Lihat sumber bagi Sabah

{{pp-vandalism|expiry=17:36, 27 April 2024|small=yes}}
{{Kotak info petempatan
<!-- See Template:Infobox settlement for additional fields and descriptions -->
| name                            = Sabah<br>{{lang|ms-arab|{{Script|Arab|سابه}}}}
| settlement_type                 = [[Negeri dan Wilayah Persekutuan di Malaysia|Negeri]]<ref>{{cite web |url=https://www.astroawani.com/berita-malaysia/negeri-atau-wilayah-tidak-jejas-status-sabah-sarawak-dalam-malaysia-402858 |title=Negeri atau wilayah tidak jejas status Sabah, Sarawak dalam Malaysia |language=ms |publisher=Astro Awani |access-date=29 Jul 2024}}</ref>
| image_skyline                   =
| imagesize                       =
| image_alt                       =
| image_caption                   =
| image_flag                      = Flag of Sabah.svg
| flag_size                       = 
| flag_alt                        = 
| image_shield                    = Coat of arms of Sabah.svg
| shield_size                     = 
| shield_alt                      = 
| nickname                        = 'Negeri Di Bawah Bayu'<ref>{{cite web |url=https://sabah.gov.my/ms/content/pengenalan |title=Pengenalan  |language=ms |publisher=[[Kerajaan Negeri Sabah]] |access-date=25 Aug 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160519124851/http://www.sabah.gov.my/main/ms/Home/About |archive-date=19 Mei 2016 |url-status=live}}</ref>
| motto                           = ''Sabah Maju Jaya''<ref name="crest">{{cite web |url=http://www.sabah.gov.my/pd.nbw/dcm/english/engdoc/crest.html |title=The Meaning of the Sabah State Crest |publisher=Sabah State Government |access-date=10 June 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140610031143/http://www.sabah.gov.my/pd.nbw/dcm/english/engdoc/crest.html |archive-date=10 June 2014 |url-status=dead}}</ref>
| anthem                          = ''[[Sabah Tanah Airku]]''<ref>{{cite web |url=http://www.sabah.gov.my/main/ms/Home/PatrioticSong |title=Lagu-Lagu Patriotik |trans-title=Patriotic Songs |language=ms |publisher=Sabah State Government |access-date=20 May 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160520150035/http://www.sabah.gov.my/main/ms/Home/PatrioticSong |archive-date=20 May 2016 |url-status=dead}}</ref> <br /><center>[[File:Lagu Rasmi Sabah - Sabah Tanah Airku.ogg]]</center>
| image_map                       = 
| mapsize                         =
| map_alt                         =
| map_caption                     = {{centre|{{Legend inline|#C41E3A|outline=red}} '''Wilayah Sabah''' di {{Legend inline|#FFFDD0|outline=silver}} '''[[Malaysia]]'''}}
| coordinates                     = {{coord|5|15|N|117|0|E|display=in
Ine}}
| subdivision_type                =
| subdivision_name                =
| established_title               = Ditubuhkan dibawah [[Empayar Brunei]]
| established_date 
= abad ke-15
| established_title2              = [[Borneo Utara|British Borneo Utara]]
| established_date2               = 1882
| established_title3             = [[Pendudukan Jepun di British Borneo|Penduduk Jepun]]
| established_date3               = 1942
| established_title4              = [[Tanah Jajahan Mahkota British Borneo Utara|Jajahan Mahkota British]]     
| established_date4               = 15 Julai 1946
| established_title5              = Memperoleh pemerintahan sendiri
| established_date5               = 31 Ogos 1963<ref name="Group">{{cite book |title=The Report: Sabah 2011 |url=https://books.google.com/books?id=nKJoQ4o-_DsC&pg=PA10 |publisher=Oxford Business Group |isbn=978-1-907065-36-1 |pages=10–143|year=2011 }}</ref><ref name="tna">{{cite web |url=http://discovery.nationalarchives.gov.uk/details/r/C760803 |title=The National Archives DO 169/254 (Constitutional issues in respect of North Borneo and Sarawak on joining the federation) |publisher=[[The National Archives (United Kingdom)|The National Archives]] |date=1961–1963 |access-date=23 April 2015}}</ref><ref name="Porritt1997">{{cite book |author=Philip Mathews |title=Chronicle of Malaysia: Fifty Years of Headline News, 1963–2013 |url=https://books.google.com/books?id=md9UAgAAQBAJ&pg=PA15 |date=28 February 2014 |publisher=Editions Didier Millet |isbn=978-967-10617-4-9 |pages=15–}}</ref><ref name="SG">{{cite book |author=Frans Welman |title=Borneo Trilogy Volume 1: Sabah |url=https://books.google.com/books?id=glG-WBH8hkQC&pg=PA159 |access-date=28 May 2013 |publisher=Booksmango |isbn=978-616-245-078-5 |pages=159–|date=9 March 2017 }}</ref>
