Perzisch Armenië waarin Mozes en zijn medestudenten terugkeerden allesbehalve vriendelijk. Ze werden door de plaatselijke bevolking met de nek aangekeken. Hoewel latere historici dit weten aan de onkunde van het volk, speelde zeker ook de Perzische politiek een rol, omdat de Perzische heersers "geen goed onderlegde jonge geleerden zojuist terug uit de Griekse centra van geleerdheid konden tolereren."<ref>Hacikyan, Agop Jack, Gabriel Basmajian, Edward S. Franchuk, and Nourhan Ouzounian. ''The Heritage of Armenian Literature: From the Oral Tradition to the Golden Age, Vol. I''. Detroit: Wayne State University, 2000, p. 307. ISBN 0-8143-2815-6.</ref> Perzië was Zoroastrisch en stond wantrouwend tegenover het christendom van de Armeniërs. Vanwege deze atmosfeer en de vervolging door de Perzen dook Mozes onder in een dorp bij [[Vagharshapat]] en leefde enige decennia in relatieve afzondering.
⚫
{{quotation|While they [Mesrop and Sahak] awaited our return to celebrate their student’s accomplishments [i.e., Movses’], we hastened from [[Byzantine Empire|Byzantium]], expecting that we would be dancing and singing at a wedding...and instead, I found myself grieving at the foot of our teachers' graves...I did not even arrive in time to see their eyes close nor hear them speak their final words.<ref>{{hy icon}} Movses Khorenatsi. ''[[History of Armenia (Moses of Chorene)|History of Armenia, 5th Century]]'' (''Հայոց Պատմություն, Ե Դար''). Annotated translation and commentary by Stepan Malkhasyants. Gagik Kh. Sargsyan (ed.) Yerevan: Hayastan Publishing, 1997, 3.68, p. 276. ISBN 5-540-01192-9.</ref>}}


⚫
[[Bestand:Moses of Chorene.jpg|right|thumb|200px|Movses afgebeeld in een 14e-eeuws Armeens manuscript.]]
To further complicate their problems, the atmosphere in [[Persian Armenia]] that Movses and the other students had returned to was one that was extremely hostile and they were viewed at with contempt by the native population. While later Armenian historians blamed this on an ignorant populace, Persian ideology and policy also lay at fault, since its rulers "could not tolerate highly educated young scholars fresh from Greek centers of learning."<ref>Hacikyan, Agop Jack, Gabriel Basmajian, Edward S. Franchuk, and Nourhan Ouzounian. ''The Heritage of Armenian Literature: From the Oral Tradition to the Golden Age, Vol. I''. Detroit: Wayne State University, 2000, pp. 307. ISBN 0-8143-2815-6.</ref> Given this atmosphere and persecution by the Persians, Movses went into hiding in a village near [[Vagharshapat, Armenia|Vagharshapat]] and lived in relative seclusion for several decades.
De catholicos van Armenië, Gyut (461-471) ontmoette Mozes op reis door zijn streek en nodigde hem, zonder te weten wie hij werkelijk was uit, voor het diner samen met enkele van studenten. Aanvankelijk hield Mozes zijn mond, maar uiteindelijk gaf hij een prachtige toespraak aan tafel. Een van de studenten van de catholicos maakte hem erop attent dat Mozes een van de mensen was naar wie Gyut op zoek was. Later bleek dat zij zelfs klasgenoten geweest waren.<ref>Malkhasyants. "Introduction" in ''History of Armenia'', p. 15.</ref> Gyut omarmde Mozes en omdat hij een [[Concilie van Chalcedon|Chalcedonisch]] christen was, of daar ten minste tolerant tegenover stond bracht hij zijn vriend terug uit de afzondering en benoemde hem tot bisschop in Bagrevan.


===De ''Geschiedenis van Armenië'' ===
⚫
[[File:Moses of Chorene.jpg|right|thumb|200px|Movses depicted in a 14th-century Armenian manuscript.]]
⚫
Als bisschop werd Mozes benaderd door prins Sahak Bagratuni (die in 482 sneuvelde in de slag van Charmana tegen de Perzen). Prins Sahak had gehoord van Mozes' reputatie en verzocht hem een geschiedenis van Armenië te schrijven, met name de biografieën van de Armeense koningen en over de oorsprong van de Armeense''[[nakharar]]''-families.<ref>Malkhasyants. "Introduction" in ''History of Armenia'', p. 16.</ref> Mozes stemde toe en voltooide zijn boek in 482. Echter, een deskundige in middeleeuwse Armeense manuscripten, Artashes Matevosyan, plaatst de voltooiingsdatum op 474. Hij baseert zijn conclusies op nieuwe details die aan het licht kwamen in zijn onderzoek aan de ''Kroniek'' van de zesde-eeuwse Armeense geschiedschrijver Atanas Taronatsi.<ref>Matevosyan, Artashes S. "Մովսես Խորենացին և Աթանաս Տարոնացու Ժամանակագրությունը" ("Movses Khorenatsi and Atanas Taronatsi's ''Chronicle''). ''Patma-Banasirakan Handes''. № 1 (124), 1989, p. 226.</ref>
The [[Catholicos of Armenia]] Gyut (461-471) one day met Movses while traveling through the area and, unaware of his true identity, invited him to supper with several of his students. Movses was initially silent, but after Gyut's students encouraged him to speak, Movses made a marvelous speech at the dinner table. One of the Catholicos' students was able to identify Movses as a person Gyut had been searching for; it was soon understood that Gyut was one of Movses' former classmates and friends.<ref>Malkhasyants. "Introduction" in ''History of Armenia'', p. 15.</ref> Gyut embraced Movses and, being either a [[Chalcedonian]] Christian or at least tolerant of them (since Movses was also Chalcedonian), brought his friend back from seclusion and appointed him to be a bishop in Bagrevan.
Als een van de voornaamste redenen om aan Sahaks verzoek te voldoen, stelt Mozes zelf in het eerste deel van de ''Patmutyun Hayots'', of ''Geschiedenis van Armenië'':<ref>Movses Khorenatsi. ''History of Armenia'', 1.4., p. 70-71.</ref>


{{Cquote|Ook al zijn we maar klein en met weinigen en al zijn we vaak veroverd door vreemde koninkrijken, toch zijn er veel heldendaden verricht in ons land, die het verdienen opgeschreven en herinnerd te worden, maar waarvan niemand de moeite genomen heeft ze op te schrijven."}}
===''History of Armenia''===
⚫
Serving as a bishop, Movses was approached by Prince Sahak Bagratuni (died in 482 during Charmana battle against Persian army), who, having heard of Movses' reputation, asked him to write a history of the Armenians, especially the biographies of Armenian kings and the origins of the Armenian ''[[nakharar]]'' families.<ref>Malkhasyants. "Introduction" in ''History of Armenia'', p. 16.</ref> Movses agreed to do so and he finished his book sometime in 482. However, Artashes Matevosyan, an expert on medieval Armenian manuscripts, basing his conclusions on new details revealed in his research on the ''Chronicle'' by the sixth century Armenian historian Atanas Taronatsi, placed Movses' completion of ''History'' to the year 474.<ref>{{hy icon}} Matevosyan, Artashes S. "Մովսես Խորենացին և Աթանաս Տարոնացու Ժամանակագրությունը" ("Movses Khorenatsi and Atanas Taronatsi's ''Chronicle''). ''Patma-Banasirakan Handes''. № 1 (124), 1989, p. 226.</ref>


