Jöädendom
't Jeudendom is 't geleuf van 't jeudse volk, 't is ien van de vrogs önstaone monotheïstische godsdiensten. Vandaage de dag bestiet 't altied nog en wöd 't altied nog belejen deur jeuden, met naame in Israël.
't Jeudendom kan nie makkeluk in westerse hokkies stopt wödden zo as religie, ras, etniciteit of cultuur, dit umdat jeuden over 't jeudendom praot in tarms van 4000 jaor geschiedenisse. Tiedens disse lange tiedpark hebt jeudn slaoverni'je, chaos, theocratie, verovering, bezetting en ballingskap ervaort en bint zi'j in contact west en beïnvluud deur 't oolde Egypte, Babylonië, Perzië, 't Griekse hellinisme, evenals moderne beweegingn zo as de Verlichting, 't socialisme en de opkömst van 't natioalisme. 'n Heule bulte kunt wi'j wel zeggn.
Jeudse geschrifen en hun geschiedenisse is vaake bruukt deur aandre luu as historische fundament, daor bint aandre religies deur önstaone, zo as twi'je heule bekenden: Christendom en Islam.
Jeuden hebt 't 'n paar boeken waor zi'j hun geleuf op basseert heb (Torah), en zi'j bezit boeken die bint önstaone naor anlieding van disse Torah, later op eschreven deur zo enuumde profeten (Neviiem) en geschiedenisse verteln de boeken (Chetoeviem). 't Totaalplaotie van disse boeken nuump zij (Torah + Neviiem + CHetoeviem =) TeNaCH. Daornaos hebt zi'j nog de Talmoed, dit bint weer honderd en/of duuzenden jaor oolde opmarkingen van oolde rabienen over de Torah. De Torah bint de boeken die deur Mosje schreven, naor interpretatie van God. De Torah kump gedeelteluk overhen met de eerste vief biebelboeken van de christenen, allene de verchiln van interpretatie en vertaling tussen jeuden en christenen bint te groot um ze dicht bi'j mekaare te zetten, zo wilt de mieste jeuden 't ok, zi'j zegt dat christenen niet met hun heilige boeken umgaot waor as e veur beduult bint.
't Verhaol globaal
Torah
De hemel en de eerde zol maakt ween deur God (deur de jeuden väke nuumt: Ha-Sjem = De Naame) in 7 dagen, en al wat d'r op rönd krup, zwemt en vlug. De mens wod veur esteld als 'n wezen dat boven alle dieren en de natuur stiet, umdat zij naor 't beeld van God maakt bint.
Nao dat Adam en Chava uut 't paradies zet bint en de vloed met Noach en de bote beurt bint, kump Avram an de beurte, disse kreg de boschop um weg te gao van zien laand en mut woon in Kanaän en hi'j kreg ok 'n vrumde belofte van God, de oolde man zol nog 'n kind kriegen ok al bint hi'j en zien vrowe rönd de honderd jaor. 't Kind wat zi'j zult kriegen zol de stam-va wödden van 'n machtig en groots volk (en de jeuden zegt dat zi'j dat bint, maor de Arabieren zegt vulle eeuwen later ok dat zi'j dat bint). Saraj hiet zien vrowe. Naor vulle gedoe hef e dat kind (Jitschak) toch ekregen, dan kump God weer met 'n nog vrumder verzuuk, Avraham (hi'j had de naame Avraham kregen in plaots van Avram) mut zien zönne offeren! Now, hi'j is zo troow an zien God dat e met Jitschak op stap giet naor 'n barge, en zien zönne gef zich d'r maor an over, en termee as Avraham 't mes in zien jonk wil zetten kump d'r 'n engel bi'j 'm stao die rup dat e mut stoppen en dat e bewezen hef dat e alles veur zien God wol doen. Daorbi'j had e zich bewezen dat hi'j de man is waoruut 'n priester-volk magt köm die allene richt is op disse God.
