Tétouan: Differenza bejn il-verżjonijiet

Tétouan
	Marokk
Amministrazzjoni
Constitutional monarchy	Marokk
Region of Morocco	Tanġier-Tetouan-Al Hoceima
Province of Morocco	Provinċja ta' Tétouan
Isem uffiċjali	تطوان; Tétouan
Ismijiet oriġinali	‫Tetwān تطوان‬; ⵜⵉⵟⵟⴰⵡⵉⵏ
Kodiċi postali	93000
Ġeografija
Koordinati	35°34′N 5°22′W / 35.57°N 5.37°WKoordinati: 35°34′N 5°22′W / 35.57°N 5.37°W
	Tétouan Tétouan (Morocco)
Għoli	90 m
Demografija
Popolazzjoni	422,757 abitanti (2024)
Unitajiet domestiċi	92,606
Informazzjoni oħra
Żona tal-Ħin	Ħin tal-Ewropa Ċentrali
bliet ġemellati	Santa Feu Granada
	tetouan.ma

Esplora l-kronoloġija b'mod interattiv

← Differenza preċedenti Differenza suċċessiva →

Content deleted Content added

VisualWikitext

Inline

Reviżjoni ta' 08:30, 26 Settembru 2024

Tétouan (bl-Għarbi: تطوان, b'ittri Rumani: tiṭwān, bil-Berberu: ⵜⵉⵟⵟⴰⵡⴰⵏ, b'ittri Rumani: tiṭṭawan;^[1] bl-Ispanjol: Tetuán), magħrufa wkoll bħala Tettawen, hija belt fit-Tramuntana tal-Marokk. Tinsab fil-Wied ta' Martil u hija wieħed miż-żewġ portijiet ewlenin tal-Marokk fil-Baħar Mediterran, ftit mili lejn in-Nofsinhar tal-Istrett ta' Ġibiltà, u madwar 60 kilometru (37 mil) Xlokk il-Lvant ta' Tangier. Fiċ-ċensiment Marokkin tal-2014, il-belt irreġistrat popolazzjoni ta' 380,787 abitant. Hija parti mid-diviżjoni amministrattiva ta' Tangier-Tétouan-Al Hoceima.

Il-belt għaddiet minn bosta ċikli ta' żvilupp tul iktar minn 2,000 sena. L-ewwel insedjamenti, skoperti ftit mili 'il barra mil-limiti tal-belt moderna, kienu tal-Berberi tal-Mawritanja u jmorru lura għas-seklu 3 Q.K. Seklu wara, il-Feniċi għamlu kummerċ hemmhekk u warajhom is-sit — issa magħruf bħala r-raħal antik ta' Tamuda — sar kolonja Rumana taħt l-Imperatur Awgustu.^[2]^[3]

Lejn l-aħħar tas-seklu 13, il-Berberi Marinidi bnew kasbah u moskea fejn issa hemm il-belt antika jew iċ-ċentru storiku. Ftit wara, fl-1305, l-iskala tal-insedjament tkabbret mis-sultan Abu Thabit Amir, li ffortifika s-sit.^[4] Għall-ħabta tal-bidu tas-seklu 15, il-Kastiljani qerdu l-insedjament bi tpattija għall-piraterija.

L-istorja moderna tal-belt tibda għall-ħabta tal-aħħar tas-seklu 15. Il-belt ġiet rikostruwita u ffortifikata minn Ali al-Mandri, li emigra mill-belt Nasrida ta' Granada fid-deċennju qabel ma spiċċat f'idejn il-Monarki Kattoliċi Ferdinandu II ta' Aragona u Isabella I ta' Kastilja meta ntemmet il-Gwerra ta' Granada fl-1492. Eluf ta' Musulmani u Lhud mill-Andalusija insedjaw it-Tramuntana tal-Marokk u l-fdalijiet tal-belt ta' Tétouan.^[5] Il-belt gawdiet perjodu ta' prosperità, rikostruzzjoni u tkabbir f'diversi oqsma u saret ċentru ta' lqugħ tan-nies mill-Andalusija. Spiss tiġi kkollegata ma' Granada u hija mlaqqma "Bint Granada";^[6] xi familji għadhom iżommu ċ-ċwievet tad-djar antiki tagħhom fi Granada.^[7] Il-belt hija mlaqqma wkoll "Pequeña Jerusalén" (Ġerusalemm Żgħira) mil-Lhud Sefardiċi.^[8]^[9] Il-maġġoranza l-kbira tal-popolazzjoni huma Musulmani u jeżistu wkoll komunitajiet żgħar ta' Kristjani u ta' Lhud, għalkemm il-preżenza tagħhom naqset ferm fl-aħħar deċennji.^[10]

Fl-1913, Tétouan saret il-belt kapitali tal-Protettorat Spanjol tal-Marokk, li kien iggvernat minn Khalifa (prinċep Marokkin li kien il-Viċirè tas-Sultan), u mill-"Alto Comisario" (Kummissarju Għoli) Spanjol akkredit lilu. Baqgħet belt kapitali sal-1956, meta l-Marokk reġa' kiseb l-indipendenza sħiħa.

