Feodalisme: verschil tussen versies

[[FileBestand:Bayeux Tapestry scene23 Harold sacramentum fecit Willelmo duci.jpg|thumb|[[Harold II van Engeland|Harold]] legt de eed af als vazal voor [[Willem de Veroveraar|Graaf Willem I van Normandie]] - Tapijt borduursel]]

Het '''feodalisme''' of de '''feodaliteit''' (van het [[Latijn]]se ''[[feudum]]'' of [[leen (feodalisme)|leen]]) is het gelaagde machts-, bestuurs- en samenlevingssysteem gebaseerd op een [[leenstelsel (bestuursvorm)|leenstelsel]], dat zich in grote delen van Europa ontwikkelde na de [[Val van het West-Romeinse Rijk]] (circa 500), tot in de [[nieuwe tijd]] (circa 1500). Het feodalisme was het maatschappelijke systeem dat de gehele [[middeleeuwen]] gehandhaafd bleef. Het belangrijkste kenmerk is dat grondgebied door de eigenaar of houder in gebruik wordt toebedeeld aan anderen, waarbij bindende afspraken worden gemaakt over wederzijdse rechten en verplichtingen,: de feodale overeenkomst. Degene die grond onder voorwaarden in gebruik gaf werd [[leenheer]] genoemd, en de ingebruiknemer [[vazal]] of leenman. De ontwikkelingen en gebruiken verschillen van streek tot streek en gedurende de verschillende tijdsperioden binnen de middeleeuwen.

Leenmannen verplichtten zich in de regel tot het leveren van verschillende soorten diensten, als [[Trouw (ethiek)|trouw]] (''fidelitate''), persoonlijke militaire bijstand (''servitia militaria)'', [[grondbewerking]] (''servitia ordinaria''), bescherming van het grondgebied en haar bewoners tegen vijandige invallen, en tot het doen van regelmatige betalingen in geld of goederen. Daarnaast kregen ze verschillende rechten, als gedeeltelijk [[vruchtgebruik]], bescherming van lijf en goed door de leenheer, het verzorgen van rechtspraak op het grondgebied, en het heffen en innen van [[Belasting (fiscaal)|belastingen]], [[Accijns|accijnzen]] en [[Tol (recht)|tol]].

De verhouding tussen een heer en bewoners van het grondgebied waarover de heer zeggenschap had, was aanvankelijk getekend door volledige onderdanigheid van de bevolking aan de heerser. In de loop der eeuwen ontwikkelden zich door een actieve opstelling van de bewoners instituties als [[burgerschap]] en zeggenschap bij wetgeving, bestuur en rechtspraak.

Naar de huidige stand van de wetenschap moet feodalisme begrepen worden als een verzamelbegrip voor, van elkaar - naar tijd, plaats en samenleving - verschillende structuren waarbij militaire, economische, sociale, politieke, religieuze en culturele sectoren op verschillende manieren met elkaar zijn verbonden.<ref name=":0">{{Citeer boek |titel=Das Lehnswesen im Alpenraum {{!}} Vassalli e feudi nelle Alpi |auteur=Giuseppe Albertoni / Jürgen Dendorfer |taal=mul |url=https://freidok.uni-freiburg.de/fedora/objects/freidok:14888/datastreams/FILE1/content |datum=2014 |pagina's=Einleitung / Introduzione |ISBN=ISBN 978-3-7065-5275-2|archiefurl=https://web.archive.org/web/20230306062500/https://freidok.uni-freiburg.de/fedora/objects/freidok:14888/datastreams/FILE1/content|archiefdatum=2023-03-06}}</ref>

In deDe [[Franse Revolutie|Franse revolutie]] waswilde eendeze vaneigendoms- deen grotemachtsverhoudingen doelstellingen([[ancien régime]]), dezeen de daarop gebaseerde manier van besturen af te brekenafbreken, en burgers zeggenschap te geven. In de politieke stroming van het [[Marxismemarxisme]] wordt het begrip feodalisme op een kritische manier gebruikt, als stadium tussen de slavenmaatschappij van de [[klassieke oudheid]] en het modernmoderne [[kapitalisme]].<ref>Rob Meens, ''De feodale middeleeuwen'' in: 'Cultuurgeschiedenis van de Middeleeuwen' (2015) Werkboek p. 26.</ref>

De term feodalisme heeftkomt wortelsmogelijk invan het Latijnse woord ''feodum'', als aanduiding voor een [[Leenstelsel (bestuursvorm)|leen]], datin plaats van het woordoudere ''beneficium'', dat het geleidelijk verving. Onder de bijvoeglijke afleiding ''feudorum'' (feodaal) werd tot in de achttiende eeuw verstaan datgene wat betrekking heeft op het feodum, in deze zin de Italiaanse ''[[Libri feudorum|Libri Feudorum]]'' uit de twaalfde eeuw. In deze betekenis wordt het nu zelden meer gebruikt, feodaliteit wordt gehanteerd als begrip voor het systeem, ''féodalité'', ontwikkeld onder Franse [[Verlichting (stroming)|Verlichtingsdenkers]] en daar uitgelegd met een negatieve bijklank van onderdanigheid en ''[[droit divin]]''.