Jitschak kreg 'n jonk, die hij Jäkov nuumt (Jäkov wod later 'Israël' nuumt, en zien kinder wöd de 12 stamm van Israël). Jäkov kreg later 12 kinder. Allene hebt al zien kinder 'n hekel an Jozef, umdat dat 't lievelingetie van va is. Op 'n keer bint zi'j met zien allen saom en bedenkt de 11 um Jozef in 'n putte te gooien en 'm daor te laoten stikken, maor Benjamin ziet dat nie zitten en toevallig kump d'r haandelaren uut Egypte langs en zi'j bedeenkt zich niks en verkoopt hun klenne breurtie Jozef, later vertelt ze an hun va dat zien zönne op-evreten is deur 'n wild biest. Nao vulle gebeurtenissen in Egypte wod Jozef uuteindeluk önderkeunink en kump d'r dus goed van of. Jaoren later, tiedens 'n hongersnood van 7 jaor, kump e zien breurs weer tegen, zi'j kump graon haaln umdat Egypte as ienigse hebt op-eslaone, maar de jonks herkent 'm niet. Uuteindeluk ontmuut Jäkov zien zönne weer naor jaoren dacht te hebben dat e was op-evreten deur wilde biesten. De breurs en va kump in Egypte woon. Uut disse 12 luu bint naor 400 'n heul volk uut-egruuid, de 12 breurs wöd as stamva's ziene.
Maar naor 400 jaor hebt de Egyptenaren dit volk as slaoven maakt. Now kump Mosje an bod, die deur God reupen is um dit ni'je volk te bevriejen. Naor de bekende 10 plaogen die Mosje in naame van God over Egypte hef bracht lut Farao de 't naozaot van Israël (Jäkov) gaon naor 't laand dat God hen beleufd had, 't laand Kanaän waor Avraham in die tied mussen woon van God. Later as 't volk bi'j 'n groot water stiet, en nie meer varder kan gao, kump ok nog eens Farao achter hun an, Farao is van gedachen veraandert en wil zien slaoven trugge. Dan kreg Mosje 't teken dat e op 't water mut slaon, en termee hi'j dat dut giet 't water van twi'je kaanten opzied, en 'n pad kump dreug te staon waor as 't volk deur hen kan vluchen. Farao en zien leger verdrinkt uuteindeluk in de gölven, want 't water giet gewoon weer zien gank. 't Volk kan zien gank gaon en op weg gaon naor 't beleufde laand. Maor, önderweg, giet d'r iets gebeuren wat altied belangriek veur alle jeuden zol blieven: Mosje giet de barg Sinaï op um de Torah (Wet) te öntvang van God. Hierbi'j is 't belangriekse fundament legd van 't Jeudendom, naost die van Avraham en Gods belofte an 'm dat zien naozaot vredig zult leven in 't laand waor as Mosje hen zol breng. Mosje en Avraham bint hierbij dan ok de belangriekse profeten in 't Jeudendom, hun twie wöd as ienigsen 'maot' deur God nuumt, in de Torah. An eköm in beleufde laand, waor Mosje niet in mochen daor zien opstandigheid op 'n bepaold moment, veroverd 't volk van Israël heul Kanaän en giet zich daor vestigen. God hef zich an zien belofte holden.
Chetoeviem
Latere boeken beschrieft de tied die daornaor kump. Eerst kump Josjoea an de beurte, hi'j is de opvölger van Mosje die 't volk mut leijen tiedens de verovering van 't laand Kanaän. Nao dat zi'j 't laand in bezit hebt num wöd 't volk leijd deur 'richteren', dit bint luu die deur God an wezen bint die de vrede mut bewaoren in 't laand. Maar naor vulle klaogen um 'n keunink kreg 't volk zien keunink, de eerste keunink is Sjaoel, maar disse stiet God niet an en lut Dawied zalven tot keunink.
Maor dat lut Sjaoel niet zomaar gebeuren. Naor vulle gedoe, en de dood van Sjaoel, kump Dawied an de macht. Dawied is niet zomaar 'n keunink, hi'j is deur God prezen en God dut de belofte dat Dawieds naozaot altied 't keuninschop zol blieven beholden. Dawied was 'n echte kriegsheer en hef dan ok vulle oorlogen voert. Met de wens dat e veur God 'n tempel wil boowen giet God nie op in, Dawied hef te vulle bloed an zien haanden. Wel kreg e de belofte dat zien zönne dat zol doen, zien zönne hiet Sjlomo. Dawied is overlejen en Sjlomo kump an de macht. Sjlomo hef van God vulle wiesheid en riekdöm ekregen, nog meer as zien va. En hi'j hef de eerste tempel boowt, waor as de eredienst van God holden kan wödden zo ast in de Torah (wet) stiet, met priesters en al.