| established_title6              = [[Perjanjian Malaysia|Bergabung dengan Malaya, Sarawak dan Singapura untuk membentuk Persekutuan Malaysia]]<ref>{{cite web|url=http://www.legislation.gov.uk/ukpga/1963/35/pdfs/ukpga_19630035_en.pdf|title=Malaysia Act 1963 (Chapter 35)|work=The National Archives|publisher=[[United Kingdom legislation]]|access-date=12 August 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20121114081253/http://www.legislation.gov.uk/ukpga/1963/35/pdfs/ukpga_19630035_en.pdf|archive-date=14 November 2012|url-status=dead}}</ref>
| established_date6               = 16 September 1963<ref name="Agreement relating to Malaysia">{{cite wikisource |title=Agreement relating to between United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, Federation of  North Borneo, Sarawak and Singapore |wslink=Agreement relating to  between United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, Federation of  North Borneo, Sarawak and Singapore
|author=<nowiki>the Governments of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, Federation of , North Borneo, Sarawak and Singapore</nowiki> |year=1963 |page=1}}</ref>
| seat_type                       = Ibu Negeri<br />(dan bandar terbesar)
| seat                            = [[Kota Kinabalu]]
| parts_type                      = Bahagian
| parts_style                     = list
| parts                           =
| p1                              = [[Bahagian Pedalaman|Pedalaman]]
| p2                              = [[Bahagian Kudat|Kudat]]
| p3                              = [[Bahagian Sandakan|Sandakan]]
| p4                              = [[Bahagian Tawau|Tawau]]
| p5                              = [[Bahagian Pantai Barat|Pantai Barat]]
| government_type                 =[[Sistem parlimen|Sistem Demokrasi Berparlimen]] dan [[Yang di-Pertua Negeri|Sistem Ketua Kerajaan Negeri]]
| governing_body                  = [[Dewan Undangan Negeri Sabah]]
| leader_title 
= [[Yang di-Pertua Negeri Sabah|Yang di-Pertua Negeri]]
| leader_name                     = [[Juhar Mahiruddin]]
| leader_title1                   = [[Ketua Menteri Sabah|Ketua Menteri]]
| leader_name1                    = [[Hajiji Noor]] <br /> ([[Gabungan Rakyat Sabah|GRS]])
| area_footnotes                  = <ref name="statistics">{{cite web|url=https://www.dosm.gov.my/v1/index.php?r=column/cone&menu_id=dTZ0K2o4YXgrSDRtaEJyVmZ1R2h5dz09|title=Sabah @ a Glance|publisher=Department of Statistics,|access-date=29 December 2017}}</ref>
| area_total_km2                  = 73,904 
| elevation_max_ft = 
13435 
| elevation_max_point = 
[[Gunung Kinabalu]]
| population_footnotes            = <ref name="statistics"/>
| population_total                = {{increase}} 3418785 ([[Wilayah dan wilayah persekutuan di Malaysia|ke-2]])
| population_as_of                = 2021
| population_density_km2          = 52
| population_demonym              = Orang Sabah
| population_note                 =
| demographics_type1              = Demografik {{nobold|(2010)}}<ref name="total population">{{cite web|url=http://www.statistics.gov.my/portal/download_Population/files/population/05Jadual_Mukim_negeri/Mukim_Sabah.pdf|title=Total population by ethnic group, administrative district and state, Malaysia|publisher=Department of Statistics, Malaysia|year=2010|access-date=25 February 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20120227090345/http://www.statistics.gov.my/portal/download_Population/files/population/05Jadual_Mukim_negeri/Mukim_Sabah.pdf |archive-date=27 February 2012 |url-status=dead}}</ref>
| demographics1_title1            = Kumpulan etnik
| demographics1_info1             = {{Plainlist|
* [[Kadazan-Dusun]]: 17%
* [[Bajau]]: 14%
