Bron bekyken van Westerskellings

{{Spraoke
| spraoke = Westerskellings, Westers
| naam_anders = Skylgersk, Westersk (Fries), Schylgers, Westers (Westerskellings)
| laand = [[Nederlaand]]
| gebeed = t westelike part van t [[Frieslaand|Friese]] [[Waddeneilaand]] [[Terschelling|Terskelling]]
| sprekkers = 400 (skatting 2004)
| dialekte = gien
| klassifikatie = [[Indo-Europees]] - [[Germaanse sproaken|Germaans]] - [[West-Germoanse toalen|West-Germaans]] - [[Freeske taaln|Fries]] - [[Westlaauwers Frais|Westlauwers Fries]] - '''Oosterskellings'''
| skrift = t [[Latiense alfabet]]
| staotus = t Westerskellings wordt zien as n dialekt van t [[Westlaauwers Frais|Fries]]; op himzels geniet t gien erkenning
| iso1 = n.v.t.
| iso2 = n.v.t.
| iso3 = n.v.t.
}}
[[Bestaand:Lânkaart lokaasje Skylgersk.PNG|thumb|De lokaosie van t Westerskellinger dialekt in t [[Westlaauwers Frais|Fries]]e [[tael]]gebied.]]
[[Bestaand:Terschelling 141.JPG|thumb|Uutzicht op [[West-Terskelling]], mit links de Brandaris.]]
[[Bestaand:Terschelling.jpg|thumb|Uutzicht op [[West-Terskelling]] van zee of.]]
[[Bestaand:Terschelling 040.JPG|thumb|250px|De haven van [[West-Terskelling]].]]
t '''Westerskellings''' of '''Westers''' is t [[Freeske taaln|Friese dialekt]] dat spreuken wordt op t westelike part van t [[Frieslaand|Friese]] [[Waddeneilaand|Waddeneilaand]] [[Terschelling|Terskelling]]. t Is nauw verwaant an t [[Oosterskellings]], t dialekt van t oostelike part van [[Terschelling|Terskelling]]. 

De beide Friese zusterdialekten worden van mekeer skeiden deur t [[Midslaands]], t [[Hollaands (dialekt)|Hollaandse]] dialekt dat spreuken wordt op t eilaand. t Is tegere mit t Westerskellings sund t midden van de [[20e ieuw]] stark in verval raekt, omdat de tael haost niet meer deurgeven wordt an de kiender. De overbleven sprekers bin veurnaemelik oolderen. 

== Geskiedenis ==
Hoewel de [[sproaklear|taelkundige]] [[G.G. Kloeke]] al an t begin van de [[20e ieuw]] risseneerde dat as [[Westfrieslaand]] veurhenne [[Westlaauwers Frais|Fries]]taelig west had, dat de [[Waddeneilaand]]en dat oorspronkelik ok hadden moeten wezen, wordde dat niet daolik anneumen. Nog in [[1934]] zei de [[Rieksuniversiteit Grunnen|Grunninger]] [[hooglerer]] [[Klaas Heeroma]], die zels ofkomstig was van Terskelling, dat zien eilaand van oorsprong [[Frankies]] had moeten wezen, doe hi'j grote overienkomsten zag tussen t [[Midslaands]] en de dialekten van [[Vlielaand]], [[Tessel]], [[Wieringen]], [[Drechterlaand]] (bi'j [[Enkhuzen]]) en de [[Zaanstreek]]. Naor zien idee had die dialektgroep niets mit t [[Westlaauwers Frais|Fries]] te maeken, en zels t [[Stadsfries]] had neffens him n hiel aandere oorsprong. De beide onmiskenber Friestaelige uutaenden van Terskelling zag hi'j as vri'j jonge kolonies van [[Friezen]] die oorspronkelik uut de [[Zuudwesthoek]] ofkomstig weren.

Tegenwoordig binnen ze van miening dat de overienkomsten die Heeroma zag tussen t Midslaands en de nuumde [[Hollaands (dialekt)|Hollaandse]] dialekten wel klopte, mar dat de onderliggende oorzaeke van die overienkomsten now krek de [[Westlaauwers Frais|Fries]]e [[substraote]] is, dat t Midslaands mit de [[Westfries]]e dialekten en t [[Zaans]] dielt. Zodoende sluut de algemien anvoerde zienswieze van vandaege de dag meer an bi'j Kloeke zien rissenaosie. Terskelling moet oorspronkelik hielendal tot t Friese taelgebied heurd hebben, mar wordde onder de [[middeleeuwen|middelieuwse]] Fries-Hollaandse Oorlogen in [[1396]] deur [[Albrecht van Beieren]], de graaf van [[Groafschap Hollaand|Hollaand]], bezet, en kwam doe onder n Hollaands bestuur te staon dat tot [[1942]] zol duren.