Zijn werk is het eerste geschiedkundige werk dat de hele geschiedenis van Armenië vanaf de grijze oudheid tot de dood van de schrijver vastlegt. Het boek werd nog tot de 18e eeuw gebruik als leerboek voor de Armeense geschiedenis. Het boek bevat ook een levendige beschrijving van de mondelinge overleveringen die destijds de ronde deden, zoals de romance van ''[[Satenik|Artashes en Satenik]]'' en de geboorte van de god [[Vahagn]]. Mozes leefde nog geruime tijd nadien en stierf in de late jaren 490.
One of his primary reasons for taking up Sahak Bagratuni's request is given in the first part of ''Patmutyun Hayots'', or ''History of Armenia'': "For even though we are small and very limited in numbers and have been conquered many times by foreign kingdoms, yet too, many acts of bravery have been performed in our land, worthy of being written and remembered, but of which no one has bothered to write down."<ref>Movses Khorenatsi. ''History of Armenia'', 1.4., pp. 70-71.</ref> His work is a first historical record that covered the whole history of Armenia from very ancient period until the death of historian. His History served as a text book to study history of Armenia until 18th century. Movses' history also gives a rich description of the oral traditions that were popular among the Armenians of the time, such as the romance story of ''[[Satenik|Artashes and Satenik]]'' and the birth of the god [[Vahagn]]. Movses lived for several more years, and he died sometime in the late 490s.


===Vroege verwijzingen===
==Literary influence==
Three possible early references to Movses in other sources are usually identified. The first one is in [[Ghazar Parpetsi]]’s ''History of Armenia'' (about 500 A.D.), where the author details the persecution of several notable Armenian individuals, including the “blessed Movses the philosopher,” identified by some scholars as Movses Khorenatsi.<ref>{{hy icon}} Hasratyan, Morus. “Որ՞ն է Մովսես Խորենացու ծննդավայրը.” (“Where was Movses Khorenatsi’s Birthplace?”) ''Lraber Hasarakakan Gituyunneri''. № 12, 1969, pp. 81-90.</ref><ref name="HP">{{hy icon}} Hovhannisyan, Petros. "Review of ''History of the Armenians''." ''Banber Yerevani Hamalsarani''. № 3 (45), 1982, pp. 237-239.</ref> But there is no indication in Parpetsi that this Movses had "composed any historical works."<ref>[[Robert W. Thomson|Thomson, Robert W.]] "Introduction" in Moses Khorenats'i. ''History of the Armenians''. Cambridge, Ma.: Harvard University Press, p. 3. ISBN 0-674-39571-9.</ref> The second one is the ''Book of Letters'' (sixth century), which contains a short theological treatise by "Movses Khorenatsi."<ref>Brock, S. P. "Review of ''The Incarnation: a study of the doctrine of the Incarnation in the Armenian Church in the 5th and 6th centuries according to the Book of Letters''." ''Bulletin of the School of Oriental and African Studies''. Vol. 46, № 1, 1983, pp. 159-160.</ref> However, this treatise, not being an historical work, cannot be convincingly attributed to the historian Movses.<ref name="Mahe 13">{{fr icon}} See Annie and Jean-Pierre Mahé's introduction to their translation of Moïse de Khorène ''Histoire de l'Arménie''. Paris: Gallimard, 1993, p. 13.</ref> The third possible early reference is in a tenth-eleventh centuries manuscript containing a list of dates attributed to Athanasius (Atanas) of Taron (sixth century): under the year 474, the list has "Moses of Chorene, philosopher and writer." This mention is, however, considered as too uncertain.<ref name="Mahe 13"/>
Er zijn drie mogelijke vroege verwijzingen naar Mozes in andere bronnen aan te wijzen. De eerste is in [[Ghazar Parpetsi]]s ''Geschiedenis van Armenië'' (rond 500), waar de auteur details verstrekt over de vervolging van een aantal vooraanstaande Armeniërs, waaronder de "gezegende Mozes de filosoof", die door sommige geleerden gelijkgesteld wordt aan Mozes van Chorene.<ref>Hasratyan, Morus. “Որ՞ն է Մովսես Խորենացու ծննդավայրը.” (“Where was Movses Khorenatsi’s Birthplace?”) ''Lraber Hasarakakan Gituyunneri''. № 12, 1969, p. 81-90.</ref><ref name="HP">Hovhannisyan, Petros. "Review of ''History of the Armenians''." ''Banber Yerevani Hamalsarani''. № 3 (45), 1982, p. 237-239.</ref> Maar er is geen aanwijzing in Parpetsi dat deze Mozes "geschiedkundige werken geschreven had."<ref>[[Robert W. Thomson|Thomson, Robert W.]] "Introduction" in Moses Khorenats'i. ''History of the Armenians''. Cambridge, Ma.: Harvard University Press, p. 3. ISBN 0-674-39571-9.</ref>


De tweede verwijzing is het "Boek van Letteren" uit de 6e eeuw, dat een korte verhandeling bevat van "Mozes van Chorene."<ref>Brock, S. P. "Review of ''The Incarnation: a study of the doctrine of the Incarnation in the Armenian Church in the 5th and 6th centuries according to the Book of Letters''." ''Bulletin of the School of Oriental and African Studies''. Vol. 46, № 1, 1983, p. 159-160.</ref>
A historian by the name of Moses was unknown to Armenian literature before the tenth century. The references to Moses and the use of information from his book can be found in the works by [[Movses Kaghankatvatsi]],<ref name="HP"/> [[Tovma Artsruni]], [[John V the Historian]] and later medieval Armenian authors. According to [[Tovma Artsruni]], Khorenatsi's History had the forth section which was finished between 470-490. However, so far there is no final verification of Artsruni's information.
Echter deze verhandeling die geen geschiedschrijving bevat kan niet op overtuigende wijze toegeschreven worden aan een 'geschiedschrijver Mozes".<ref name="Mahe 13">{{fr}} See Annie and Jean-Pierre Mahé's introduction to their translation of Moïse de Khorène ''Histoire de l'Arménie''. Paris: Gallimard, 1993, p. 13.</ref>


De derde mogelijke vroege verwijzing is in een manuscript van de 10e-11e eeuw. Het bevat een lijst datums toegeschreven aan Athanasius (Atanas) van Taron uit de zesde eeuw: onder het jaar 474, vermeldt de lijst "Mozes van Chorene, filosoof en schrijven." Deze vermelding wordt echter als te onzeker beschouwd.<ref name="Mahe 13"/>
==Authorship study==
{{Main|History of Armenia (Movses Khorenatsi)}}


Een geschiedschrijver genaamd Mozes was voor de 10e eeuw in de Armeense literatuur niet bekend.
===Hypercritical phase===
⚫
The original manuscript of Movses' ''History of Armenia'' does not exist and so the oldest extant manuscript of his work comes from the 14th century, which was based on a revised version dating to the seventh or eighth centuries.<ref>Hacikyan et al. ''Heritage of Armenian Literature'', pp. 309-310.</ref> Beginning in the nineteenth century, as a part of a general trend in those years to critically reexamine the validity of classical sources, Movses' ''History'' was cast into doubt after the discovery of historical inconsistencies and anachronisms. The conclusions reached by [[Alfred von Gutschmid]] ushered in the [[Historical method|hypercritical]] phase<ref>{{fr icon}} Jean-Pierre Mahé's review of Aram Topchyan's ''The Problem of the Greek Sources of Movsēs Xorenac‘i's History of Armenia'', in ''Revue des études arméniennes'', No. 30, 2005-2007, p. 505.</ref><ref>{{fr icon}} Traina, Giusto. "Moïse de Khorène et l'Empire sassanide", in Rika Gyselen (ed.), ''Des Indo-Grecs aux Sassanides: Données pour l'histoire et la géographie historique''. Peeters Publishers, 2007, ISBN 978-2-9521376-1-4, p. 158.</ref> of the study of Movses' work. Many European and Armenian scholars writing at the turn of the twentieth century reduced its importance as a historical source and dated the ''History'' to sometime in the seventh to ninth centuries.<ref>Topchyan, Aram. ''The Problem of the Greek Sources of Movsēs Xorenacʻi's History of Armenia''. Leuven: Peeters Publishers, 2006, pp. 5-14, notes 21-22, 31-33.</ref> [[Stepan Malkhasyants]], an Armenian [[philologist]] and expert of [[classical Armenian]] literature, likened this early critical period from the late nineteenth to early twentieth centuries to a "competition," whereby one scholar attempted to outperform the other in their criticism of Movses.<ref>Malkhasyants. "Introduction" in ''History of Armenia'', pp. 2-5.</ref>