Een andere gangbareverklaring theorie brengtherleidt feodum terug naar het Germaanse ''fehu-ôd'' (vee-goed).<ref>{{aut|Heirbaut, Dirk}} (2018): "The Dangers of Using Latin Texts for the Study of. Customary Law: The Example of Flemish Feudal Law during the High Middle Ages" in: ''Law and Language in the Middle Ages'', eds. Matthew W. McHaffie, Jenny Benham en Helle Vogt, [https://books.google.be/books?id=fet5DwAAQBAJ&pg=PA183#v=onepage&q&f=false p. 183]. [https://web.archive.org/web/20230708102256/https://books.google.be/books?id=fet5DwAAQBAJ&pg=PA183#v=onepage&q&f=false Gearchiveerd] op 8 juli 2023.</ref> [[Maurits Gysseling]] verwierp dit: volgens hem kwam feodum van het Germaanse ''faw-ôd'' (beperkt bezit), waartegenover het ''al-ôd'' (geheel bezit, vanwaar [[allodium]]) was geplaatst.<ref>{{aut|Maurits Gysseling|Gysseling, M.}} (1953): 'Enkele Oudnederlandse woorden in het Frans' in ''Mededelingen van de Vereniging voor Naamkunde te Leuven'', p. 81</ref> Het woord feodalisme is pas in de 17e Franse Verlichtingseeuw geintroduceerdgeïntroduceerd en werd verspreid door [[Montesquieu]] en [[Voltaire]].

Aanvankelijk werden de grondstukken direct door de eigenaar, veelal een [[koning (titel)|koning]] of andere vorst, aan aanzienlijken - vooral aanvoerders uit het [[krijgsmacht|leger]] - voor een bepaalde tijd in [[bruikleen]] gegeven. Degeen die grond in leen kreeg, de [[vazal]] of leenman, sloot een contract met de koning dat werd bevestigd door het afleggen van de vazallen-eed (''vasallagium'') of het opstellen en ondertekenen van een leenbrief die dan door de koning of door beide partijen van een [[Zegel (waarmerk)|zegel]] werd voorzien, ofwel bezegeld. De afspraken gingen over de wederzijdse rechten en plichten die aan de leen werden verbonden. De vazal moest bijvoorbeeld het gebied in naam van de koning besturen, de koning persoonlijk als ridder en/of met troepen bijstaan in miltaire veldtochten en het grondgebied verdedigen tegen aanvallen.<ref>{{Citeer boek |titel=Pierer's Universal-Lexikon / Vasall |taal=de |url=https://pierer.de-academic.com/81537/Vasall |uitgever=Pierer |datum=1857}}</ref> Daartegenover mocht de leenman het gebied uitbaten; er bijvoorbeeld landbouw of veeteelt uitoefenen, er jagen of vissen, de wateren bevaren, grondstoffen delven, wind- of watermolens bedrijven, een markt organiseren, tol en belastingen heffen of een stad stichten. Een deel van de opbrengst mocht de vazal houden om zijn verplichtingen te kunnen financieren en in zijn onderhoud te voorzien. De rechtverhouding tussen leenman en leenheer was tweezijdig: ze verzekerden zich van wederzijdse steun en trouw en de leenmannen borgden militaire inzet tot aan zelfopoffering. Er ontwikkelde zich een stelsel van plaatselijk [[gewoonterecht]] dat de rechten en plichten regelde van de [[leenheer]] (persoon die de grond in eigendom had en er in juridische zin over mocht [[Beschikking|beschikken]]) en de leenman (de persoon die bepaalde rechten op een gebied in leen ontving). Deze verhoudingen werden in boeken geïdealiseerd als [[roman (literatuur)|romantische]] ridderlijkheid, maar dat kwam volstrekt niet overeen met de realiteit.