Tétouan hija ċentru multikulturali rinomat.^[11] Il-medina ta' Tétouan tniżżlet fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1997.^[12] Kienet parti wkoll min-Network tal-Bliet Kreattivi tal-UNESCO fil-qasam tal-Artiġjanat u l-Arti Folkloristika mill-2017.^[13]

Etimoloġija

L-isem Berberu jfisser litteralment "l-għajnejn" u figurattivament ifisser "il-fawwariet tal-ilma".^[14] Qabel ma ġiet stabbilita fl-aħħar tas-seklu 13, minflok kienu jeżistu fortifikazzjonijiet żgħar imsejħa Tittawin.^[15] L-isem attwali ssemma għall-ewwel darba fil-ġrajjiet Għarab tas-seklu 9, wara l-mewt ta' Idris II.^[16] L-isem uffiċjali tal-belt tal-Marinidi kien "Afrag" ("tinda (rjali)" bil-Berberu). Dokumenti mhux uffiċjali baqgħu jirreferu għaliha bħala Tétouan.

Skont Leo Africanus, l-isem ingħata wara li l-Gotiċi inkarigaw mara b'għajn waħda bil-governanza tar-raħal u l-abitanti kienu jsejħulha Tetteguin, li tfisser "għajn" bil-lingwa tagħhom.^[17]

Storja

Preżenza tal-Feniċi u tar-Rumani

Ftit mili 'l barra mill-belt hemm ir-raħal antik ta' Tamuda. L-insedjamenti bikrin tal-Berberi tal-Mawritanja fil-periferiji tal-belt moderna jmorru lura għas-seklu 3 Q.K. Instabu artefatti kemm minn żmien il-Feniċi kif ukoll minn żmien ir-Rumani fis-sit ta' Tamuda. Tamuda saret kolonja Rumana taħt l-Imperatur Awgustu.

Rikostruzzjoni tal-belt-stat

Fl-1286, il-Marinidi bnew kasbah u moskea hemmhekk. L-ewwel proġett tal-kostruzzjoni fuq skala kbira seħħ fl-1305 meta l-insedjament tkabbar mir-re Marinida Abu Thabit Amir. Huwa ffortifika l-belt u użaha bħala bażi għall-attakki fuq Ceuta, li reċentement kien taħt it-tmexxija ta' membru ribelluż tad-dinastija Marinida. Fl-1431, inqerdet mill-Kastiljani, minħabba li l-pirati użawha għall-attakki tagħhom. Il-Portugiżi diġà kienu qed jokkupaw lil Ceuta fil-qrib u fl-1436, il-kmandant Pedro de Menezes, l-Ewwel Konti ta' Vila Real bagħat kontinġent mill-gwarniġjon tiegħu taħt ibnu Duarte de Menezes biex jattakka lil Tétouan, li kienet qed tirkupra mill-qerda Kastiljana, sabiex jipprevjenu li ssir theddida għall-operazzjonijiet Portugiżi futuri.

Sa tmiem is-seklu 15, il-belt ġiet rikostruwita mir-refuġjati mir-Reconquista (ir-rikonkwista ta' Spanja, li tlestiet permezz tal-waqgħa ta' Granada fl-1492), meta l-Għarab Iberiċi tal-Andalusija, immexxija minn Ali al-Mandri, kaptan tat-truppi leali lejn Boabdil, l-aħħar re tar-Renju Nasridi ta' Granada, fittex ir-refuġju fil-belt irvinata. L-ewwel bnew is-swar u mbagħad melew il-konfini bid-djar. Dawn iċ-ċittadini tal-Andalusija daħlu f'kunflitt mat-tribù Berberu ta' Beni Hozmar li insedjaw l-artijiet ta' Jebala, u mbagħad staqsew lis-sultan Wattasid għall-protezzjoni. B'rispons għal dan, huwa bagħat 80 suldat (skont kronaka partikolari, 40 ċittadini nattiv ta' Fez u 40 Rifjan). Min-naħa l-oħra, iċ-ċittadini tal-Andalusija ħallsu ammont kbir ta' mitqal, sabiex b'hekk jiżguraw l-awtonomija tagħhom. Minnufih, iċ-ċittadini tal-Andalusija, megħjuna mit-tribujiet mill-muntanji fil-qrib, bdew jagħtu fastidju lill-proprjetajiet Spanjoli tul il-kosta Marokkina. Dawn l-attakki wasslu għall-qerda tal-port tal-belt mill-Ispanjoli fl-1565. Matul dan iż-żmien, il-belt kienet iggvernata mill-Andalusjan Abu Hassan al-Mandri u l-belt baqgħet awtonoma mis-sultani Saadi, u dawn tal-aħħar ippruvaw jasserixxu l-poter tagħhom.

Piraterija u l-Mazmorras

Diġà saħansitra mis-snin 30 u 40 tas-seklu 16, fiż-żmien meta Spanja u l-Imperu Ottoman kienu qed jissieltu għall-kontroll tal-parti tal-Punent tal-Mediterran, il-piraterija kienet qed tinfirex u f'qasir żmien Tétouan saret wieħed miċ-ċentri prinċipali tal-piraterija fir-reġjun. Il-kursara ħaduha bħala tip ta' ritaljazzjoni kontra r-Reconquista Spanjola li wasslet għat-telf ta' djarhom f'al-Andalus, speċjalment minħabba l-fatt li ż-żmien inzerta ħabat mal-ewwel influss ta' Għarab Iberiċi lejn Tétouan minħabba l-konverżjonijiet sfurzati li kellhom jiffaċċjaw fi Spanja bejn l-1501 u l-1526. Il-kollaboraturi tagħhom kienu jinkludu r-rinnegati Ingliżi u Olandiżi li fil-biċċa l-kbira kienu Protestanti, għalkemm uħud kienu kkonvertew għall-Iżlam.