Latere verhaoln vertelt veurnameluk over de rest van de geschiedenisse van de jeuden. Met naame 't keuninshuus, de zunden en de daor opvölgnde ballingschop van de jeuden.
Neviiem
Dit raare woordie is 'n translaotie van 't Hebreews en 't betiekend simpelweg: Profeten. Dit woordie wöd bruukt veur 'n antal boeken die bint toe-wezen an meensen die in naame van God spreuken hebt, de profeten. Profeten bint d'r altied al west bi'j 't jeudse volk en zi'j hebt altied claimt dat zi'j de woorden van God spraken. Vaake wöd d'r spreuken over de zunden van 't volk en 'n antal waarschuwing. Ok hier weer kump de ballingschop an bod, sommige boeken bint ok schreven tiedens de ballingschop, maor dan vaake as bemoediging veur 't volk met beloftes dat zi'j weer zult trugge keren naor Israël (Wat dan pas weer echt gebeuren in 1948). Christen zegt dat zi'j in de profeten-geschrifen anwiezing kunt vin veur Jezus als zijnde de Mosjiach, want d'r bint anwiezing in de jeudse boeken te vin dat 'n naozaot van Dawied zol köm opstaon en 't volk weer trugge zol breng naor Israël, hi'j zol de mensheid redden en iedriene bekeren töt de God van Israël en de eindtied zol daormet begun. Maor jeuden hebt 'n heul aandre ideeje over de Mosjiach dan christen en dis dan ok vaake de anlieding west töt ruzies tussen jeuden en christen.
De dartiene geleufs principes van Maimonides (RaMBaM)
De dartiene belangriekse groondslagen van de jeudse godsdienst, zo as neer-ezet bint door codificator en godsdienst filesofe Maimonides (1135-1204). Disse wödt hier in 't kört weer-egeven an de haand van 't jeudse gebedsboek Siach Jitschak van 't Nederlaans-Israëlies Karkegenootschop:
Ik geleuve d'r völledig an, 1. dat God de ienige schepper en leijder is van al wat eschaopen is en töt staand kwom, kump en köm zol.
Ik geleuve d'r völledig an, 2. dat God 'n absoluten ienheid is, onvergelijkelik met wukke ienheid ok; dat allene hi'j God is, die d'r waren, d'r is, en zol altied ween.
Ik geleuve d'r völledig an, 3. dat hi'j gien lief hef, hi'j gien liefelikke functies bezit en dat van 'm gien veurstelling mooglik is.
Ik geleuve d'r völledig an, 4. dat men allene töt 'm zien gebed mag richen en dat men dit niet töt 'n aander magt doen.
Ik geleuve d'r völledig an, 5. dat e de eerste en de leste is.
Ik geleuve d'r völledig an, 6. dat al wat de profeten hebt ezegt waorheid is.
Ik geleuve d'r völledig an, 7. dat Mosje de waore profeet waren, die nooit zien weerga hef had of zol hebben.
Ik geleuve d'r völledig an, 8. dat de heule Torah, zo as wi'j op 't moment hebt, dezulfen is wukke God an Mosje hef egeven.
Ik geleuve d'r völledig an, 9. dat disse Torah niet te veraanderen is, dat d'r gien aandere bestiet, die van God ofkömstig is.
Ik geleuve d'r völledig an, 10. dat God de haandeling en de gedachen van alle mèènsen kent.
Ik geleuve d'r völledig an, 11. dat hi'j beleunt wie zien gebeuden naokömt, en straft wie zien gebeuden overtredt.
Ik geleuve d'r völledig an, 12. dat de mosjiach zeker zol köm en al kan e lang weg blieven, ik verwachte iedere dag zien kömst.
Ik geleuve d'r völledig an, 13. dat d'r iene opstaanding van de dojen zol ween op 'n tied dat de schepper, wiens naome prezen is en wiens faom zo hoge en veur altied verheben is, 't wille.
|
Dit artikel is eskreaven in et sallandsk. |