Organisme: verschil tussen versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
→Opbouw: dit zelfopgestelde lijstje dwaalt wat af van het hoofdonderwerp |
|||
| (24 tussenliggende versies door 14 gebruikers niet weergegeven) | |||
Regel 1:
[[Bestand:Hymenasplenium perriei.jpg|thumb|Een tropische [[streepvarenfamilie|streepvaren]]. Varens zijn meercellige, plantaardige organismen die voor het eerst verschenen in het [[Devoon]], ongeveer 360 miljoen jaar geleden.<ref>{{Citeer boek|auteur = Evert, R. & Eichhorn, S.|datum =2013|titel =Raven Biology of Plants, 8th edition |uitgever =W.H. Freeman Publishers|plaats =New York|chapter= Chapter 17: Seedless Vascular Plants|ISBN =978-1-4292-1961-7 |page=398|taal=en}}</ref>]]
Een '''organisme''' of '''levend wezen''' is een [[leven]]de, materiële [[entiteit]] die zich door middel van [[levensverrichting|biologische processen]], zoals een eigen [[stofwisseling]], duurzaam in stand houdt.<ref>{{en}} Organism. In Hine, R. (Ed.), ''A Dictionary of Biology''. Oxford University Press. 2019. {{ISBN|978-0-19-882148-9}}.</ref><ref name="Campbell1" /><ref>{{Citeer journal|auteur=Ruiz-Mirazo K, Etxeberria A, Moreno A. |jaar=2000 |titel= Organisms and their place in biology|journal=Theory in Biosciences |volume= 119 |issue= |pages=|doi= 10.1007/s12064-000-0017-1|taal=en}}</ref> Voorbeelden van organismen zijn [[Dieren (biologie)|dieren]], [[planten]], [[schimmels]], [[algen]], [[protisten]], [[bacteriën]] en [[archaea]].
Een organisme is opgebouwd uit één of meerdere [[
Binnen de context van de
Er zijn ongeveer 1,7 miljoen soorten organismen
== Afbakening ==
=== Definitie ===
[[Bestand:Unikonta collage.jpg|thumb|Verschillende vormen van leven, zoals [[schimmels]], [[Dieren (biologie)|dieren]] en eencellige [[protisten]]. <br>Deze organismen behoren allen tot de evolutionaire supergroep [[Unikonta]].
Een organisme kan gedefinieerd worden als 'een [[open systeem]] van [[organische verbinding|organische materie]] tot een min of meer stabiel geheel, blijk gevend van de [[Leven#Definiëring|eigenschappen van leven]]'.<ref>{{en}}{{sc|Gutmann, M.}} (2011). [https://www.univerlag.uni-goettingen.de/bitstream/handle/3/issn-1863-0197_annals16/annals16.pdf?sequence=2&#page=88 Life, Organism or System?] ''Managing Editor Volker Wissemann Justus-Liebig-Universität Giessen Institut für Botanik AG Spezielle Botanik'' (Carl-Vogt-Haus), 81.</ref> Levende wezens houden hun bestaan in stand door middel van biologische processen en functies, zoals [[stofwisseling]], [[voortplanting (biologie)|voortplanting]] en [[fysiologie|fysiologische regulatie]].<ref name="Schulze">{{Citeer boek|auteur = Schulze-Makuch D, Irwin L.|datum = 2008|titel =Life in the Universe: Expectations and Constraints |chapter=Chapter 2: Definition of Life|chapterurl= https://books.google.nl/books?id=qdjoTGAvrkkC&fnd&pg=PA6&dq |uitgever =Springer Science |ISBN =978-3-540-76816-6|taal =en}}</ref> Hun structuur, werking en ontwikkeling liggen vast in [[genetica|genetische]] informatie (in de vorm van [[
Er bestaat geen consensus over de definitie van het concept 'organisme'. Er zijn veel verschillende definities voorgesteld, maar geen wordt algemeen geaccepteerd. Er is zelfs onenigheid over de vraag of de biologie wel een dergelijk concept nodig heeft.<ref>{{Citeer journal|auteur= Pepper J, Herron M.|jaar= 2008|titel= Does Biology Need an Organism Concept?|journal= Biological Reviews|volume= 83|issue= 4|pages=621-627|doi= 10.1111/j.1469-185X.2008.00057.x|taal=en}}</ref> Omdat het onderscheid tussen de levende en de levenloze natuur gradueel is, zoeken biologen meestal naar criteria die beschrijven wat een organisme ''doet'' en hoe het zich in leven houdt.<ref name="Campbell1" />
Regel 22:
=== Status van virussen ===
[[Bestand:Adenovirus transmission electron micrograph B82-0142 lores.jpg|thumb|upright|Een aantal [[adenovirussen]] onder de [[elektronenmicroscoop]]]]
[[Virus (biologie)|Virussen]] worden niet als organismen beschouwd omdat ze een aantal essentiële functies van zelfstandig leven lijken te missen, en met name hun vermenigvuldiging ontlenen aan gastcellen. Microbioloog [[André Michael Lwoff]] verklaarde in zijn aanvaardingstoespraak voor de Nobelprijs: ''"Een organisme is opgebouwd uit cellen".'' Omdat virussen niet uit cellen bestaan, werden ze als weinig meer beschouwd dan los genetisch materiaal dat de juiste chemie bezat om zich te vermenigvuldigen in cellen.