Filwaqt li l-port naturali ntuża bħala port li minnu ġew varati missjonijiet tal-piraterija, il-ħabsin li kienu jinqabdu kienu jittieħdu fil-ħabsijiet. Kien hemm kumplessi ta' ħabsijiet taħt l-art b'sensiela ta' għerien skavati konnessi msejħa Mazmorras. Il-ħabsin kienu jissograw jinbiegħu fis-suq tal-iskjavi jekk ma kienx jitħallas xi rahan. Dawn il-kumpless ta' taħt l-art ġew skoperti mill-ġdid fil-bidu tas-seklu 20. Kappella ta' 90 metru kwadru u ftit artali ġew żvelati wkoll. Is-sit sagru, imsejjaħ Nuestra Señora de los Dolores (id-Duluri), kien jintuża mill-ħabsin u minn redenturi bħall-qrabat tagħhom jew il-Franġiskani Spanjoli u l-Ġiżwiti Portugiżi li kienu jagħmlu żjarat frekwenti sabiex jinnegozjaw il-ħelsien tal-ħabsin Kristjani.

Miguel De Cervantes, li kien hu stess ħabsi f'Alġiers, l-Alġerija bejn l-1575 u l-1580, jirreferi għall-Mazmorras f'El juez de los divorcios (L-Imħallef tad-Divorzju), fejn il-protagonista jqabbel iż-żwieġ tiegħu mal-"perjodu ta' ħabs fl-għerien ta' Tétouan". Isemmihom ukoll f'Don Quixote, apparti li jitkellem dwar Tétouan f'El trato de Argel, f'La gran sultana u f'La ilustre fregona. Huwa maħsub li huwa kellu kuntatt ma' xi priġunieri li qalulu dwar il-ħruxija tal-ħabsijiet ta' Tétouan. Id-diplomatiku u l-esploratur Leo Africanus, waqt żjara tiegħu fil-belt, fil-ktieb tiegħu Description of Africa (Deskrizzjoni tal-Afrika) isemmi li kien hemm 3,000 ħabsi, għalkemm xi storiċi ma jaqblux ma' dik iċ-ċifra. Kien hemm ukoll ġrajjiet oħra mill-ħabsin stess bħal Germain Moüette, li tkellmet dwar il-kundizzjonijiet tal-waħx li kien jgħix fihom min kien jinżamm f'dawk il-mazmorras fl-aħħar tas-seklu 17. Il-piraterija kompliet u fl-1829, l-Imperu Awstrijaku bbumbardja l-belt bħala tpattija.

Il-ħabs ta' taħt l-art ġie esplorat fl-1922 minn Cesar Luis de Montalban, abbażi ta' rapport mill-arkeologu Manuel Gómez-Moreno Martínez. L-amministrazzjoni tal-Protettorat Spanjol imbagħad ikkummissjonat lill-arkitett Carlos Ovilo biex jistudja s-sit iżda saru jafu li l-ebda skavi ma setgħu jsiru mingħajr is-sogru ta' ħsarat għall-abitazzjonijiet ta' fuq is-sit. Minn dak iż-żmien, ma saru l-ebda skavi, għalkemm dan l-aħħar, xi riċerkaturi u assoċjazzjonijiet ċivili sejħu biex l-awtoritajiet jestendu l-esplorazzjoni u r-restawr qabel jinfetaħ għall-pubbliku.

Storja militari aħħarija

Fis-seklu 17, il-belt kienet iggvernata mill-familja għanja al-Naksis. Fl-aħħar tas-seklu, il-belt ittieħdet mis-sultan Alawit Moulay Ismail, li ħabbat wiċċu ma' reżistenza kbira. Tétouan baqgħet fraġli, sa ma ttieħdet minn Ahmad al-Riffi, il-gvernatur Alawit ta' Tangier, u l-mexxej tal-armata tal-Berberi Jaysh al-Rifi li kien okkupa lil Tangier wara li l-Ingliżi kienu evakwaw mill-belt. Al-Riffi wassal għal perjodu ta' stabbiltà f'Tétouan, u bena bosta mill-attrazzjonijiet tal-belt, fosthom il-palazz Meshwar u l-moskea ta' Paxà, l-eqdem moskea f'Tétouan. Wara mewtu, il-belt reġgħet irribellat u ġiet ikkontrollata nominalment biss mill-gvern ċentrali.

Xi elementi ta' kostruzzjonijiet militari jistgħu jinstabu fil-fortifikazzjonijiet oriġinali bħat-tliet fortijiet, is-seba' daħliet, u s-swar esterni kbar madwar il-medina l-antika. Dawn għadhom jeżistu minkejja l-bidliet li seħħew minħabba t-tkabbir tal-belt matul iż-żmien.

Tétouan laqgħet għadd ta' immigranti Alġerini wara l-invażjoni Franċiża ta' Alġiers fl-1830. Skont Bouhlila, dawn introduċew il-baklava, il-kafè, u l-għaġina tat-tip warqa li issa tintuża fil-pastilla. Skont Gil Marks, kienu l-Lhud Sefardiċi li introduċew il-warqa Ottomana, li l-Marokkini sostitwew mal-ħelu Spanjol.