Daorbi'j fungeerde Midslaand ieuwenlaank as t bestuurssentrum en op die maniere zol de bevolking daor en in omliggende [[darp|dörpen]] en [[buurtschop|buurtskoppen]] mittertied staorigan verhollaandst wezen, liek as dat op t Friese vaastelaand in de [[Stad (woonstee)|steden]] ok gebeurde. Hoe veerder ie van t bestuurssentrum of kwammen, hoe kleiner de invloed van de [[Nederlaands|Hollaands]]e bestuurstael was, zo behoolden de plaetselike dialekten van de westelike en oostelike uutaenden van Terskelling heur Friese karakter. Wel had t Midslaands op t eilaand de funksie van n soortement van ''[[lingua franca]]'', n algemiene omgangstael, die niet inkeld de Midslaanders zels beheerste, mar liekegoed de luden van [[West-Terskelling]] en de [[Oosteraende]]. Op die maniere dreug t Midslaands bi'j an n verhollaandsingsperses dat ok in de beide aandere dialekten dudelike sporen naoleuten het.

== Staotus ==
t Westerskellings geniet op Terskelling gien offisiële staotus of erkenning. Ok in de perveensie [[Frieslaand]] beskikt t as Fries dialekt niet over erkenning los van de [[Freesk|Friese standerttael]], en deurdat t Westerskellings aordig veer van t Standardfries ofstaot, betekent de offisiële staotus die t as dialekt dervan in prinsipe dielt, in de praktiek niet zo vule. Hoewel t Westerskellings informeel zonder bezwaor as ien van de [[streektael]]en van Frieslaand zien kan worden, is t mar de vraoge of dat [[wet]]telik ok tot de meugelikheden beheurt, in acht neumen dat mit "streektaelen" in de Friese kontekst seins verwezen wordt naor de niet-Friese dialekten in Frieslaand. As ofwiekend dialekt van t Fries, mit zien offisiële staotus, liekt t Westerskellings n betien tussen de wal en t skip in raekt te wezen.

Hoewel in Frieslaand sund [[1980]] onderwies van t Fries op [[basisskoele]]n verplicht is, het de gemiente Terskelling daor vri'jstelling veur, en vullen de skoelen op t eilaand de zo vri'jkommen tied in mit lessen "hiemkunde", over de Terskellingse [[kultuur]]. Der wordt liekewel gien spesifiek onderwies in t Westerskellinger dialekt verzorgd, ok al wordt dat an de oostkaante van t eilaand veur t [[Oosterskellings]] wel daon.

==Taelgebruuk==
Van [[1931]] of was t veural de Westerskellinger [[Gerrit Knop]] ([[1873]]-[[1949]]), die him veur t behoold van t Westerskellings inzette. Dat deed hi'j mit de publikaosie van verskillende boeken en artikels, en deur zien mede-eilaanders an te vieteren om krek as him korte verhaelen en [[gedicht]]en in t eigen dialekt te skrieven. Tevens was hi'j de drievende kracht aachter de uutgifte (in [[1935]]) van t eerste Westerskellinger leesboek (veur skoelkiender), t zonuumde ''Schylgerlaner Leisboek'', waorin trouwens alle drie de dialekten van t eilaand behaandeld wordden. Nao zien dood verskeen van Knop in [[1954]] t boek ''De Spraakkunst der Terschellinger Dialecten'', waorin hi'j slim sekuur de drie Terskellingse dialekten op [[sproaklear|taelwetenskoppelike]] wieze perbeerde vaast te leggen.

In [[1980]] begon [[Martha van Wichen-Schol]] op eigen inisiatief an de saemenstelling van n woordeliest van t Westerskellings, die uutaendelik in [[1986]] deur de [[Fryske Akademy]] onder de titel ''Woddenboek fan et Westers'' uutgeven wordde. In t veurwoord skreef [[K.F. van der Veen]] dat de Fryske Akademy de woordeliest as veurlopige uutgifte ziet en dat t plannen het om op basis van de woordeliest nog es n echt Westerskellings [[woordeboek]] te skrieven.