===Modern studies===
===Kritische blik===
⚫
Het oorspronkelijke manuscript van Mozes' ''Geschiedenis van Armenië'' is verloren gegaan en de oudste nog bestaande kopie stamt uit de 14e eeuw. Het was gebaseerd op een herziene versie die dateerde uit de 7e of 8e eeuw.<ref>Hacikyan et al. ''Heritage of Armenian Literature'', p. 309-310.</ref> Vanaf de 19e eeuw is daarom twijfel gerezen aan de authenticiteit van het werk, vooral omdat men een aantal historische onjuistheden en anachronismen ontdekte. De conclusies die [[Alfred von Gutschmid]] hieruit trok luidde een periode van scepticisme in.<ref>Jean-Pierre Mahé's review of Aram Topchyan's ''The Problem of the Greek Sources of Movsēs Xorenac‘i's History of Armenia'', in ''Revue des études arméniennes'', No. 30, 2005-2007, p. 505.</ref><ref>Traina, Giusto. "Moïse de Khorène et l'Empire sassanide", in Rika Gyselen (ed.), ''Des Indo-Grecs aux Sassanides: Données pour l'histoire et la géographie historique''. Peeters Publishers, 2007, ISBN 978-2-9521376-1-4, p. 158.</ref> Veel Europese en Armeense geleerden van rond de eeuwwisseling van de 19e en 20e eeuw kenden weinig belang toe aan het werk als historische bron en dateerden het tussen de 7e en 9e eeuw.<ref>Topchyan, Aram. ''The Problem of the Greek Sources of Movsēs Xorenacʻi's History of Armenia''. Leuven: Peeters Publishers, 2006, p. 5-14, notes 21-22, 31-33.</ref> [[Stepan Malkhasyants]], een Armeens [[filoloog]] en deskundige in de klassieke Armeense literatuur, stelde daarover, dat het wel leek of er een competitie was in het bagatelliseren van het werk van Van Chorene.<ref>Malkhasyants. "Introduction" in ''History of Armenia'', p. 2-5.</ref>
⚫
In the early decades of the twentieth century, scholars such as [[F. C. Conybeare]], [[Manouk Abeghian|Manuk Abeghyan]], and [[Stepan Malkhasyants]] rejected the conclusions of the scholars of the hypercritical school. Ethnographic and archaeological research during this time confirmed information which was found only in Movses' work and supported their view to move back the dating to the fifth century.<ref>Hacikyan et al. ''Heritage of Armenian Literature'', pp. 305-306.</ref> Despite these studies, these critical points were revived<ref>{{fr icon}} Aram Toptchyan. "Moïse de Khorène" in Claude Mutafian (ed.), ''Arménie, la magie de l'écrit''. Somogy, 2007 ISBN 978-2-7572-0057-5, p. 143.</ref> in the second half of the twentieth century and many Western scholars continue to maintain the arguments raised by earlier scholars.<ref>[[Cyril Toumanoff|Toumanoff, Cyril]]. "On the Date of Pseudo-Moses of Chorene." ''[[Handes Amsorya]]''. № 10 (75), 1961, pp. 467-471.</ref><ref>Malkhasyants. "Introduction" in ''History of Armenia'', pp. 3-5, 47-50.</ref>


===Latere studies===
[[Robert W. Thomson]], the former holder of the chair in Armenian Studies at [[Harvard University]] and the translator of several classical Armenian works, claimed that Movses used sources not available in Armenian at that time, and referred to persons and places attested only in the sixth or seventh centuries. He recapitulated as follows the historical clues scattered in the ''History'', some of which were previously noted by various scholars and which in his opinion enable to reject the fifth century dating:
⚫
In de vroege decennia van de 20e eeuw kwamen geleerden terug op deze overdreven kritieke houding. Geleerden zoals [[F. C. Conybeare]], [[Manouk Abeghian|Manuk Abeghyan]] en [[Stepan Malkhasyants]] verwierpen de eerdere conclusie dat het werk vrijwel waardeloos was. Etnografisch en archeologisch onderzoek in deze periode bevestigde een aantal zaken die alleen in het werk van Mozes terug te vinden waren. Zo kwam men tot de overtuiging dat het oorspronkelijke werk wel degelijk uit de vijfde eeuw moest stammen.<ref>Hacikyan et al. ''Heritage of Armenian Literature'', p. 305-306.</ref> Ondanks deze studies verstomde de kritiek niet<ref>Aram Toptchyan. "Moïse de Khorène" in Claude Mutafian (ed.), ''Arménie, la magie de l'écrit''. Somogy, 2007 ISBN 978-2-7572-0057-5, p. 143.</ref> en herleefde in de tweede helft van de 20e eeuw. Geleerden in het Westen blijven tot op vandaag sceptisch en herhalen eerder gemaakte bezwaren.<ref>[[Cyril Toumanoff|Toumanoff, Cyril]]. "On the Date of Pseudo-Moses of Chorene." ''[[Handes Amsorya]]''. № 10 (75), 1961, p. 467-471.</ref><ref>Malkhasyants. "Introduction" in ''History of Armenia'', p. 3-5, 47-50.</ref>


===Opnieuw kritiek===
{{quotation|Moses is the first Armenian writer to equate [[Siunik]] and Sisakan. The latter term is first found in Syriac in the sixth century; in the seventh-century Armenian ''[[Ashkharatsuyts|Ashkharhatsoyts]]'' it refers to a canton, not the whole province. Moses knows of four Armenias. These four Byzantine provinces were not so organized until 536 A.D. by [[Justinian I]]. Moses refers to the territory east of [[Lake Van]] as [[Vaspurakan]], a term used only after the partition of Armenia in 591. Not until the early eighth century ''Narratio de Rebus Armeniae'' is Vaspurakan used to designate a province in the same sense as Moses uses it. Moses refers to the [[Khazars]], not mentioned in other Armenian sources before the seventh-century ''Ashkharhatsoyts''. Moses knows of an Iranian advance into [[Bithynia]]. Only in the 604-629 war did the Iranians advance so far west. Moses refers to two positions, Presiding Prince and Comes, in Byzantine Armenia; this reflects the position after [[Heraclius]]' victory over Iran in 629.}}
Een van hen [[Robert W. Thomson]], die vroeger de leerstoel voor Armeense Studies van [[Harvard University]] bekleedde en de vertaler van een aantal klassieke Armeense werken is, merkt op dat het boek bronnen gebruikt die er in de tijd van Mozes nog niet waren en dat het verwijst naar personen en plaatsen die pas in de 6e of 7e eeuw geattesteerd zijn. Een samenvatting van zijn bezwaren, waarvan sommige al veel eerder genoemd waren en die naar zijn mening een oorsprong in de 5e eeuw te verwerpen maken is:


{{Cquote|Mozes is de eerste Armeense schrijver die [[Siunik]] en Sisakan gelijkstelt. De laatste term wordt pas in de 6e in het Syrisch eerst genoemd. In het Armeense ''[[Ashkharatsuyts|Ashkharhatsoyts]]'' uit de 7e eeuw verwijst het naar een kanton, niet de hele provincie.<br> Mozes onderscheidt vier Armeniës, maar de vier provincies Armenië werden pas zo ingesteld in 536 door [[Justinianus I]].<br> Mozes noemt het gebied ten oosten van het [[Vanmeer]] als [[Vaspurakan]], een term die pas na de deling van Armenië in 591 in zwang kwam. Pas in de vroege 8e eeuw wordt in de ''Narratio de Rebus Armeniae'' Vaspurakan gebruikt om een provincie aan te duiden in de zin die Mozes gebruikt.<br> Mozes verwijst naar de Kazaren, die niet in andere Armeense bronnen genoemd worden vóór de ''Ashkharhatsoyts'' van de 7e eeuw.<br> Mozes heeft weet van een Iraanse incursie in [[Bithynië|Bithynia]]. Dit gebeurde niet eerder dan in de oorlog van 604-629. <br>Mozes verwijst naar twee posities, Voorzittend Prins en Comes in Byzantijns Armenië; dit weerspiegelt de situatie na de overwinning van [[Herakleios]] op Iran in 629.}}
⚫
Thomson also believes that Movses "alters many of his Armenian sources in a tendentious manner in order to extol his patrons, the [[Bagratuni Dynasty|Bagratuni family]], who gained preeminence in the eighth century", while consistently negating the role of their rivals, the [[Mamikonian]] family, in the history of Armenia.<ref>Thomson, Robert W. "Armenian Literary Culture through the 11th Century." in [[Richard G. Hovannisian]] (ed.) ''The Armenian People from Ancient to Modern Times: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century''. St. Martin's Press, 1997. ISBN 0-312-10168-6.</ref> His approach in evaluating the Movses's work was criticized when the English translation of ''History of Armenia'' appeared in 1978.<ref name="HP"/><ref>{{hy icon}} [[Levon Ter-Petrosyan|Ter-Petrosyan, Levon]]. "Review of ''History of the Armenians''. ''[[Patma-Banasirakan Handes]]''. № 1 (88), 1980, pp. 268-270.</ref><ref name=VN>[[Vrej Nersessian|Nersessian, Vrej]]. "Review of ''History of the Armenians''." ''Journal of Ecclesiastical History''. Vol. 30: № 4, October 1979, pp. 479-480.</ref> Several of the points he raised above have since been challenged.<ref>See {{hy icon}} Albert Musheghyan, “Որտե՞ղ է գտնվել Մովսես Խորենացու հիշատակած Բյութանյան.” (“Where was the Bithynia Mentioned by Movses Khorenatsi?”). ''[[Patma-Banasirakan Handes]]''. № 1, 1990. and, ''idem'' {{hy icon}} “Վասպուրական տերմինի նշանակությունը Հայ դասական մատենագրության մեջ” (“The Meaning of the Term ‘Vaspurakan’ in Classical Armenian Literature.”) ''Iran Nameh''. № 2-3, 1996.</ref> [[Vrej Nersessian]], the Curator of the Christian Middle East Section at the [[British Library]], took issue with many of Thomson’s points, including his later dating of the writing and his contention that Movses was merely writing an apologist work for the Bagratunis:


Thomson gelooft ook dat Mozes "veel van zijn Armeense bronnen op een tendentieuze manier veranderde om zijn broodheren van de Bagratuni-familie lof toe te zwaaien, een familie die pas in de 8e eeuw zijn vooraanstaande plaats innam", terwijl hij de rol van hun rivalen de Mamikonian-familie systematisch verdonkeremaant.<ref>Thomson, Robert W. "Armenian Literary Culture through the 11th Century." in [[Richard G. Hovannisian]] (ed.) ''The Armenian People from Ancient to Modern Times: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century''. St. Martin's Press, 1997. ISBN 0-312-10168-6.</ref>
{{quotation|If so, how does one explain then Moses’s complete preoccupation with the events preceding A.D. 440 and his silence regarding the events leading up the Arab incursions and occupation of Armenia between 640-642? Moreover, if the definite purpose of the ''History'' was for “boosting the reputation of the Bagratuni family” then these events should have been central theme of his history; the skilful handling of which brought the Bagratid pre-eminence….The ecclesiastical interests do not point to the eighth century. There is no echo of the [[Council of Chalcedon|Chalcedonian controversy]] which engaged the Armenians from 451 to 641 when the ecclesiastical unity formulated by the council of Theodosiopolis was renounced.<ref name=VN/>}}


⚫
Thomsons benadering van het werk van Mozes werd echter bekritiseerd toen de Engelse vertaling van de ''Geschiedenis van Armenië'' verscheen in 1978.<ref name="HP"/><ref>[[Levon Ter-Petrosyan|Ter-Petrosyan, Levon]]. "Review of ''History of the Armenians''. ''[[Patma-Banasirakan Handes]]''. № 1 (88), 1980, p. 268-270.</ref><ref name="VN">[[Vrej Nersessian|Nersessian, Vrej]]. "Review of ''History of the Armenians''." ''Journal of Ecclesiastical History''. Vol. 30: № 4, October 1979, p. 479-480.</ref> Een aantal van de bezwaren die hij maakte zijn sindsdien onder vuur gekomen.<ref>Zie Albert Musheghyan, “Որտե՞ղ է գտնվել Մովսես Խորենացու հիշատակած Բյութանյան.” (“Where was the Bithynia Mentioned by Movses Khorenatsi?”). ''[[Patma-Banasirakan Handes]]''. № 1, 1990. en ''idem'' “Վասպուրական տերմինի նշանակությունը Հայ դասական մատենագրության մեջ” (“The Meaning of the Term ‘Vaspurakan’ in Classical Armenian Literature.”) ''Iran Nameh''. № 2-3, 1996.</ref> [[Vrej Nersessian]], the Curator van de Sectie voor het Christelijke Midden-Oosten bij de [[British Library]], bekritiseerde veel van Thomsons punten, inclusief de latere datering en de bewering dat Mozes alleen maar een apologie voor de Bagratunis wilde schrijven:
[[Gagik Sargsyan]], an Armenian scholar of the [[Classics]] and a leading biographer of Movses, also admonished Thomson for anachronistic hypercriticism and for stubbornly rehashing and "even exaggerating the statements once put forward" by the late nineteenth and early twentieth century scholars, and in particular, those of Grigor Khalatyants (1858–1912).<ref>Sarkissian, Gaguik [Gagik Kh. Sargsyan]. ''The "History of Armenia" by Movses Khorenatzi'', trans. by Gourgen A. Gevorkian. Yerevan: Yerevan University Press, 1991, pp. 58-59.</ref> Sargsyan noted that Thomson, in condemning Movses' failure to mention his sources, ignored the fact that "an antique or medieval author may have had his own rules of mentioning the sources distinct from the rules of modern scientific ethics."<ref>Sarkissian. ''"History of Armenia" by Movses Khorenatzi'', p. 76.</ref> Thomson's allegation of Movses' [[plagiarism]] and supposed distortion of sources was also countered by scholars who contended that Thomson was "treating a medieval author with the standards" of twentieth century [[historiography]] and pointed out that numerous classical historians, Greek and Roman alike, engaged in the same practice.<ref name=VN/><ref>Sarkissian. ''"History of Armenia" by Movses Khorenatzi'', p. 80.</ref> Aram Topchyan, a Research Fellow at the [[Hebrew University]] of Armenian Studies, concurred with this observation, and noted that it was odd that Thomson would fault Movses for failing to mention his sources because this was an accepted practice among all classical historians.<ref>Topchyan. ''Problem of the Greek Sources'', pp. 33-35.</ref>