Gwerra bejn Spanja u l-Marokk u Protettorat Spanjol

Fl-1844, il-Marokk tilef gwerra kontra l-Franċiżi u fl-1856, iffirma t-trattati Anglo-Marokkini ta' Ħbiberija mal-Brittaniċi. L-Ispanjoli ħarsu lejn it-telfa li ġarrab il-Marokk fl-1844 u t-trattati ffirmati fl-1865 bħala sinjal ta' dgħufija. Xprunata minn passjoni nazzjonali għall-konkwista Afrikana, Spanja ddikjarat gwerra kontra l-Marokk fl-1859 wara kunflitt dwar il-fruntieri ta' Ceuta.

Wara ftit xhur, Tétouan ittieħdet fl-4 ta' Frar 1860 taħt il-kmand tal-Ġeneral Leopoldo O'Donnell, li kien dixxendent ta' familja rjali Irlandiża antika, O'Donnell ta' Tyrconnell. Huwa sar id-Duka ereditarju ta' Tétouan, u iktar 'il quddiem sar il-Prim Ministru ta' Spanja. Madankollu, sentejn wara l-Ispanjoli evakwaw f'Mejju 1862.

Fl-1913 il-belt saret il-belt kapitali tal-Protettorat Spanjol tal-Marokk, li kien iggvernat mill-Khalifa (prinċep Marokkin li kien il-Viċirè tas-Sultan), u mill-"Alto Comisario" Spanjol akkreditat lilu, u baqgħet il-belt kapitali sal-1956.

Moviment nazzjonalista

Nisa ta' Tétouan affiljati mal-Partit ta' Istiqlal.

Tétouan kienet waħda mill-iżjed bliet Marokkini attivi fir-reżistenza kontra l-kolonjaliżmu. Il-moviment nazzjonalista f'Tétouan kien immexxi mill-mexxej kariżmatiku Abdelkhalek Torres u minn personalitajiet oħra bħal Abdessalam Bennuna u l-istoriku Mohammed Daoud. Il-moviment kien parti mill-movimenti nazzjonalisti pan-Għarab. Dawn stabbilew rabtiet sfiqa ma' mexxejja nazzjonalisti Għarab bħall-eks President Eġizzjan Gamal Abdel Nasser u l-intellettwali u l-prinċep Druze Shakib Arslan. Meta Arsalan ried iżur il-Marokk f'Awwissu 1930, huwa ma ngħatax permess mill-protettorat Franċiż u għalhekk minflok mar Tangier, li dak iż-żmien kellha status internazzjonali taħt il-poteri kolonjali barranin, u minn hemmhekk mar Tétouan, fejn iltaqa' mal-grupp. Bosta mill-membri iktar 'il quddiem ingħaqdu mal-Partit Nazzjonalista ta' Istiqlal. Oħrajn, bosta minnhom nisa, ingħaqdu ma' partiti nazzjonalisti oħra.

Preżenza tal-Lhud

Tétouan fl-imgħoddi ospitat komunità sinifikanti ta' Lhud Sefardiċi li immigraw minn Spanja wara r-Reconquista u l-Inkwiżizzjoni Spanjola. Din il-komunità ta' Lhud Sefardiċi kienet titkellem tip ta' Spanjol Lhudi magħruf bħala Haketia. Skont il-Kungress Lhudi Dinji kien għad fadal 100 Lhudi Marokkin biss f'Tétouan sal-2015.

Fl-1790, kien hemm pogrom, li nbeda mis-Sultan Yazid. Il-mellah, fejn kienu jgħixu l-Lhud, insterqulu r-rikkezzi tiegħu u bosta nisa Lhud ġew stuprati. Dak iż-żmien kien hemm emigrazzjoni ta' Lhud ta' Tétouan lejn il-Ġibiltà, fejn il-popolazzjoni Lhudija kbira għad għandha rabtiet mal-komunità f'Tétouan.

Fl-1807, is-Sultan Slimane ordna r-rilokazzjoni tal-mellah lejn in-Nofsinhar tal-medina sabiex jibni moskea minflok is-sit preċedenti fi ħdan il-medina.

Il-mellah ta' Tétouan insterqulu r-rikkezzi tiegħu fil-Gwerra Ispanika-Marokkina tal-1860, meta kien hemm bejn 16 u 18-il sinagoga. Dan ġie segwit minn appelli fl-istampa Lhudija Ewropea biex il-komunitajiet Lhud bħal dik f'Tétouan jiġu appoġġati, u dan wassal għal sforz internazzjonali msejjaħ "il-Fond ta' Soljev tal-Marokk". L-organizzazzjoni Lhudija internazzjonali bbażata f'Pariġi, Alliance Israélite Universelle, flimkien mar-Rabbi Isaac Ben Walid ta' Tétouan, imbagħad fetħu l-ewwel skola tal-Lhud f'Tétouan fl-1862.

Wara l-eżodu tal-Lhud mill-Marokk wara l-1948, kien fadal biss ftit Lhud f'Tétouan. Sal-1967, kien għad fadal 12-il Lhudi biss (López Álvarez, 2003). Matul dak il-perjodu, bosta emigraw lejn l-Amerka t'Isfel u ferm wara lejn Iżrael, Spanja, Franza u l-Kanada. Illum il-ġurnata, l-unika sinagoga li għad fadal hi s-Sinagoga tar-Rabbi Isaac Bengualid, li tintuża bħala mużew.