* [[Cina |Cina]]: 8%
* |Malay@Melayu]]: 6%
* [[Murut|Murut]]: 3%
* [[Iban|Iban]]: 2%
* Orang Indonesia 6%
* Lain-lain [[Bumiputera|Bumiputera]]: 20%
* Bukan warganegara: 27% }}
| demographics1_title2            = Dialek
| demographics1_info2             = [[Bahasa Melayu Sabah|Melayu Sabah]]{{*}}[[Bahasa Melayu Brunei|Melayu Brunei]]{{*}}[[Bahasa Kadazandusun]]{{*}}[[Bahasa Hakka|Hakka]]{{*}}[[Bahasa Dusun|Dusun]]
| demographics_type2              = Indeks Wilayah
| demographics2_title1            = [[Indeks Pembangunan Manusia|IPM]] {{nobold|(2022)}}
| demographics2_info1             = 0.772(<span style="color:#0c0;">Tinggi</span>) ([[Senarai negeri Malaysia mengikut Indeks Pembangunan Manusia|ke-13]])<ref>{{cite web|url=https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/|title=Subnational Human Development Index (2.1) [Sabah – Malaysia]|publisher=Global Data Lab of Institute for Management Research, [[Radboud University Nijmegen|Radboud University]]|access-date=12 November 2018}}</ref>
| demographics2_title2            = Kadar kesuburan {{nobold|(2017)}}
| demographics2_info2             = 1.4<ref name="statistics"/>
| demographics2_title3            = [[Keluaran dalam negara kasar|KDNK]] {{nobold|(2020)}}
| demographics2_info3             = [[Ringgit Malaysia|RM]]77,506 juta<ref name="statistics"/>
| timezone1                       = [[Waktu Piawai Malaysia]]<ref>{{cite web |url=http://www.math.nus.edu.sg/aslaksen/teaching/timezone-old.html |title=Time Zones in  |author=Helmer Aslaksen |publisher=Department of Mathematics, Faculty of Science, [[National University of Singapore]] |date=28 June 2012 |access-date=21 May 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160521034731/http://www.math.nus.edu.sg/aslaksen/teaching/timezone-old.html |archive-date=21 May 2016 |url-status=dead}}</ref>
| utc_offset1                     = +8
| postal_code_type                = Poskod
| postal_code                     = 88xxx sehingga 91xxx<ref>{{cite web |url=https://postal-codes.cybo.com//sabah/?p=1 |title=Postal codes in Sabah |publisher=cybo.com |access-date=12 July 2016}}</ref><ref>{{cite web |url=https://postal-codes.cybo.com/semporna/ |title=Postal codes in Semporna |publisher=cybo.com |access-date=12 July 2016}}</ref>
| area_code_type                  =
| area_code                       = 087 <small>([[Bahagian Pedalaman]])</small> <br />088 <small>([[Daerah Kota Kinabalu|Kota Kinabalu]] dan [[Daerah Kudat|Kudat]])</small> <br />089 <small>([[Daerah Lahad Datu|Lahad Datu]], [[Daerah Sandakan|Sandakan]] dan [[Daerah Tawau|Tawau]])</small><ref>{{cite web |url=https://area-codes.cybo.com/malaysia/sabah/?p=1 |title=Area codes in Sabah |publisher=cybo.com |access-date=12 July 2016}}</ref>
| iso_code                        = H (MY-12, 47–49)<ref>{{cite web |url=http://www.jpn.gov.my/en/kod-negeri/ |title=State Code |publisher=Malaysian National Registration Department |access-date=19 May 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170519030502/http://www.jpn.gov.my/en/kod-negeri/ |archive-date=19 May 2017 |url-status=dead}}</ref>
| registration_plate              = SA, SAB, SAC, SY <small>([[Pantai Barat]])</small> <br />SB <small>([[Daerah Beaufort |Beaufort]])</small> <br />SD <small>(Lahad Datu)</small> <br />SK <small>(Kudat)</small> <br />SS, SSA, SM <small>(Sandakan)</small> <br />ST, STA, SW <small>(Tawau)</small> <br />SU <small>([[Daerah Keningau|Keningau]])</small><ref>{{cite web |url=http://malaysiandigest.com/features/546797-some-little-known-facts-sabah vehicle-registration-plates.html |title=Some Little Known Facts On Malaysian Vehicle Registration Plates |author=Teh Wei Soon |publish Digest |date=23 March 2015 |access-date=12 July 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150708091603/http://malaysiandigest.com/features/546797-some-little-known-facts-on-malaysian-vehicle-registration-plates.html |archive-date=8 July 2015 |url-status=dead}}</ref>
| blank_name_sec1                 = Nama bekas
| blank_info_sec1                 =  [[Borneo Utara]]
| blank_name_sec2                 = Bahasa rasmi & diiktiraf