{{Cquote|Als dat zo is, hoe moeten we dan verklaren dat Mozes zich geheel concentreert op gebeurtenissen vóór 440 en volledig zwijgt over de gebeurtenissen aan de vooravond van de Arabische invallen en de bezetting van Armenië van 640-642? Bovendien, als het doel van de ''Geschiedenis'' was "de reputatie van de Bagratuni-familie te vergroten” dan zouden juist deze gebeurtenissen het kernthema van zijn geschiedenis moeten zijn; de bekwame omgang daarmee bracht immers de Bagratiden hun vooraanstaande rang.….<br> De kerkelijke interesses wijzen [ook] niet naar de 8e eeuw. Er is geen echo van de Chalcedoonse controverse die de gemoederen in Armenië bezighield van 451 to 641, toen de kerkelijke eenheid, zoals geformuleerd op het concilie van Theodosiopolis werd afgekondigd.<ref name=VN/>}}
⚫
Khorenatsi's work is recognized as an important source for the research of [[Urartu|Urartian]] and early Armenian history.<ref>''The Encyclopedia of Ancient Civilizations''. Arthur Cotterell, 1980, p. 117. C. "It is interesting that Moses Khorenatsi. writing in the eighth century ad and regarded as the father of Armenian history. indicates his awareness of elements of continuity between Urartian and Armenian history,"</ref><ref>Boris Borisovich Piotrovskiĭ. ''The Ancient Civilization of Urartu''. Cowles Book Co., 1969 - p. 13</ref><ref>[[Konstantine Hovhannisyan|Hovhannisyan, Konstantine]]. ''Erebooni''. Yerevan: Hayastan Pub. House, 1973, p. 65.</ref>


[[Gagik Sargsyan]], een Armeens deskundige van de Klassieken en een vooraanstaand biograaf van Mozes van Chorene bekritiseerde Thomson ook. Hij beschuldigde hem ervan overdreven kritisch te en stug door te gaan met het herhalen of zelfs overdrijven van punten van kritiek die eerder gemaakt waren, met name door Grigor Khalatyants (1858–1912).<ref>Sarkissian, Gaguik [Gagik Kh. Sargsyan]. ''The "History of Armenia" by Movses Khorenatzi'', trans. by Gourgen A. Gevorkian. Yerevan: Yerevan University Press, 1991, p. 58-59.</ref> Sargsyan merkte op dat Thomson wel Mozes ervan beschuldigd zijn bronnen niet te vermelden, maar gemakshalve te vergeten dat "een schrijver in de oudheid of de middeleeuwen zij eigen regels aangaande het noemen van bronnen gehad kon hebben, die anders waren dan de ethiek die men vandaag hanteert."<ref>Sarkissian. ''"History of Armenia" by Movses Khorenatzi'', p. 76.</ref> Thomsons bewering dat Mozes plagiaat gepleegd zou hebben en zijn bronnen verdraaid had werd ook teruggewezen door andere geleerden die stelden dat Thomson "een middeleeuws auteur behandelde met de standaarden" van de twintigste-eeuwse historiografie en opmerkten dat er veel klassieke schrijvers zijn, zowel Romeins als Grieks die precies hetzelfde deden.<ref name=VN/><ref>Sarkissian. ''"History of Armenia" by Movses Khorenatzi'', p. 80.</ref> Aram Topchyan, een Research Fellow aan de [[Hebreeuwse Universiteit]] van Armeense Studieën, stemde daarmee en merkte op dat het vreemd was dat Thomson Mozes het kwalijk zou nemen zijn bronnen niet te vermelden, omdat dit een algemeen aanvaarde zaak was onder alle klassieke geschiedschrijvers.<ref>Topchyan. ''Problem of the Greek Sources'', p. 33-35.</ref>
==Works==
The following works are also attributed to Movses:<ref name="SAE"/>
*Letter on the Assumption of the Blessed Virgin Mary
*Homily on Christ's Transfiguration
*History of [[Hripsime]] and Her Companions
*Hymns used in Armenian Church Worship
*Commentaries on the Armenian Grammarians
*Explanations of Armenian Church Offices


⚫
Het werk van Van Chorene wordt erkend als een belangrijke bron over de Urarteese en vroeg-Armeense geschiedenis.<ref>''The Encyclopedia of Ancient Civilizations''. Arthur Cotterell, 1980, p. 117. C. "It is interesting that Moses Khorenatsi, writing in the eighth century A.D. and regarded as the father of Armenian history, indicates his awareness of elements of continuity between Urartian and Armenian history,"</ref><ref>Boris Borisovich Piotrovskiĭ. ''The Ancient Civilization of Urartu''. Cowles Book Co., 1969 - p. 13</ref><ref>[[Konstantine Hovhannisyan|Hovhannisyan, Konstantine]]. ''Erebooni''. Jerevan: Hayastan Pub. House, 1973, p. 65.</ref>
==Notes==
{{Reflist|2}}


==Further reading==
==Werken==
De volgende werken worden ook aan Mozes toegeschreven:<ref name="SAE"/>
⚫
*{{ru icon}} [[Manouk Abeghian|Abeghyan, Manuk]]. ''Истории древнеармянской литературы''. Yerevan, Armenian SSR: Armenian Academy of Sciences, 1975.
*Brief over de Hemelvaart van de Maagd Maria
*Homilie over de transfiguratie van Christus
*Geschiedenis van [[Hripsime]] en haar gezellen
*Hymnen gebruikt in de Armeense kerkdienst
*Kommentaren op de Armeense Grammatici
*Uitleg van de Armeense kerkelijke ambten