Storja moderna

Tétouan kompliet titkabbar iktar meta saret il-belt kapitali tal-Protettorat Spanjol tal-Marokk bejn l-1913 u l-1956. L-amministrazzjoni Spanjola bniet diversi kwartieri ġodda 'l barra mis-swar tal-medina. Il-belt għaddiet minn trasformazzjoni urbana intensiva, fejn il-kwartieri u l-binjiet tagħha, imsejħa "Ensanche" (jiġifieri "estensjoni"), kisbu dehra simili ħafna għal dik ta' bliet Spanjoli oħra ta' dak iż-żmien. L-istruttura tagħha ġiet organizzata madwar pjazza ċirkolari kbira, issa msejħa "Plaza Mulay el Mehdi' (li qabel kienet Plaza Primo de Rivera). L-influwenza tal-protettorat baqgħet importanti anke wara l-indipendenza tal-pajjiż fl-1956.

F'Jannar 1984, u f'nofs is-Snin taċ-Ċomb taħt ir-renju tar-Re Hassan II (li miet fl-1999), faqqgħet rewwixta f'diversi bliet għal għadd ta' jiem minħabba ż-żieda fil-prezzijiet tal-prodotti bażiċi, wara l-implimentazzjoni tal-programm ta' aġġustament strutturali tal-Fond Monetarju Internazzjonali u tal-Bank Dinji. Ir-rewwixta ġiet imrażżna permezz ta' intervent militari. Għoxrin ruħ inqatlu f'Tétouan u bosta oħra ġew arrestati u ngħataw pieni ħorox.

Bosta nies fil-belt għadhom jitkellmu bl-Ispanjol. Fuq it-tabelli fit-toroq, l-ismijiet spiss jinkitbu kemm bl-Ispanjol kif ukoll bl-Għarbi, għalkemm bosta sinjali huma bl-Għarbi u bil-Franċiż, it-tieni lingwa tal-Marokk modern.

Sit ta' Wirt Dinji

Il-Medina ta' Tétouan ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1997.^[12]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-kriterju (v) "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni umana mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli".^[12]

Ġeografija

Il-belt tinsab madwar 60 kilometru fil-Lvant tal-belt ta' Tangier u 40 kilometru fin-Nofsinhar tal-Istrett ta' Ġibiltà. Lejn in-Nofsinhar u l-Punent tal-belt, hemm il-muntanji. Tétouan tinsab fin-nofs ta' sensiela ta' raba' bis-siġar tal-frott, pereżempju l-larinġ, il-lewż, ir-rummien, u bis-siġar taċ-ċipress. Il-muntanji Rif huma fil-qrib, peress li l-belt tinsab fil-Wied ta' Martil. Tinsab max-xaqliba tat-Tramuntana pittoreska ta' wied għammieli li minnu tnixxi x-xmara Martil, bil-port ta' Tétouan, Martil, fil-bokka tagħha. Fuq wara hemm mases kbar tal-blat, u s-swar tan-Nofsinhar tal-kampanja ta' Anjera, li fl-imgħoddi kienu parzjalment magħluqa għall-Ewropej; fuq in-naħa l-oħra tal-wied hemm l-għoljiet li jiffurmaw il-limiti tat-Tramuntana tal-muntanji Rif ferm iktar impenetrabbli.^[18]

Klima

Tétouan għandha klima Mediterranja kklassifikata skont il-klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen bħala Csa. Minħabba li tinsab mal-Baħar Mediterran, it-temp ta' Tétouan ikun miti, kiesaħ u bix-xita matul ix-xitwa, u sħun u niexef matul is-sajf.

Data klimatika għal Tétouan; temp. normali mill-1961 sal-1990, temp. estremi mill-1961 sal-preżent
Xahar	Jan	Fra	Mar	Apr	Mej	Ġun	Lul	Aww	Set	Ott	Nov	Diċ	Sena
Temp. għolja rekord f'°C (°F)	25.4 (77.7)	27.5 (81.5)	31.0 (87.8)	30.3 (86.5)	35.1 (95.2)	38.9 (102.0)	42.5 (108.5)	43.1 (109.6)	36.2 (97.2)	34.8 (94.6)	34.0 (93.2)	30.1 (86.2)	43.1 (109.6)
Temp. għolja medja f'°C (°F)	16.8 (62.2)	17.1 (62.8)	18.6 (65.5)	21.0 (69.8)	23.4 (74.1)	26.4 (79.5)	29.5 (85.1)	30.1 (86.2)	27.7 (81.9)	24.0 (75.2)	19.7 (67.5)	17.1 (62.8)	22.6 (72.7)
Temp. medja ta' kuljum f'°C (°F)	13.3 (55.9)	13.3 (55.9)	14.7 (58.5)	16.5 (61.7)	18.9 (66.0)	22.0 (71.6)	24.5 (76.1)	25.3 (77.5)	23.0 (73.4)	19.8 (67.6)	15.6 (60.1)	13.6 (56.5)	18.4 (65.1)
Temp. għolja medja f'°C (°F)	9.7 (49.5)	9.3 (48.7)	10.8 (51.4)	12.0 (53.6)	14.6 (58.3)	17.6 (63.7)	19.7 (67.5)	20.5 (68.9)	18.7 (65.7)	15.6 (60.1)	11.5 (52.7)	10.2 (50.4)	14.2 (57.6)
Temp. għolja medja f'°C (°F)	−2.3 (27.9)	−1.0 (30.2)	−0.5 (31.1)	0.0 (32.0)	4.0 (39.2)	7.0 (44.6)	10.4 (50.7)	5.4 (41.7)	10.9 (51.6)	0.0 (32.0)	0.0 (32.0)	0.0 (32.0)	−2.3 (27.9)
Preċipitazzjoni medja f'mm (pulzieri)	118 (4.6)	116 (4.6)	114 (4.5)	45 (1.8)	38 (1.5)	26 (1.0)	1 (0.0)	1 (0.0)	19 (0.7)	54 (2.1)	125 (4.9)	140 (5.5)	799 (31.5)
Medja ta' jiem bil-preċipitazzjoni (≥ 0.1 mm)	11	11	11	5	6	5	0	2	5	8	13	13	90
Umdità relattiva medja (%) (fis-7:00)	83	83	86	85	79	78	75	77	84	85	86	82	82
Medja ta' sigħat ta' xemx fix-xahar	176.7	180.0	182.9	201.0	282.1	306.0	325.5	306.9	237.0	204.6	159.0	167.4	2,729.1
Medja ta' sigħat ta' xemx kuljum	5.7	6.3	5.9	6.7	9.1	10.2	10.5	9.9	7.9	6.6	5.3	5.4	7.5
Sors 1: Deutscher Wetterdienst^[19]
Sors 2: Météo climat (temp. estremi)^[20]