Het ''[[International Committee on Taxonomy of Viruses]]'' maakte deze visie in 2000 officieel toen het verklaarde dat virussen geen organismen zijn. Dit oordeel is sindsdien door vele [[Virologie|virologen]] ter discussie gesteld en door sommigen verworpen. De ontdekking van allerlei nieuwe virale verschijnselen, zoals het grote [[mimivirus]], kleine virussen die grotere virussen infecteren, en virussen die over een bijna even rijk DNA beschikken als sommige bacteriën, suggereert dat het onderscheid mogelijk minder scherp is dan tot hiertoe werd aangenomen.<ref name="zimmer">''The Alien in the Water Cooler: Giant Viruses and the Definition of Life'' in {{Aut|Zimmer, Carl}}, "A Planet of Viruses," 2de uitgave, University of Chicago Press 2015.</ref>
Regel 38:
== Biochemie ==
{{
De interne werking van organismen en hun cellen berust voor een groot deel op [[chemische reactie]]s. Organismen bevatten, naast relatief eenvoudige [[anorganische verbinding]]en, ook grote hoeveelheden [[Polymeer|polymeren]] en andere complexe organische moleculen die gestructureerd zijn rond het element [[koolstof]]. Niet toevallig wordt het domein van de scheikunde dat zich met koolstofverbindingen bezighoudt, [[organische chemie]] genoemd. Naast koolstof zijn andere biologisch-relevante elementen [[waterstof (element)|waterstof]], [[stikstof (element)|stikstof]], [[zuurstof (element)|zuurstof]], [[calcium]] en [[fosfor]]. Cellen van organismen bestaan vrijwel volledig uit deze zes elementen.
De organische verbindingen in cellen worden onderverdeeld in vier klassen:<ref name="mckee" /><ref>{{Bronvermelding anderstalige Wikipedia|taal=en|titel=Cell theory#Modern interpretation|oldid=1048421485|datum=20211006}}</ref>
* [[proteïne|eiwitten]]: ketens van [[aminozuur|aminozuren]] waaruit de cellen en hun onderdelen zijn opgebouwd;
* [[Koolhydraat|koolhydraten]]: ketens van [[monosacharide]]n die als energiebron of als bouwstof fungeren;
Regel 57:
== Opbouw ==
De basiseenheid van het leven is de [[Cel (biologie)|cel]], zowel vanuit structureel als vanuit functioneel oogpunt.<ref name="arpaci">{{en}}{{Aut|Arpaci, Osman}} en {{Aut|Tuncer, Tudy}}, "Introduction to Biology," Zambak 2008.</ref> Organismen kunnen worden ingedeeld in [[eencellige]]n en [[Meercellig organisme|meercelligen]] naargelang van het aantal cellen waaruit een individu is opgebouwd. In meercellige organismen hangen de cellen van elkaar af en bestaat er een taakverdeling tussen de delen van het lichaam.<ref name="arpaci" />▼
▲De basiseenheid van het leven is de [[Cel (biologie)|cel]], zowel vanuit structureel als vanuit functioneel oogpunt.<ref name="arpaci">{{en}}{{Aut|Arpaci, Osman}} en {{Aut|Tuncer, Tudy}}, "Introduction to Biology," Zambak 2008.</ref> Organismen kunnen worden ingedeeld in [[eencellige]]n en [[Meercellig organisme|meercelligen]] naargelang van het aantal cellen waaruit een individu is opgebouwd. In meercellige organismen hangen de cellen van elkaar af en bestaat er een taakverdeling tussen de delen van het lichaam.<ref name="arpaci"/>
[[Bestand:Endomembrane_system_diagram_nl.svg|thumb|
Cellen bezitten verschillende graden van complexiteit. De oudste levensvormen op aarde zijn [[prokaryoten]], eencellige wezens waarvan de cellen niet over een duidelijk afgescheiden [[celkern]] met een [[kernmembraan]] beschikken. De eerste prokaryoten ontstonden ten minste 3,5 miljard jaar geleden. Ze bestaan nog steeds in grote aantallen en diversiteit, maar ze zijn beperkt zowel qua afmetingen als qua fysiologische complexiteit. De meesten zijn tussen 1 en 10 [[Micrometer (eenheid)|μm]] groot, maar sommige (zoals ''[[Mycoplasma]]'') kunnen nog kleiner worden.<ref name="arpaci"/>▼