==Literatuur==
⚫
*[[Manouk Abeghian|Abeghyan, Manuk]]. ''Истории древнеармянской литературы''. Yerevan, Armenian SSR: Armenian Academy of Sciences, 1975.
*[[Frederick Cornwallis Conybeare|Conybeare, F. C.]] "The Date of Moses of Khoren." ''[[Byzantinische Zeitschrift]]''. № 10 (1901).
*[[Frederick Cornwallis Conybeare|Conybeare, F. C.]] "The Date of Moses of Khoren." ''[[Byzantinische Zeitschrift]]''. № 10 (1901).
*{{hy icon}} [[Stepan Malkhasyants|Malkhasyants, Stepan]]. ''Խորենացու առեղծված շուրջը'' (''About the Enigma of Khorenatsi''). Yerevan, Armenian SSR: Armfan Publishing, 1940.
*[[Stepan Malkhasyants|Malkhasyants, Stepan]]. ''Խորենացու առեղծված շուրջը'' (''About the Enigma of Khorenatsi''). Yerevan, Armenian SSR: Armfan Publishing, 1940.
*{{hy icon}} [[Gagik Sargsyan|Sargsyan, Gagik Kh]]. ''Հելլենիստական դարաշրջանի Հայաստանը և Մովսես Խորենացին'' (''Armenia in the Hellenistic Age and Movses Khorenatsi''). Yerevan, Armenian SSR: Armenian Academy of Sciences, 1966.
*[[Gagik Sargsyan|Sargsyan, Gagik Kh]]. ''Հելլենիստական դարաշրջանի Հայաստանը և Մովսես Խորենացին'' (''Armenia in the Hellenistic Age and Movses Khorenatsi''). Yerevan, Armenian SSR: Armenian Academy of Sciences, 1966.
*{{hy icon}} ______________. ''Մովսես Խորենացու «Հայոց Պատմության» ժամանակագրական համակարգը''. (''The Chronological Structure of Movses Khorenatsi's History of Armenia'').Yerevan, Armenian SSR: Armenian Academy of Sciences, 1965.
*''Մովսես Խորենացու «Հայոց Պատմության» ժամանակագրական համակարգը''. (''The Chronological Structure of Movses Khorenatsi's History of Armenia''). Yerevan, Armenian SSR: Armenian Academy of Sciences, 1965.
*Sarkissian, Gaguik [Gagik Sargsyan]. ''The "History of Armenia" by Movses Khorenatzi''. Trans. by Gourgen A. Gevorkian. Yerevan: Yerevan University Press, 1991
*Sarkissian, Gaguik [Gagik Sargsyan]. ''The "History of Armenia" by Movses Khorenatzi''. Trans. by Gourgen A. Gevorkian. Yerevan: Yerevan University Press, 1991
*Topchyan, Aram. ''The Problem of the Greek Sources of Movsēs Xorenacʻi's History of Armenia''. Leuven: Peeters Publishers, 2006.
*Topchyan, Aram. ''The Problem of the Greek Sources of Movsēs Xorenacʻi's History of Armenia''. Leuven: Peeters Publishers, 2006.
*[[Cyril Toumanoff|Toumanoff, Cyril]]. "On the Date of Pseudo-Moses of Chorene." ''[[Handes Amsorya]]''. № 10 (75), 1961, pp.&nbsp;467–475.
*[[Cyril Toumanoff|Toumanoff, Cyril]]. "On the Date of Pseudo-Moses of Chorene." ''[[Handes Amsorya]]''. № 10 (75), 1961, p.&nbsp;467–475.


⚫
{{Appendix}}
==External links==
{{wikiquote|hy:Մովսես Խորենացի|Movses Khorenatsi (Armenian Wikiquote)}}
{{Wikisource1911Enc}}
*{{hy icon}} [http://titus.uni-frankfurt.de/texte/etcs/arm/mokhor/mokho.htm Movses of Chorene, "The History of Armenia"]
*{{ru icon}} [http://www.vehi.net/istoriya/armenia/khorenaci/index.html Movses of Chorene, "The History of Armenia"]
*{{it icon}} [http://www.bifrost.it/Antologia/StoriaArmenia.html Movsēs Xorenac'i, "Storia della Grande Armenia"]
*[http://www.kroraina.com/armen/thomson.html History of the Armenians, Moses Khorenats'i. Commentary on the Literary Sources by R. W. Thomson]
*{{ru icon}} [http://www.vehi.net/istoriya/armenia/khorenaci/index.html Movses Khorenatsi. ''The History of Armenia''.]
* [http://www.vem.am/?go=projects/recording/choir/order Mother of God, Heavenly Gate], by St. Movses Khorenatsi, Arr. by [[Komitas Vardapet|Komitas]].


{{Medieval Armenian Historians and Chroniclers}}

{{Persondata
| NAME = Moses Of Chorene
| ALTERNATIVE NAMES =
| SHORT DESCRIPTION =
| DATE OF BIRTH =
| PLACE OF BIRTH = Kingdom of Armenia
| DATE OF DEATH =
| PLACE OF DEATH = Armenia
}}
{{DEFAULTSORT:Moses Of Chorene}}
[[Category:Ancient Armenian people]]
[[Category:Doctors of the Church]]
[[Category:Armenian saints]]
[[Category:History of Armenia]]
[[Category:Medieval literature]]
[[Category:Armenian literature]]
[[Category:Ethnic Armenian historians]]
-->
⚫
{{Appendix}}
[[Categorie:Armeens geestelijke]]
[[Categorie:Armeens geestelijke]]
[[Categorie:Armeens wetenschapper]]
[[Categorie:Armeens wetenschapper]]

Huidige versie van 9 aug 2024 om 13:06

Mozes van Chorene
Mozes van Chorene
Geboren ca. 410
Gestorven jaren 490
Naamdag Feest van de Heilige Vertalers in oktober.[1]
Beschermheilige voor Armenië
Lijst van christelijke heiligen
Portaal  Portaalicoon   Christendom

Mozes van Chorene, ook Moses Chorenensis, of Movses Khorenatsi (Armeens: Մովսես Խորենացի, [mɔfˈsɛs χɔɾɛnɑˈtsʰi]?), soms geschreven als Movsēs Xorenac‘i, Movses Khorenats'i, (ca. 410 – 490 ),[2] was een vooraanstaand Armeens geschiedschrijver en auteur van de Geschiedenis van Armenië.

Mozes van Chorene wordt gezien als de eerste historicus van Armenië, maar ook als dichter, schrijver van hymnes en grammaticus. Zijn Geschiedenis van Armenië werd geschreven op verzoek van prins Sahak Bagratuni en heeft een enorme invloed gehad op de Armeense geschiedschrijving. Het werk is door Armeense schrijvers in de latere middeleeuwen uitgebreid geciteerd. Hoewel er eerdere werken over de Armeense geschiedenis geschreven waren, zoals dat van Agat'angeghos, is het werk van Mozes van Chorene van bijzonder belang omdat het uniek materiaal bevat dat teruggrijpt op de oude mondelinge overlevering van voor de bekering van Armenië tot het christendom. Hij staat dan ook bekend als de "vader van de Armeense geschiedenis (patmahayr), en wordt soms beschreven als de "Armeense Herodotus"[3][4]

Mozes beschrijft zichzelf als een jonge leerling van Sint Mesrob, de uitvinder van het Armeense alfabet. Door de Armeense Apostolische Kerk wordt hij beschouwd als een van de Heilige Vertalers.[5]

Biografie

[bewerken | brontekst bewerken]

Zijn vroege leven en opleiding

[bewerken | brontekst bewerken]

Aan het einde van zijn Geschiedenis van Armenië staan biografische gegevens over hem, maar aanvullende informatie wordt verstrekt door latere middeleeuwse historici. Er wordt verondersteld dat hij geboren is in het dorp Chorni (ook Khoron or Khoronk) in de Armeense provincie Taron of Turuberan ergens in het jaar 410.[6] Daartegen spreekt dat hij gewoonlijk niet Movses van Khorneh of Khoron genoemd wordt.[7] De geboorteplaats wordt daarom wel verplaatst naar de provincie Syunik, naar het dorpje Khorena in de streek van Harband.[8]

Hij ontving zijn opleiding in Syunik en werd later in de leer gestuurd bij Mesrop Mashtots,[9] die de uitvinder van het Armeense alfabet was en van de catholicos Sahak Partev. Mesrop en Sahak ondervonden grote moeilijkheden bij het vertalen van de Bijbel van het Grieks in het Armeens. Daarom besloten zij Mozes en enige andere studenten naar Alexandrië in Egypte te sturen. In deze tijd was dit een belangrijk centrum voor geleerdheid. Mozes kreeg zo de gelegenheid de Griekse en Syrische taal te leren alsmede grammatica, retoriek, theologie en filosofie te studeren.[10]

Terugkeer naar Armenië

[bewerken | brontekst bewerken]

