Jöädendom

Et jöädendom is et gelöyv van et jöädske volk, et is eyne van de vrogst unståne godsdeensten dee mar eyne god earen doot. Monotheïsme wördt sou een godsdeenst enöömd. Vandage den dag besteyt et altyd noch en wörd et altyd noch beleaden, vöäral in Israël.

Et jöädendom kan neet makkelik in westerske hökkyns estopped wörden sou as religy, rasse, etniciteit of kultuur, ümdat jöäden oaver et jöädendom pråt med 4000 jår geskydenisse in et achterhöyvd. Gedürende dit tydpark hebbet jöäden slavernye, chaos, theokraty, verövering, besetting en ballingskap medemaked en bint see in kontakt eweasd en beïnvloded döär et olde Egypte, Babylonie, Persie, et greekske hellinisme, eavenas moderne beweagingen sou as de Verlichting, et socialisme en de opkümst van et nationalisme.

Jöädse geskriften en heur geskydenisse is vake brüükt döär aandere luu as historiske fundament, dår bint aandere religys döär onståne, zo as twey heyle bekenden: Christendom en Islam.

Jöäden hebt 'n paar boken wår see heur gelöyv op baseert (Torah), en see besittet boken dee bint onståne når anlieding van disse Torah, later op eskreaven döär de sou enöömde profeten (Neviiem) en geskydenisse vertellende de boken (Chetoeviem). Et totaalplaatie van disse boken nöömt se (Torah + Neviiem + CHetoeviem =) TeNaCH. Dårnåst hebbet se noch de Talmud. Dit is 'n versameling van hunderd of düüsenden jår olde opmarkings van rabbi's oaver de Torah.

De Torah bint de boken dee döär Mosje esskreaven bint, når interpretaty van God. De Torah kümt gedeyltelik oaverhen med de eyrste vyv bybelboken van de christenen. Al bint de verskillen van interpretaty en vertaling tüsken jöäden en christenen te grout üm se dichte by mekare te setten. Sou willet de meyste jöäden et ouk. See segget dat christenen neet med hünne heilige boken ümgåt wår as see vöär bedoold bint.

In dit artikel wördt alleane de hebreywske namen van de personages en neet de vertaling van üüt de christelike bybel gebrüked.

De darteen gelöyvsprincipes van Maimonides (RaMBaM)

De dartene belangrykse gründslägen van de jöädse godsdeenst, sou as dee neader-eset bint döär kodifikator en godsdeenstfilosofe Maimonides (1135-1204). Disse wördet hyr in et kört weader-egeaven an de hande van et jöädske gebedsbook Siach Jitschak van et Neaderlandsk-Israelitisk Karkegenootskap:

Ik gelöyve d'r vulleydig an, 1. dat God de eynige skepper en leider is van al wat eskåpen is en töt stand kwam, kümt en kummen sal.

Ik gelöyve d'r vulleydig an, 2. dat God 'n absoluten eynheid is, neet te vergelyken med wülke eynheid ouk; dat alleane Hee God is, dee der was, is, en altyd sal weasen.

Ik gelöyve d'r vulleydig an, 3. dat Hee geyn lyf hevt, hee geyn lyfelike kenmarken hevt en dat der van em geyn vöärstelling te maken is.

Ik gelöyve d'r vulleydig an, 4. dat men alleane töt em syn gebed magget richten en dat men dit neet töt 'n ander magt doon.

Ik gelöyve d'r vulleydig an, 5. dat Hee de eyrste en de lätste is.

Ik gelöyve d'r vulleydig an, 6. dat al wat de profeten hebbet esegd wårheid is.

Ik gelöyve d'r vulleydig an, 7. dat Mosje de wåre profeet was, dee nooit syn weadergå hevt ehad of sal hebben.

Ik gelöyve d'r vulleydig an, 8. dat de heyle Torah, sou as wy dee nu hebbet, desölvde is as wat God an Mosje hevt egeaven.

Ik gelöyve d'r vulleydig an, 9. dat disse Torah neet te veranderen is, dat der geyn andere besteyt wat van God afkümstig is.

Ik gelöyve d'r vulleydig an, 10. dat God de handelingen en de gedachten van alle mensken kent.

Ik gelöyve d'r vulleydig an, 11. dat Hee belount wee as syn geböden nåkümt, en straft wee as syn geböden oavertredt.

Ik gelöyve d'r vulleydig an, 12. dat de mosjiach seaker sal kummen en al kan Hee lange vörd blyven, ik verwachte ydere dag syn kümst.

Ik gelöyve d'r vulleydig an, 13. dat der eyne opstanding van de douden sal weasen op 'n tyd wat de Skepper, wee syn name preysen is en wee syn faam sou houge en vöär altyd verheaven is, et wil.

Dit artikel is eskreaven in et sallandsk.