▲Cellen bezitten verschillende graden van complexiteit. De oudste levensvormen op aarde zijn [[prokaryoten]], eencellige wezens waarvan de cellen niet over een duidelijk afgescheiden [[celkern]] met een [[kernmembraan]] beschikken. De eerste prokaryoten ontstonden ten minste 3,5 miljard jaar geleden. Ze bestaan nog steeds in grote aantallen en diversiteit, maar ze zijn beperkt zowel qua afmetingen als qua fysiologische complexiteit. De meesten zijn tussen 1 en 10 [[Micrometer (eenheid)|μm]] groot, maar sommige (zoals ''[[Mycoplasma]]'') kunnen nog kleiner worden.<ref name="arpaci" />
▲[[Bestand:Endomembrane_system_diagram_nl.svg|thumb|left|Doorsnede van een [[eukaryoten|eukaryotische]] cel, waarin het [[endomembraansysteem]] zichtbaar is]]
[[Eukaryoten|Eukaryotische]] cellen ontstonden ongeveer 1,5 miljard jaar geleden. Alle bekende meercellige organismen (dus ook planten en dieren) zijn eukaryoten, maar er bestaan ook veel eencellige eukaryoten. De cellen zijn tussen 10 en 100 μm groot, dus 10 keer de afmetingen van prokaryoten. Eukariotische cellen hebben afzonderlijke [[organel]]len met elk hun eigen functie, waaronder een celkern die het [[Desoxyribonucleïnezuur|DNA]] bevat en [[Ribonucleïnezuur|RNA]] aanmaakt.<ref name="arpaci" />
In meercellige organismen kunnen cellen zich specialiseren door [[celdifferentiatie]]. Een geheel van cellen van hetzelfde type heet [[Weefsel (biologie)|weefsel]]. Een [[orgaan]] is een functioneel geheel van weefsels met een of meer specifieke functie ten behoeve van het organisme. Organen kunnen dan nog worden gegroepeerd in [[Orgaansysteem|orgaansystemen]] (stelsels) met een complexere functionaliteit. Organismen kunnen op al deze verschillende [[organisatieniveau]]s bestudeerd worden.<ref name="mckee">{{en}}''Biochemistry: An Introduction,'' hoofdstuk 1 in {{Aut|McKee, Trudy}} en {{Aut|McKee, James R.}}, "Biochemistry: The Molecular Basis of Life," 7de uitgave, Oxford University Press 2019.</ref>
Regel 71 ⟶ 70:
De moeilijkheid om een organisme precies te definiëren, heeft ook te maken met de grote [[Morfologie (biologie)|morfologische]] diversiteit aan levensvormen. Dit uit zich bijvoorbeeld in sterk uiteenlopende afmetingen: de meeste organismen zijn microscopisch kleine eencelligen, terwijl het grootst bekende organisme een [[honingzwam]] is waarvan de 2400 jaar oude [[zwamvlok]] 900 hectare beslaat en naar schatting 600 [[Ton (massa)|ton]] weegt.
[[Bestand:A Novel Representation Of The Tree Of Life.png|thumb|upright=1.2|Voorstelling van de [[
=== Linnaeus ===
De [[Taxonomie (biologie)|taxonomie]] is de wetenschap die organismen beschrijft en in groepen onderverdeelt. Historische indelingen zoals het pionierswerk van [[Carl Linnaeus]] of de pogingen van [[Aristoteles]] waren gebaseerd op morfologie: organismen hoorden bij elkaar als ze gemeenschappelijke organen of uiterlijke kenmerken vertoonden. Linnaeus rangschikte [[soort]]en in een hiërarchie van [[Geslacht (biologie)|geslachten]], [[Orde (biologie)|ordes]] en [[Klasse (biologie)|klassen]]. Later kwamen daar nieuwe niveaus bij zoals [[Familie (biologie)|familie]] tussen geslacht en orde.