In [[Oost-Francië]] (grofweg het huidige Duitsland) wisten de [[Liudolfingen|Ottonen]] de vererving van lenen tegen te houden, door [[bisschop]]pen te belenen. Zo verkregen ze wereldlijke macht of [[investituur]]. In [[1037]] bevestigde [[keizer Koenraad II]] voor Italië het recht van erfelijkheid in de [[Constitutio de feudis]]. De beschuldiging van [[simonie]], vooral door [[paus Gregorius VII]], leidde tot de [[Investituurstrijd]]. Deze werd beëindigd door het [[Concordaat van Worms]] van [[1122]], een duidelijke aantasting van het gezag van de Duitse keizer. Hiervan maakten zijn leenmannen, de nominaal onderhorige [[Graaf (titel)|graven]] en [[hertog]]en, gebruik door zich steeds onafhankelijker op te stellen. Vanaf ongeveer de twaalfde eeuw bestonden ook feodale overeenkomsten zonder de verplichting tot militaire bijstand.<ref>{{Citeer tijdschrift |achternaam=Rippe |voornaam=Gérard |taal=fr |url=https://www.persee.fr/doc/mefr_0223-5110_1975_num_87_1_2326 |titel=Feudum sine fidelitate. Formes féodales et structures sociales dans la région de Padoue à l'époque de la première Commune |jaargang=1975 |tijdschrift=Mélanges de l'Ecole française de Rome - Persee |datum=1975 n° 1 |pagina's=pp. 1131-1237|archiefurl=https://web.archive.org/web/20230306062459/https://www.persee.fr/doc/mefr_0223-5110_1975_num_87_1_2326|archiefdatum=2023-03-06}}</ref> Ten slotte was het gezag van de [[keizer]] in de praktijk beperkt tot zijn persoonlijke eigendommen: zijn ''[[Hausmacht]]''.

[[FileBestand:Heerschildordnung.jpg|thumb|Ordening van wapens en daarmee in standen - Illustratie [[Saksenspiegel]]]]

[[Bestand:Cleric-Knight-Workman.jpg|thumb|240px|De drie standen Koning-kroonvazallen-achtervazallen]]

De feodaliteit was een hybride systeem om een maatschappij te organiseren, ontwikkeld door uitbreiding en standarisatie van afspraken tussen koning en leenheren over de manieren van beheer en bestuur van grondeigendom en hun bewoners. Als grondslag had het leenrecht enerzijds een financieel-[[economie|economisch]] bestanddeel, het in gebruik geven van grond in ruil voor diensten, anderzijds een sociaal-bestuurlijk bestanddeel, het leveren van persoonlijke militaire bijstand en bestuurlijke organisatie. De leenman kreeg een gebied in bruikleen, moest er zorg voor dragen dat het land werd bewerkt, de opstallen onderhouden en mocht een deel van de opbrengsten behouden, de rest kwam aan de leenheer toe. Het ging dan vooral om opbrengsten in natura (de oogst), want in grote delen van [[West-Europa]] was [[geld]] schaars geworden. Een leenman kon daardoor zijn leengoed veelal alleen nog nuttig maken door de directe opbrengst van zijn leengoed. Dat leidde tot de ontwikkeling van het [[hofstelsel]], met name in die gebieden waar geld nauwelijks nog een rol speelde.

Horigheid was overigens niet enkel een verplichting van de horige boer jegens de leenman. Ook de heer had verplichtingen jegens zijn horigen. Met name het bieden van rechtszekerheid en veiligheid en ook een zekere sociale zekerheid behoorden tot deze taken. De rechtsverhouding horige-heer kon niet eenzijdig worden opgezegd en ging na verloop van tijd door [[Erfopvolging|vererving]] over op een volgende generatie.

Terwijl de horige in theorie het land dat hij bewerkte bezat, waren er ook niet-vrije boeren die géén eigendom hadden: de [[Laat (feodalisme)|laat]] en de [[lijfeigene]]. Ook pure [[slavernij]] kwam sporadisch nog voor.

De eerste groepen vazallen hadden persoonlijk als zwaarbewapend krijger (''miles'') gediend bij de leenheer en kregen het leenrecht als beloning daarvoor. Anderzijds maakte het leenrecht mogelijk dat ze een goede wapenrusting konden laten maken, tijd hadden om de vechtkunst te beoefenen en paarden te houden en te trainen. Onderdeel van het leenrecht was dat ze verplicht waren persoonlijke militaire bijstand te paard te blijven leveren. Uit de stand van de vazallen of miles ontwikkelden zich zo de adelstand van [[Ridder (ruiter)|ridder.]]