== Sprekers ==
t Westerskellings wordt vanoolds spreuken in de [[vlekke]] [[West-Terskelling]] en omkrieten, waormit t [[tael]]gebied t westelike uutaende van Terskelling beslat (vandaor de naeme "Westerskellings"). Ongeveer halverwege tussen West-Terskelling en de [[buurtschop|buurtskoppen]] [[Hee]] greenst t Westerskellingse gebied an t [[Midslaands]]e taelgebied. Neffens n skatting uut [[2004]] zol t Westerskellings doe nog spreuken worden deur zoe'n 400 meensken, die zo goed as allegere oolderen weren. Zodoende nemt t tal sprekers van dit dialekt de laeste tientallen jaoren staorigan veerder of.

== Taeleigenskoppen ==
===Verskillen mit t Oosterskellings===
De beide zusterdialekten Westerskellings en [[Oosterskellings]] lieken slim op mekeer, hoewol der ok dudelike verskillen binnen. Daorbi'j gaot t benaemen om aandere [[konsonant|klaanken]] en in mindere maote om onderskeid op t gebied van [[woordeskat]]. Wat de klaankverskillen angaot t volgende veurbield: 
{| class="wikitable"
|-
!taalvorm
!veurbield
![[Internasjonaal Klaankenskrift|IPA]]
|-
|Westerskellings:
|''Et hat wol un gel'''o'''k w'''ê'''n.''
|[ǝt hat ʋol ǝn ɡǝlok ʋɛ:n]
|-
|Oosterskellings:
|''Et hat wol un gel'''u'''k w'''e'''n.''
|[ǝt hat ʋol ǝn ɡǝlœk ʋɛn]
|-
|Standerdfries:
|It hat wol in gelok west.
|[ǝt hat ʋol ǝn ɡǝlok ʋɛst]
|}

=== Verskillen mit t Standerdfries ===
t Onderskeid tussen t Westerskellings en t [[Westlaauwers Frais|Standerdfries]] is vule groter as dat mit t Oosterskellings, hoewel ok weer niet zo groot dat de onderlinge verstaonberhied now drekt in geveer komt. De verskillen liggen mar veur n klein diel an de [[woordeskat]], mit woorden as ''ta'' ("heit"), ''poeë'' ("beppe") en ''kiwyt'' ("kiewiet", Standerdfries: "ljip"). Des te meer onderskeid is der op t gebied van de [[klaankleer]]. Zo het t Westerskellings vormen as ''trea'' ("drie", Standerdfries: "trije"), ''jeaf'' ("lief", Standerdfries: "leaf"), ''snjong'' ("zaoterdag", Standerdfries: "sneon"), ''hoeng'' ("hond", Standerdfries: "hûn") en ''dir'' ("daor", Standerdfries: "dêr"). Veerder is de Westerskellingse ekwivalent van de Friese [[konsonant]]ekluster [sk] (sk van "skoalle") de in t Fries niet veurkommende [sx] (''sch'' van ''school''), bgl. in ''schiep'' ("skaop", Standerdfries: "skiep"), ''schôd'' ("skaad") en ''schroeër'' ("skriever", Standerdfries: "skriuwer").

n Aandere klaank die in t Standerdfries ontbrekt is de [[twieklaank]] "ae", liek as in ''twae'' ("twie", Standerdfries: "twa"), dat uutspreuken wordt as [a.ǝ], ongeveer zo as in t [[Duuts]]e woord ''Nahe''. Veerder worden [[verkleiningsvorm]]s bi'j [[heufdwoord]]en die aendigen op l, n, t en d saemensteld deur der t [[achtervoegsel]] ''-tse'' (in plak van "-tsje") derbi'j te doen. Vergeliek veur de bovenstaonde zaeken bgl. dit fragment uut t Westerskellinger [[volkslied]]: 
:''O, Schylge, myn lântse, hwat hab ik di jeaf''
:''Al wa di net priizet, di fynt mi toch deaf''