De studenten verlieten Armenië tussen 432 en 435. Eerst gingen zij naar Edessa waar zij studeerden bij de plaatselijke bibliotheek. Daarna reisden zij door maar Jeruzalem en Alexandrië. Na daar vijf of zes jaar gestudeerd te hebben keerden zij terug naar Armenië, maar tot hun verdriet vernamen zij daar dat ondertussen zowel Mesrop als Sahak overleden waren. Mozes drukte zijn rouw uit in een lamentatie aan het eind van zijn Geschiedenis van Armenië:

Terwijl zij [Mesrop en Sahak] onze terugkeer afwachtten om de verworvenheden van hun studenten te kunnen vieren, haastten wij ons uit het Byzantijnse Rijk, in de verwachting dat we zouden dansen en zingen op een bruiloft ... en in plaats daarvan vond ik mijzelf treuren aan het graf van onze leraren ... Ik kwam zelfs niet op tijd om te zien hoe zijn hun ogen sloten of om hun laatste woorden te horen.[11]

Om de zaken nog ingewikkelder te maken, was de atmosfeer in het Perzisch Armenië waarin Mozes en zijn medestudenten terugkeerden allesbehalve vriendelijk. Ze werden door de plaatselijke bevolking met de nek aangekeken. Hoewel latere historici dit weten aan de onkunde van het volk, speelde zeker ook de Perzische politiek een rol, omdat de Perzische heersers "geen goed onderlegde jonge geleerden zojuist terug uit de Griekse centra van geleerdheid konden tolereren."[12] Perzië was Zoroastrisch en stond wantrouwend tegenover het christendom van de Armeniërs. Vanwege deze atmosfeer en de vervolging door de Perzen dook Mozes onder in een dorp bij Vagharshapat en leefde enige decennia in relatieve afzondering.

Movses afgebeeld in een 14e-eeuws Armeens manuscript.

De catholicos van Armenië, Gyut (461-471) ontmoette Mozes op reis door zijn streek en nodigde hem, zonder te weten wie hij werkelijk was uit, voor het diner samen met enkele van studenten. Aanvankelijk hield Mozes zijn mond, maar uiteindelijk gaf hij een prachtige toespraak aan tafel. Een van de studenten van de catholicos maakte hem erop attent dat Mozes een van de mensen was naar wie Gyut op zoek was. Later bleek dat zij zelfs klasgenoten geweest waren.[13] Gyut omarmde Mozes en omdat hij een Chalcedonisch christen was, of daar ten minste tolerant tegenover stond bracht hij zijn vriend terug uit de afzondering en benoemde hem tot bisschop in Bagrevan.

De Geschiedenis van Armenië

[bewerken | brontekst bewerken]

Als bisschop werd Mozes benaderd door prins Sahak Bagratuni (die in 482 sneuvelde in de slag van Charmana tegen de Perzen). Prins Sahak had gehoord van Mozes' reputatie en verzocht hem een geschiedenis van Armenië te schrijven, met name de biografieën van de Armeense koningen en over de oorsprong van de Armeensenakharar-families.[14] Mozes stemde toe en voltooide zijn boek in 482. Echter, een deskundige in middeleeuwse Armeense manuscripten, Artashes Matevosyan, plaatst de voltooiingsdatum op 474. Hij baseert zijn conclusies op nieuwe details die aan het licht kwamen in zijn onderzoek aan de Kroniek van de zesde-eeuwse Armeense geschiedschrijver Atanas Taronatsi.[15] Als een van de voornaamste redenen om aan Sahaks verzoek te voldoen, stelt Mozes zelf in het eerste deel van de Patmutyun Hayots, of Geschiedenis van Armenië:[16]

Ook al zijn we maar klein en met weinigen en al zijn we vaak veroverd door vreemde koninkrijken, toch zijn er veel heldendaden verricht in ons land, die het verdienen opgeschreven en herinnerd te worden, maar waarvan niemand de moeite genomen heeft ze op te schrijven."

Zijn werk is het eerste geschiedkundige werk dat de hele geschiedenis van Armenië vanaf de grijze oudheid tot de dood van de schrijver vastlegt. Het boek werd nog tot de 18e eeuw gebruik als leerboek voor de Armeense geschiedenis. Het boek bevat ook een levendige beschrijving van de mondelinge overleveringen die destijds de ronde deden, zoals de romance van Artashes en Satenik en de geboorte van de god Vahagn. Mozes leefde nog geruime tijd nadien en stierf in de late jaren 490.

Vroege verwijzingen

[bewerken | brontekst bewerken]

Er zijn drie mogelijke vroege verwijzingen naar Mozes in andere bronnen aan te wijzen. De eerste is in Ghazar Parpetsis Geschiedenis van Armenië (rond 500), waar de auteur details verstrekt over de vervolging van een aantal vooraanstaande Armeniërs, waaronder de "gezegende Mozes de filosoof", die door sommige geleerden gelijkgesteld wordt aan Mozes van Chorene.[17][18] Maar er is geen aanwijzing in Parpetsi dat deze Mozes "geschiedkundige werken geschreven had."[19]

De tweede verwijzing is het "Boek van Letteren" uit de 6e eeuw, dat een korte verhandeling bevat van "Mozes van Chorene."[20] Echter deze verhandeling die geen geschiedschrijving bevat kan niet op overtuigende wijze toegeschreven worden aan een 'geschiedschrijver Mozes".[21]

De derde mogelijke vroege verwijzing is in een manuscript van de 10e-11e eeuw. Het bevat een lijst datums toegeschreven aan Athanasius (Atanas) van Taron uit de zesde eeuw: onder het jaar 474, vermeldt de lijst "Mozes van Chorene, filosoof en schrijven." Deze vermelding wordt echter als te onzeker beschouwd.[21]

Een geschiedschrijver genaamd Mozes was voor de 10e eeuw in de Armeense literatuur niet bekend.

Kritische blik

[bewerken | brontekst bewerken]

Het oorspronkelijke manuscript van Mozes' Geschiedenis van Armenië is verloren gegaan en de oudste nog bestaande kopie stamt uit de 14e eeuw. Het was gebaseerd op een herziene versie die dateerde uit de 7e of 8e eeuw.[22] Vanaf de 19e eeuw is daarom twijfel gerezen aan de authenticiteit van het werk, vooral omdat men een aantal historische onjuistheden en anachronismen ontdekte. De conclusies die Alfred von Gutschmid hieruit trok luidde een periode van scepticisme in.[23][24] Veel Europese en Armeense geleerden van rond de eeuwwisseling van de 19e en 20e eeuw kenden weinig belang toe aan het werk als historische bron en dateerden het tussen de 7e en 9e eeuw.[25] Stepan Malkhasyants, een Armeens filoloog en deskundige in de klassieke Armeense literatuur, stelde daarover, dat het wel leek of er een competitie was in het bagatelliseren van het werk van Van Chorene.[26]

Latere studies

[bewerken | brontekst bewerken]

In de vroege decennia van de 20e eeuw kwamen geleerden terug op deze overdreven kritieke houding. Geleerden zoals F. C. Conybeare, Manuk Abeghyan en Stepan Malkhasyants verwierpen de eerdere conclusie dat het werk vrijwel waardeloos was. Etnografisch en archeologisch onderzoek in deze periode bevestigde een aantal zaken die alleen in het werk van Mozes terug te vinden waren. Zo kwam men tot de overtuiging dat het oorspronkelijke werk wel degelijk uit de vijfde eeuw moest stammen.[27] Ondanks deze studies verstomde de kritiek niet[28] en herleefde in de tweede helft van de 20e eeuw. Geleerden in het Westen blijven tot op vandaag sceptisch en herhalen eerder gemaakte bezwaren.[29][30]