In het leenstelsel werd niet alleen grond in bruikleen gegeven, maar ook allerlei rechten die de leenheer als eigenaar van de grond toekwamen, zoals het recht op het betreffende gebied te jagen of vissen, een windmolen te bedrijven, in de grond aanwezige kolen te delven of tol te heffen. Door op een taktische manier om te gaan met de uitgave van rechten, kon een leenheer een politieke of economische strategie uitzetten. Zo gaf marktgraaf [[Otto II van Meißen]], nadat in 1168 op zijn grondgebied zilvererts was ontdekt, aan mensen die zich daar wilde vestigen om in de zilverertsbouw te werken, het vrije stadsburgerschap. Dat lokte een stroom van mijnwerkers aan met hun families en in hun kielzog handelaren, leraren en handwerkers als bakkers, smeden en timmerman die de stad [[Freiberg (stad)|Freiberg]] en omgeving tot een welvarend gebied maakten en de graaf tot een rijk man.<ref>{{Citeer web |url=https://www.montanregion-erzgebirge.de/welterbe-erfahren/wissenswertes-montanregion/bergbaugeschichte.html |titel=Bergbaugeschichte - Montanregion Erzgebirge/Krušnohoří |bezochtdatum=2022-10-17 |werk=www.montanregion-erzgebirge.de |uitgever=Welterbe Montanregion Erzgebirge e.V. |taal=de|archiefurl=https://web.archive.org/web/20221017124145/https://www.montanregion-erzgebirge.de/welterbe-erfahren/wissenswertes-montanregion/bergbaugeschichte.html|archiefdatum=2022-10-17}}</ref> Graaf Floris V verleende vanaf circa 1250 de mensen die bij de dam in de Amstel kwamen wonen, vrije vaart over de Hollandse wateren, een zet in een jarenlange strijd om de macht in het gebied.<ref>{{Citeer web |url=https://www.amsterdam.nl/toerisme-vrije-tijd/over-amsterdam/geschiedenis/ |titel=De geschiedenis van Amsterdam |achternaam=Amsterdam |bezochtdatum=2022-10-29 |werk=Amsterdam.nl |taal=nl}}</ref>

Onder het feodale stelsel ontwikkelde zich ook het concept van burgerschap met daarbij behorende rechten. Iemand die aantoonbaar langer dan een jaar in een stad woonde, kreeg bijvoorbeeld de status van burger en mocht in die stad een beroep uitoefenen, of op de markmarkt handelen.

Ook begonnen langzamerhand de steden, veelal gesticht in de [[Romeinse Rijk|Romeinse tijd]], weer te groeien en ontstonden er nieuwe steden en dorpen dankzij de bevolkingstoename. Ook de handel kwam weer op gang en daarmee mobiel kapitaal als geld en waardebrieven. Steden werden vooral door hun muren een machtsfactor van belang en dit leidde uiteindelijk vooral in [[Vlaanderen (hoofdbetekenis)|Vlaanderen]] en [[Italië]] tot het ontstaan van machtige steden en [[Stadstaat|stadstaten]] die in verzet konden komen tegen de alleenheerschappij van de adel en geestelijkheid. Voor de halfvrije en onvrije boeren was het vaak beter vrij in de stad te werken, dan onvrij hand-en-spandiensten voor een heer te verrichten.

De grote [[pandemie]] van de [[Zwarte Dood]] van [[1347]] maakte een einde aan een periode van stabiele bevolkingsgroei en het wankele evenwicht tussen vraag en aanbod van voedsel. Doordat een derde van de plattelandsbevolking was gestorven daalde het voedselaanbod drastisch (boeren konden in 1352 viermaal zoveel voor hun graan vragen). De boeren eisten van hun heer meer vrijheid vooraleer ze zouden blijven om het land te bewerken. Zonder de boeren zouden feodale heren hun luxueuze levensstijl en strijdlust moeten opgeven; daarom stemden ze steeds meer in met de eisen van horigen en gaven hele dorpen de vrijheid.<ref>{{aut|Peter Daniels|Daniels,, P.}}; {{aut|Michael Bradshaw|Bradshaw, M.}}; {{aut|Denis Shaw|Shaw, D.}}; {{aut|James Sidaway|Sidaway, J.}} (2008): ''An Introduction to Human Geography. Issues for the 21st century'', Pearson Education Limited, p. 42</ref>