Attrazzjonijiet

Il-medina (iċ-ċentru storiku) ta' Tétouan hija Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO. Iċ-ċentru storiku huwa karatteristiku u tradizzjonali ħafna. Wieħed isib bosta djar bojod, speċjalment djar baxxi ftit sulari. L-artiġjanat huwa mifrux fil-belt, u wieħed isib nissieġa, ġojjelliera u ħaddiema tal-ġlud. Il-bejjiegħa fit-toroq sikwit jippruvaw ibigħu t-twapet lit-turisti wkoll. Tétouan hija parti min-Network tal-Bliet Kreattivi tal-UNESCO u fl-2017 ġiet iddikjarata bħala "Belt tal-Artiġjanat u tal-Arti Folkloristika".
Il-Mużew Arkeoloġiku jinsab fiċ-ċentru tal-belt, mitt metru 'l bogħod mill-Palazz Irjali. Il-mużew fih artefatti minn perjodi differenti u mill-kulturi indiġeni, Feniċi, Rumani, Lhud u Għarab. Il-mużew inbena fl-1943.
Il-Mużew tal-Arti Moderna jinsab quddiem il-ġnien ta' Riad Al Ochak.
Il-mechouar tal-Palazz Irjali jinsab eżatt 'il barra mill-medina l-antika u qrib waħda mid-daħliet tagħha. Quddiemu hemm pjazza pubblika.
Riad Al Ochak (li litteralment tfisser "Ġnien il-Maħbubin"), magħruf uffiċjalment bħala l-Ġnien ta' Moulay Rachid, huwa ġnien pubbliku ddisinjat bl-istil Għarbi Iberiku. Jinsab taħt l-għoljiet fit-triq lejn il-Wied ta' Martil.
Il-kasbah fil-quċċata tal-Għolja ta' Dersa, bil-fdalijiet tal-eks barrakki tar-Regulares, tinsab maġenb ċimiterju ta' martri indiġeni.
Tétouan għandha kosta kbira estiża mill-fruntiera ma' Ceuta sat-triq lejn Al Hoceima. Normalment iżuruha ħafna nies fis-sajf u tospita bosta bars, ristoranti, lukanti, klabbs tal-golf, kif ukoll marinas internazzjonali bħal Club Med, Sofitel, u Ritz-Carlton li jinsabu fil-Bajja ta' Tamuda bejn M'diq u Fnideq. L-eqreb bajja tinsab fil-belt popolari ta' Martil. Villaġġi oħra jinkludu Cabo Negro, Oued Lao, El Jebha.
Tétouan hija mdawra minn żewġ għoljiet muntanjużi, Dersa u Ghorghiz. Hemm diversi postijiet naturali u l-attivitajiet tal-mixi huma popolari fl-inħawi.

Ġemellaġġ

Nies notevoli

Amina, bint al-Hajj ʿAbd al-Latif (1802-1812), ġurista u skriba Marokkina;
Abdelkhalek Torres (1910-1970), mexxej nazzjonalist Marokkin;
Abdessadeq Cheqara (1931-1998), mużiċist Marokkin;
Ahmad ibn Ajiba (1747-1809), qaddis Sufist;
Ahmed Chawki, kantant u kantawtur Marokkin;
Ali al-Mandri (is-seklu 15), ir-rifundatur tal-belt;
Btissam Sadini, karateka Marokkin;
Fayçal Azizi, kantant u kantawtur Marokkin;
Leopoldo O'Donnell, l-Ewwel Duka ta' Tétouan (1809-1867), statista Spanjol u dixxendent tal-familja rjali Irlandiża antika, O'Donnells ta' Tyrconnell;
Mohamed Abarhoun, l-eks plejer internazzjonali tal-futbol;
Mohammed al-Haik, poeta u mużiċist tas-seklu 18;
Mohammed Daoud (1901-1984), storiku Marokkin;
Mohammed Fadel Benyaich, kirurgu u tabib personali Marokkin tar-Re Hassan II;
Mohamed Yalouh, inventur Marokkin;
Omar Azziman (twieled fl-1947), konsulent irjali;
RedOne (twieled fl-1972), produttur tal-mużika;
Lolo Sainz (twieled fl-1940), plejer u kowċ Spanjol tal-basketball;
Sayyida al Hurra (1485-1561), Reġina Pirata ta' Tétouan u r-Reġina tal-Marokk;
Tuhami al-Wazzani (1903-1972), storiku Marokkin;
Yosef Maimon (1741-1822), mexxej spiritwali Lhudi;
Zakaria El Wardi, plejer tal-futbol Marokkin;
Zouhair Feddal, plejer tal-futbol Marokkin.