Ok de [[spelling]] van t Westerskellings wiekt n pietsien of van t Standerdfries. Zo komt de letter g an t aende van woorden veur, waor t in t Fries an t aende van n woord vervangen wordt deur de ch; vergeliek ''borg'' ("barg", Standerdfries: "berch") en ''trog'' ("deur", Standerdfries "troch"). Veerder worden de stomme r en l niet skreven; zo skrieven ze in t Westerskellings ''east'' ("eerst", Standerdfries: "earst") en ''sôt'' ("zoolt", Standerdfries: "sâlt"). Ok wordt t in de [[Friese spelling]] behoolden onderskeid tussen de â en de ô niet weergeven; in t Westerskellings skrieven ze veur beiden ô, liek as in ''ôd'' ("oold", Standerdfries: "âld") en ''sôn'' ("zeuven" of "zaand", Standerdfries: "sân"). De â wordt dan reserveerd veur de a-achtige klaank in bgl. ''mâlheid'' ("mâlheid"). Butendat komt de letter û niet veur; disse klaank wordt altied skreven as "oe". Aandersomme worden der zes letters bruukt die t Standerdfries niet kent:
* à, liek as in ''sànde'' ("zeuvende", Standerdfries: "sânde")
* è, liek as in ''hèger'' ("hoger", Standerdfries: "heger")
* é, liek as in ''téring'' ("tering", Standerdfries: "tarring")
* ò, liek as in ''bòn'' ("kiend", Standerdfries: "bern") <small>(dit is de [ɔ], de o van "hok")</small>
* ó, liek as in ''hód'' ("hard", Standerdfries: "hurd")
* ö, liek as in ''hönreiking'' ("haandrieking", Standerdfries: "hânrikking")

===Aanderstaelige invloeden===
Behalve de invloed van t Hollaands-Friese [[Midslaands]]e [[dialekt]] en laeter van t [[Nederlaands|Standerdnederlaands]] het t Westerskellings ok aanderstaelige invloeden ondergaon. Zo ston t, benaemen in de [[17e ieuw]] en [[18e ieuw]], de tied dat der op 'e [[Waddeneilaand]]en n protte an [[walvisveert]] daon wordde, ok onder invloed van [[Noord-Germaanse talen|Skandinaviese taelen]], liek as t [[Zweeds]], t [[Deens]] en t [[Noors]]. Ok de ieuwenlange negosie an de [[Oostzee]] speulde in dat opzicht n grote rolle.

==Veurbieldtekst==
Hieronder n veurbieldtekst van t Westerskellings, n fragment uut t veurwoord van t ''Woddenboek fan et Westers'', deur K.F. van der Veen:
<blockquote>''Dut is et easte woddenboek fan et Westers, de Fryse tongslag fan et dorp West op Schylge. Et Westers is ien fan de trea tongslaggen fan et eilôn. De oaren binne et Meslônzers, un Frys-Nederlands mingdialekt, en et Aasters, dat wer un Frys dialekt is en et meeste op et Westers liket, al binne der wol feschillen. Et woddenboek besteet út twae delen: un Nederlands-Westers woddenlijst, alfabetys op et Nederlands, en un Westers-Nederlandse woddenlijst, alfabetys op et Westers. Yn et woddenboek binne un lytse fiifduzend Wester wodden ferworket, yn wezen mar un lyts deel fan de folsleine woddenschat.''

''Et woddenboek is schrouwn trog Martha van Wichen-Schol. Yn maart 1980 stjoerde ja mi et easte begin fan et woddenboek tò. Dat bestong út un lijst mei de Nederlandse wodden yn dut woddenboek di mei de letter A beginne en dirachter et fertaalde yn et Westers. Ja schrouw dirbi dat se de lijst op oanwizingen fan C. Roggen gestalte jouwn hi. Ik doog har te witten dat de Fryske Akademy bli mei har ynbring waar en wi hoopten op et ferfolg. Yn de maanden en jieren dirnei komen op deselde wiize alle letters klear. De leste letter koom yn oktober 1983 op et Coulonhús, dus so'n trea en un half jier nei de easte letter.''</blockquote>

{{SNLV}}
{{Bron|
* Boelens, K., et al., ''Twataligens: Ynlieding yn Underskate Aspekten fan de Twataligens'', Liwwarden, 1981 (Fryske Akademy), ISBN 9 06 27 30 086.
* Jansen, Mathilde, en Oostendorp, Marc van, ''Taal van de Wadden'', Den Haag, 2004 (Sdu Uitgevers), ISBN 978-9 01 20 97 130.
* Jansma, Klaas, ''Friesland en Zijn 44 Gemeenten'', Liwwarden, 1981 (''Frysk Deiblêd''), ISBN 9 06 48 00 154.
* Roggen, Cornelis, ''Wêdenboek fon et Aasters'', Liwwarden, 1976 (Fryske Akademy), ISBN 9 06 17 14 907.
* Wichen-Schol, Martha van, ''Woddenboek fan et Westers'', Liwwarden, 1986 (Fryske Akademy), zonder ISBN.
}}

{{Dialekt|stl||Algemene Nedersaksiese Schriefwieze}}

[[Kategorie:Freesk]]
[[Kategorie:Nederlaanse streektael en dialekt]]
[[Kategorie:Streektaol in Frieslaand]]