In navolging van politiek denker [[Karl Marx]] wordt feodalisme ook gebruikt als aanduiding voor een fase in de economische geschiedenis die volgt op de antieke slavenmaatschappij, gekenmerkt door exploitatie en bezit van de mens door de mens en voorafgaat aan het [[kapitalisme]], waar een kleine groep vrije burgers een grote groep andere vrije burgers economisch exploiteert op basis van eigendom van produktiemiddelen. Feodaliteit wordt in deze opvatting gekenmerkt door een stelsel van [[horigheid]], vastgeknoopt aan grondbezit, waarbij de heer regels opstelt voor en recht spreekt over zijn vazallen en boeren, waardoor een vrije man dusdanig gebonden is, dat hij in feite onvrij is. Er is lage productiviteit en een verdeling van overschotten tussen heer en horige langs vooropgezette lijnen, in plaats van via marktmechanismen.

* [[François Louis Ganshof|Ganshof, F. L.]] (1961): [[iarchive:wasistdaslehnswe0000gans|Was ist das Lehnswesen?]] (vertaling Qu'est-ce que la féodalité?), Wissenschaftliche Buchgesellschaft Darmstadt

* {{Aut|Cor van de Kieft|Kieft, C. van de}} (1974): [https://dspace.library.uu.nl/handle/1874/246088 ''De feodale maatschappij der middeleeuwen''] in ''Bijdrage en Mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 89'', p. 193-211<ref group="noot">Van de Kieft concludeert dat je moeilijk kunt stellen dat de maatschappij als geheel in de periode tussen 750 en 1300 werd gedetermineerd door het feodale element.</ref>

* {{Aut|Elizabeth A.R. Brown|Brown, E.A.R.}} (1974): [https://www.jstor.org/stable/1869563 'The tyranny of a construct: feudalism and historians of medieval Europe'] in ''American Historical Review'', Volume 79, pp. 1063-1088, Oxford University Press<ref group="noot">Elizabeth Brown is van mening dat feodaliteit in handboeken en schoolboeken veel te simplistisch voorgesteld wordt. Zij pleitte ervoor het begrip helemaal af te schaffen, ook in het onderwijs. Volgens haar heeft er niet iets als feodaliteit bestaan, is het slechts een constructie van latere juristen en historici</ref>

* {{Aut|Rob Meens|Meens, R.}}: (2015): ''De feodale middeleeuwen'' in ''Cultuurgeschiedenis van de middeleeuwen'', WBOOKS, p. 111-125

* [https://virtusjournal.org/article/download/31753/29139/ {{AutCiteer hoofdstuk|auteur=van Steensel, A.}}: (2012): ''|hoofdstuk=Op naar revisie en synthese. Recente trends in het onderzoek naar de adel in de middeleeuwse Nederlanden''|datum=2012|titel= in ''Virtus | Journal of Nobility Studies |pagina's=p. 9-38]|url=https://virtusjournal.org/article/download/31753/29139/}}

* {{Aut|Susan Reynolds|Reynolds, S.}} (1984): ''Kingdoms and Communities in Western Europe (900-1300)'', Oxford University Press<ref group="noot">Susan Reynolds stelt in 1984 dat twintigste-eeuwse historici de feodaliteit te veel als toonaangevend interpreteerden, waardoor een misleidend beeld van de middeleeuwen is ontstaan. Feodaliteit was slechts een van de vormen van de sociale verhoudingen in de middeleeuwen. Ook stelt zij dat historici te weinig aandacht schonken aan de grote regionale verschillen</ref>

* {{Aut|Susan Reynolds|Reynolds, S.}} (1994): [[iarchive:reynolds_fiefs_vassals/mode/2up|''Fiefs and Vassals. The Medieval Evidence Reinterpreted'', Oxford University Press]]<ref group="noot">Susan Reynolds stelt in 1992 het begrip feodaliteit fundamenteel ter discussie. Zij stelt dat het niet zozeer een reëel sociaal verschijnsel in de periode 800-1300 betreft maar een constructie van dertiende-eeuwse juristen. Vanaf 1200 ontwikkelden universitair gestudeerde juristen concepten om het gezag van de koning te verzekeren. De idee van de [[feodale piramide]] met de koning aan top is volgens haar pas in de dertiende eeuw ontstaan</ref>

* {{Aut|Barbara Rosenwein|Rosenwein, B.H.}} (2014): ''A Short History of the Middle Ages'', University of Toronto Press<ref group="noot">Barbara Rosewein is van mening dat het begrip feodaliteit niet precies te definiëren is en daardoor onbruikbaar om de complexe sociale, economische en politieke verhoudingen van de middeleeuwen te begrijpen</ref>