Gallerija

Waħda mit-toroq dojoq tal-medina antika.
Binja ħdejn Bab Okla, waħda mis-seba' daħliet prinċipali tal-belt.
Il-ġnien pubbliku ta' Riad Al Ochak.
Il-konzeriji ta' Dar Dbagh.
Is-suq ta' Tétouan.
Il-Minaret ta' Zawya Moulay Abdelkader qrib il-Palazz Irjali.
Il-Knisja Kattolika ta' Tétouan inbniet matul il-Protettorat Spanjol tal-Marokk għadha attiva u titqies bħala waħda mill-aqwa eżempji tal-influwenza u tal-wirt Spanjoli f'Tétouan.
Il-mechouar tal-Palazz Irjali (li qabel kien al-Feddan).
Il-fdalijiet tal-Alcazaba de los Adives qrib l-eks barrakki tar-Regulares.
Ir-ramla ta' Kasr Rimal fil-Bajja ta' Tamuda bejn Fnideq u M'diq.
Ix-xatt ta' Martil.
Id-Diga ta' Smir qrib M'diq.

Referenzi

^ Library, Amazigh. "GHOMARA BERBER A BRIEF GRAMMATICAL SURVEY_J. EL HANNOUCHE". Ċitazzjoni journal għandha bżonn |journal= (għajnuna)
^ M. Tarradell, El poblamiento antiguo del Rio Martin, Tamuda, IV, 1957, p. 272.
^ M. R. El Azifi, « L'habitat ancien de la vallée de Martil » in Revue de la Faculté des lettres de Tétouan, 1990, 4^e année, n° 4, pp. 65-81. (bl-Għarbi).
^ Ali ibn-abi-Zar' (1326) - Rawd Al-Kirtas (Histoire des souverains du Maghreb et annales de la ville de Fès. Traduction française Auguste Beaumier. Editions La Porte, Rabat, 1999, p. 325).
^ Ufheil-Somers, Amanda (1992-09-02). "Andalusia's Nostalgia for Progress and Harmonious Heresy". MERIP (bl-Ingliż). Miġbur 2023-08-10.
^ "The Maghrebʹs Moorish-Spanish legacy: Andalusia begins in northern Morocco - Qantara.de". Qantara.de - Dialogue with the Islamic World (bl-Ingliż). Miġbur 2023-08-10.
^ Ufheil-Somers, Amanda (1992-09-02). "Andalusia's Nostalgia for Progress and Harmonious Heresy". MERIP (bl-Ingliż). Miġbur 2023-08-10.
^ Proyección histórica de España en sus tres culturas: Castilla y León, América y el mediterráneo. Historia e historia de América. Junta de Castilla y León. 1993. p. 387. ISBN 978-8478461905.
^ "Tetuán, la pequeña Jerusalén, con Jacobo Israel Garzón | Radio Sefarad" (bl-Ispanjol). Miġbur 2023-08-10.
^ "Interview with M'Hammad Bennaboud: The Muslims and Jews of Tétouan - Qantara.de". Qantara.de - Dialogue with the Islamic World (bl-Ingliż). Miġbur 2023-08-10.
^ The new encyclopaedia Britannica (15th ed.). Chicago: Encyclopaedia Britannica. 1997. pp. 659. ISBN 978-0852296332. OCLC 35581195.
^ ^a ^b ^ċ Centre, UNESCO World Heritage. "Medina of Tétouan (formerly known as Titawin)". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2023-08-10.
^ "Tétouan | Creative Cities Network". en.unesco.org. Miġbur 2023-08-10.
^ Library, Amazigh. "Aman Iman - One thousand Berber and Hassaniya words_Simon Fitzwilliam-Hall". Ċitazzjoni journal għandha bżonn |journal= (għajnuna)
^ Tittawin, Halima Ferhat, The Encyclopaedia of Islam, Vol. X, ed. P.J. Bearman, T. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, (Brill, 2000), 549.
^ Tittawin, Halima Ferhat, The Encyclopaedia of Islam, Vol. X, 549.
^ Leo, Africanus (2010). The history and description of Africa and of the notable things therein contained. Brown, Robert, 1842-1895. Cambridge: Cambridge University Press. p. 511. ISBN 9781108012881. OCLC 717137503.
^ Tetuan. Volume 26. Miġbur 2023-08-10.
^ "Klimatafel von Tetuan (Tétouan) / Marokko" (PDF).
^ Driouech, Fatima; Stafi, Hafid; Khouakhi, Abdou; Moutia, Sara; Badi, Wafae (2021). "Recent observed country‐wide climate trends in Morocco". International Journal of Climatology (bl-Ingliż). 41 (S1).

[1] Library, Amazigh. "GHOMARA BERBER A BRIEF GRAMMATICAL SURVEY_J. EL HANNOUCHE". Ċitazzjoni journal għandha bżonn |journal= (għajnuna)

[2] M. Tarradell, El poblamiento antiguo del Rio Martin, Tamuda, IV, 1957, p. 272.

[3] M. R. El Azifi, « L'habitat ancien de la vallée de Martil » in Revue de la Faculté des lettres de Tétouan, 1990, 4^e année, n° 4, pp. 65-81. (bl-Għarbi).