Opnieuw kritiek

[bewerken | brontekst bewerken]

Een van hen Robert W. Thomson, die vroeger de leerstoel voor Armeense Studies van Harvard University bekleedde en de vertaler van een aantal klassieke Armeense werken is, merkt op dat het boek bronnen gebruikt die er in de tijd van Mozes nog niet waren en dat het verwijst naar personen en plaatsen die pas in de 6e of 7e eeuw geattesteerd zijn. Een samenvatting van zijn bezwaren, waarvan sommige al veel eerder genoemd waren en die naar zijn mening een oorsprong in de 5e eeuw te verwerpen maken is:

Mozes is de eerste Armeense schrijver die Siunik en Sisakan gelijkstelt. De laatste term wordt pas in de 6e in het Syrisch eerst genoemd. In het Armeense Ashkharhatsoyts uit de 7e eeuw verwijst het naar een kanton, niet de hele provincie.
Mozes onderscheidt vier Armeniës, maar de vier provincies Armenië werden pas zo ingesteld in 536 door Justinianus I.
Mozes noemt het gebied ten oosten van het Vanmeer als Vaspurakan, een term die pas na de deling van Armenië in 591 in zwang kwam. Pas in de vroege 8e eeuw wordt in de Narratio de Rebus Armeniae Vaspurakan gebruikt om een provincie aan te duiden in de zin die Mozes gebruikt.
Mozes verwijst naar de Kazaren, die niet in andere Armeense bronnen genoemd worden vóór de Ashkharhatsoyts van de 7e eeuw.
Mozes heeft weet van een Iraanse incursie in Bithynia. Dit gebeurde niet eerder dan in de oorlog van 604-629.
Mozes verwijst naar twee posities, Voorzittend Prins en Comes in Byzantijns Armenië; dit weerspiegelt de situatie na de overwinning van Herakleios op Iran in 629.

Thomson gelooft ook dat Mozes "veel van zijn Armeense bronnen op een tendentieuze manier veranderde om zijn broodheren van de Bagratuni-familie lof toe te zwaaien, een familie die pas in de 8e eeuw zijn vooraanstaande plaats innam", terwijl hij de rol van hun rivalen de Mamikonian-familie systematisch verdonkeremaant.[31]

Thomsons benadering van het werk van Mozes werd echter bekritiseerd toen de Engelse vertaling van de Geschiedenis van Armenië verscheen in 1978.[18][32][33] Een aantal van de bezwaren die hij maakte zijn sindsdien onder vuur gekomen.[34] Vrej Nersessian, the Curator van de Sectie voor het Christelijke Midden-Oosten bij de British Library, bekritiseerde veel van Thomsons punten, inclusief de latere datering en de bewering dat Mozes alleen maar een apologie voor de Bagratunis wilde schrijven:

Als dat zo is, hoe moeten we dan verklaren dat Mozes zich geheel concentreert op gebeurtenissen vóór 440 en volledig zwijgt over de gebeurtenissen aan de vooravond van de Arabische invallen en de bezetting van Armenië van 640-642? Bovendien, als het doel van de Geschiedenis was "de reputatie van de Bagratuni-familie te vergroten” dan zouden juist deze gebeurtenissen het kernthema van zijn geschiedenis moeten zijn; de bekwame omgang daarmee bracht immers de Bagratiden hun vooraanstaande rang.….
De kerkelijke interesses wijzen [ook] niet naar de 8e eeuw. Er is geen echo van de Chalcedoonse controverse die de gemoederen in Armenië bezighield van 451 to 641, toen de kerkelijke eenheid, zoals geformuleerd op het concilie van Theodosiopolis werd afgekondigd.[33]

Gagik Sargsyan, een Armeens deskundige van de Klassieken en een vooraanstaand biograaf van Mozes van Chorene bekritiseerde Thomson ook. Hij beschuldigde hem ervan overdreven kritisch te en stug door te gaan met het herhalen of zelfs overdrijven van punten van kritiek die eerder gemaakt waren, met name door Grigor Khalatyants (1858–1912).[35] Sargsyan merkte op dat Thomson wel Mozes ervan beschuldigd zijn bronnen niet te vermelden, maar gemakshalve te vergeten dat "een schrijver in de oudheid of de middeleeuwen zij eigen regels aangaande het noemen van bronnen gehad kon hebben, die anders waren dan de ethiek die men vandaag hanteert."[36] Thomsons bewering dat Mozes plagiaat gepleegd zou hebben en zijn bronnen verdraaid had werd ook teruggewezen door andere geleerden die stelden dat Thomson "een middeleeuws auteur behandelde met de standaarden" van de twintigste-eeuwse historiografie en opmerkten dat er veel klassieke schrijvers zijn, zowel Romeins als Grieks die precies hetzelfde deden.[33][37] Aram Topchyan, een Research Fellow aan de Hebreeuwse Universiteit van Armeense Studieën, stemde daarmee en merkte op dat het vreemd was dat Thomson Mozes het kwalijk zou nemen zijn bronnen niet te vermelden, omdat dit een algemeen aanvaarde zaak was onder alle klassieke geschiedschrijvers.[38]

Het werk van Van Chorene wordt erkend als een belangrijke bron over de Urarteese en vroeg-Armeense geschiedenis.[39][40][41]

Werken

[bewerken | brontekst bewerken]

De volgende werken worden ook aan Mozes toegeschreven:[10]

  • Brief over de Hemelvaart van de Maagd Maria
  • Homilie over de transfiguratie van Christus
  • Geschiedenis van Hripsime en haar gezellen
  • Hymnen gebruikt in de Armeense kerkdienst
  • Kommentaren op de Armeense Grammatici
  • Uitleg van de Armeense kerkelijke ambten

Literatuur

[bewerken | brontekst bewerken]
  • Abeghyan, Manuk. Истории древнеармянской литературы. Yerevan, Armenian SSR: Armenian Academy of Sciences, 1975.
  • Conybeare, F. C. "The Date of Moses of Khoren." Byzantinische Zeitschrift. № 10 (1901).
  • Malkhasyants, Stepan. Խորենացու առեղծված շուրջը (About the Enigma of Khorenatsi). Yerevan, Armenian SSR: Armfan Publishing, 1940.
  • Sargsyan, Gagik Kh. Հելլենիստական դարաշրջանի Հայաստանը և Մովսես Խորենացին (Armenia in the Hellenistic Age and Movses Khorenatsi). Yerevan, Armenian SSR: Armenian Academy of Sciences, 1966.
  • Մովսես Խորենացու «Հայոց Պատմության» ժամանակագրական համակարգը. (The Chronological Structure of Movses Khorenatsi's History of Armenia). Yerevan, Armenian SSR: Armenian Academy of Sciences, 1965.
  • Sarkissian, Gaguik [Gagik Sargsyan]. The "History of Armenia" by Movses Khorenatzi. Trans. by Gourgen A. Gevorkian. Yerevan: Yerevan University Press, 1991
  • Topchyan, Aram. The Problem of the Greek Sources of Movsēs Xorenacʻi's History of Armenia. Leuven: Peeters Publishers, 2006.
  • Toumanoff, Cyril. "On the Date of Pseudo-Moses of Chorene." Handes Amsorya. № 10 (75), 1961, p. 467–475.
Overgenomen van "https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Mozes_van_Chorene&oldid=67943273"