Sinds de [[evolutietheorie]] en nog sterker sinds de ontcijfering van de [[genetische code]] en de ontwikkeling van [[DNA-sequencing]] ligt de nadruk meer op [[cladistiek]]: organismen en soorten horen nauwer bij elkaar als uit hun genetisch materiaal een recentere gemeenschappelijke voorouder blijkt. Een vroeg voorbeeld van een dergelijke classificatie is de zogenaamde [[Tree of Life (Charles Darwin)|Tree of Life]] door [[Charles Darwin]].▼
Linnaeus onderscheidde twee [[Rijk (biologie)|rijken]] waarin hij de levende wezens onderverdeelde: planten en dieren (naast een derde rijk: [[Mineraal (geologie)|mineralen]], voor de dode materie). [[Schimmels]] en, na hun ontdekking, [[bacteriën]], werden bij de planten ingedeeld. De classificatie van organismen op het hoogste niveau is sinds de jaren 1960 in relatief snelle verandering. In 1959 stelde [[Robert Harding Whittaker]] een systeem voor van 5 rijken: [[Monera]], [[Protisten|Protista]], [[Schimmels|Fungi]] (schimmels), [[Dieren (biologie)|Animalia]] (dieren), [[Planten|Plantae]] (planten).<ref name="margulis">{{en}}{{Aut|Margulis, Lynn}}; {{Aut|Schwartz, Karlene V.}} en {{Aut|Dolan, Michael}}, ''Five Kinds of Life'' in "Diversity of Life: The Illustrated Guide to the Five Kingdoms," Jones and Bartlett 1999.</ref>
=== Cytologische en morfologische verscheidenheid ===
Recenter onderzoek naar de genetica van eencelligen heeft aanleiding gegeven tot verschillende meer verfijnde taxonomische systemen, waarin ook de hogere notie van [[Domein (biologie)|domein]] werd geïntroduceerd. De drie domeinen van het leven zijn: [[bacteriën]], [[archaea]] en [[eukaryoten]].▼
Bij eukaryoten met [[geslachtelijke voortplanting]] is er een grote verscheidenheid in [[Levenscyclus|levenscycli]].<ref>{{es}} {{aut|Díaz González, T.E., C. Fernandez-Carvajal Alvarez & J.A. Fernández Prieto}} [https://web.archive.org/web/20130928175851/http://www.unioviedo.es/bos/Asignaturas/Botanica/1.htm ''Botánica''. (archief)]</ref> Op grond van (cytologische) [[kernfasewisseling]] kunnen drie belangrijke typen worden onderscheiden: [[haplont]]en, [[diplont]]en en [[diplohaplont]]en.<br>''Haplonten'' hebben alleen een [[Haploïdie|haploïde]] [[Generatie (biologie)|generatie]], ''diplonten'' alleen een [[Diploïdie|diploïde]] generatie en de ''diplohaplonten'' hebben een afwisseling van een haploïde en een diploïde generatie. De [[Dieren (biologie)|dieren]] vormen een voorbeeld van diplonten, de [[Embryophyta|landplanten]] (met onder andere de [[mossen]], [[varens]], [[zaadplanten]]) zijn diplohaplonten.
{{Tabel levenscyclus van zich geslachtelijk voortplantende organismen}}
=== Genetisch en cladistisch onderzoek ===
▲Sinds de [[evolutietheorie]] en nog sterker sinds de ontcijfering van de [[genetische code]] en de ontwikkeling van [[DNA-sequencing]] ligt de nadruk meer op [[cladistiek]]: organismen en soorten horen nauwer bij elkaar als uit hun genetisch materiaal een recentere gemeenschappelijke voorouder blijkt. Een vroeg voorbeeld van een dergelijke classificatie is de zogenaamde [[Tree of Life (Charles Darwin)|Tree of Life]] door [[Charles Darwin]].
▲Recenter onderzoek naar de genetica van
{{Tabel domeinen en supergroepen in de biologie}}
== Zie ook ==
Regel 90 ⟶ 96:
{{References||2}}
}}
{{Wikt}}
| |||