[4] Ali ibn-abi-Zar' (1326) - Rawd Al-Kirtas (Histoire des souverains du Maghreb et annales de la ville de Fès. Traduction française Auguste Beaumier. Editions La Porte, Rabat, 1999, p. 325).

[5] Ufheil-Somers, Amanda (1992-09-02). "Andalusia's Nostalgia for Progress and Harmonious Heresy". MERIP (bl-Ingliż). Miġbur 2023-08-10.

[6] "The Maghrebʹs Moorish-Spanish legacy: Andalusia begins in northern Morocco - Qantara.de". Qantara.de - Dialogue with the Islamic World (bl-Ingliż). Miġbur 2023-08-10.

[7] Ufheil-Somers, Amanda (1992-09-02). "Andalusia's Nostalgia for Progress and Harmonious Heresy". MERIP (bl-Ingliż). Miġbur 2023-08-10.

[8] Proyección histórica de España en sus tres culturas: Castilla y León, América y el mediterráneo. Historia e historia de América. Junta de Castilla y León. 1993. p. 387. ISBN 978-8478461905.

[9] "Tetuán, la pequeña Jerusalén, con Jacobo Israel Garzón | Radio Sefarad" (bl-Ispanjol). Miġbur 2023-08-10.

[10] "Interview with M'Hammad Bennaboud: The Muslims and Jews of Tétouan - Qantara.de". Qantara.de - Dialogue with the Islamic World (bl-Ingliż). Miġbur 2023-08-10.

[11] The new encyclopaedia Britannica (15th ed.). Chicago: Encyclopaedia Britannica. 1997. pp. 659. ISBN 978-0852296332. OCLC 35581195.

[:0-12] ċ Centre, UNESCO World Heritage. "Medina of Tétouan (formerly known as Titawin)". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2023-08-10.

[13] "Tétouan | Creative Cities Network". en.unesco.org. Miġbur 2023-08-10.

[14] Library, Amazigh. "Aman Iman - One thousand Berber and Hassaniya words_Simon Fitzwilliam-Hall". Ċitazzjoni journal għandha bżonn |journal= (għajnuna)

[15] Tittawin, Halima Ferhat, The Encyclopaedia of Islam, Vol. X, ed. P.J. Bearman, T. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, (Brill, 2000), 549.

[16] Tittawin, Halima Ferhat, The Encyclopaedia of Islam, Vol. X, 549.

[17] Leo, Africanus (2010). The history and description of Africa and of the notable things therein contained. Brown, Robert, 1842-1895. Cambridge: Cambridge University Press. p. 511. ISBN 9781108012881. OCLC 717137503.

[18] Tetuan. Volume 26. Miġbur 2023-08-10.

[19] "Klimatafel von Tetuan (Tétouan) / Marokko" (PDF).

[20] Driouech, Fatima; Stafi, Hafid; Khouakhi, Abdou; Moutia, Sara; Badi, Wafae (2021). "Recent observed country‐wide climate trends in Morocco". International Journal of Climatology (bl-Ingliż). 41 (S1).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

@@ Linja 46: / Linja 46: @@
 === Gwerra bejn Spanja u l-Marokk u Protettorat Spanjol ===
-[[File:MARIANO_FORTUNY_-_La_Batalla_de_Tetuán_(Museo_Nacional_de_Arte_de_Cataluña,_1862-64._Óleo_sobre_lienzo,_300_x_972_cm).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:MARIANO_FORTUNY_-_La_Batalla_de_Tetu%C3%A1n_(Museo_Nacional_de_Arte_de_Catalu%C3%B1a,_1862-64._%C3%93leo_sobre_lienzo,_300_x_972_cm).jpg|alt=|lemin|daqsminuri|300x300px|Il-Battalja ta' Tétouan, parti mill-kampanji militari Marokkini tal-Ewwel Conde de Lucena f'isem ir-Reġina ta' Spanja Isabella II fil-bidu tas-snin 60 tas-seklu 19; [[pittura]] ta' [[Marià Fortuny]] (Museu Nacional d'Art de Catalunya).]]
+[[File:(Barcelona) La batalla de Tetuan - Marià Fortuny Marsal - MNAC.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:MARIANO_FORTUNY_-_La_Batalla_de_Tetu%C3%A1n_(Museo_Nacional_de_Arte_de_Catalu%C3%B1a,_1862-64._%C3%93leo_sobre_lienzo,_300_x_972_cm).jpg|alt=|lemin|daqsminuri|300x300px|Il-Battalja ta' Tétouan, parti mill-kampanji militari Marokkini tal-Ewwel Conde de Lucena f'isem ir-Reġina ta' Spanja Isabella II fil-bidu tas-snin 60 tas-seklu 19; [[pittura]] ta' [[Marià Fortuny]] (Museu Nacional d'Art de Catalunya).]]
 Fl-1844, il-Marokk tilef gwerra kontra l-Franċiżi u fl-1856, iffirma t-trattati Anglo-Marokkini ta' Ħbiberija mal-Brittaniċi. L-Ispanjoli ħarsu lejn it-telfa li ġarrab il-Marokk fl-1844 u t-trattati ffirmati fl-1865 bħala sinjal ta' dgħufija. Xprunata minn passjoni nazzjonali għall-konkwista Afrikana, Spanja ddikjarat gwerra kontra l-Marokk fl-1859 wara kunflitt dwar il-fruntieri ta' Ceuta.