| blank_info_sec2                 = [[Bahasa Melayu|Melayu]] &
[[Bahasa Inggeris|Inggeris]]
| blank1_name_sec2                = Bahagian Memandu
| blank1_info_sec2                = Kiri
| blank2_name_sec2                = Voltan elektrik
| blank2_info_sec2                = 230 V, 50 Hz
| blank3_name_sec2                = 
| blank3_info_sec2                = 
| website                         = {{official website}}
|official_name=Wilayah Sabah}}

'''Sabah''' juga dikenali sebagai '''Sabah Negeri Dibawah Bayu''' ([[Tulisan Jawi]]: '''سابه نݢري دباوه بايو''') ialah salah satu [[wilayah]] yang membentuk Persekutuan [[Malaysia]] bersama-sama [[Persekutuan Tanah Melayu]], [[Sarawak]], dan [[Singapura]] pada 16 September 1963. Sabah terletak di bahagian utara pulau [[Borneo]]. [[Senarai bandar raya di Malaysia|Ibu Negeri]] Sabah ialah [[Kota Kinabalu]], yang dahulunya dikenali sebagai ''[[Jesselton]]''. Kedudukan Sabah yang sangat strategik yang terletak di bawah laluan [[Angin Monsun|angin monsun]] dan tidak pernah dilanda ribut taufan, kecuali beberapa ribut tropika berskala kecil. Sabah ialah wilayah kedua terbesar di [[Malaysia]]. Luas dataran kawasan Wilayah Sabah dijangkau kira-kira 72,500 kilometer persegi, dan bersempadan dengan [[Sarawak|wilayah Sarawak]], dan terpisah dari [[Labuan|Wilayah Persekutuan Labuan]] di Malaysia. Selain itu, Sabah juga mempunyai sempadan antarabangsa darat di bahagian selatan wilayah berserta [[Laut Sulawesi]] dengan [[Indonesia]], dan sempadan air di utara [[Laut Sulu]] dengan [[Filipina]] serta di barat [[Laut China Selatan]] dengan [[Brunei]] dan [[Vietnam]] dengan anggaran garis pantainya sepanjang 1,290–1,450 km. Sabah terletak di bahagian paling utara [[Borneo]] selaku pulau ketiga terbesar dunia. Sabah beriklim [[hutan hujan tropika]] dan mempunyai gunung tertinggi di asia tenggara, [[Gunung Kinabalu]], dengan ketinggian 4,101 meter, dan menjadi sebahagian daripada kawasan [[banjaran Crocker]]. Rangkaian banjaran (julat) di Sabah— Crocker, [[Banjaran Trusmadi|Trusmadi]] dan Witti adalah bergerigi di pedalaman dan merangkumi banyak puncak hingga mencapai ketinggian antara 1,200 ke 1,800 meter. Di antara Banjaran Crocker dan laut di pantai barat ialah dataran pantai yang luas dan berpenduduk ramai; dataran lain seperti di [[Tenom]], [[Tambunan]] dan [[Keningau]], terletak di pedalaman di antara jisim gunung, manakala dataran rendah timur sebahagiannya dibedah penembusan.

Sabah pernah dikenali sebagai [[Borneo Utara|Negara Borneo Utara]] (''State of'' ''North Borneo'') semasa zaman penjajahan British sehingga tahun 1963. Mempunyai sejarah silam tersendiri, malah terhubung kait juga dengan sejarah Brunei-Filipina. Wilayah ini pernah dimiliki sebagai sebahagian Kesultanan [[Srivijaya]], [[Majapahit]], [[Empayar Brunei|Brunei]], [[Kesultanan Sulu|Sulu]] sebelum pemerintahan kolonial British (SBUB dan Pemerintahan Koloni Inggeris) dan [[Pendudukan Jepun di Borneo British|Jepun]] ketika Perang Dunia Kedua. Sekarang ia adalah sebahagian dari Malaysia.

Negeri Sabah bersistemkan demokrasi berpelembagaan sejak masa bekerajaan sendiri pada tahun 1963. Dengan badan perundangan negeri tersendiri, ketua negara ialah Yang di-Pertua Negara Sabah (dahulunya Gabenor Sabah), [[Ketua Menteri Sabah|Ketua Menteri]] sebagai ketua kerajaan di Sabah, dan dibantu oleh Jemaah Menterinya. Sabah juga merupakan salah satu dari empat wilayah (dua daripadanya adalah negeri di Semenanjung) di Malaysia yang tidak mempunyai sultan atau raja di peringkat wilayah. Berpandukan kepada [[Sistem Westminster|sistem Westminister]] yang diwariskan pemerintahan British, dan juga salah satu Wilayah terawal yang mengguna pakai sistem ini. Sabah mempunyai 5 kawasan (bahagian) pentadbiran dan 27 daerah. Bahasa Melayu adalah bahasa kebangsaan, diikuti Bahasa Inggeris sebagai bahasa rasmi di Sabah.

Penduduk Sabah atau suka menggelarkan sebagai ''Sabahan'', dan terdiri daripada 33 kumpulan peribumi (bumiputera Sabah) yang berkomunikasi dalam lebih 50 bahasa dan 80 dialek etnik. Terdapat satu dialek Melayu yang digunakan iaitu [[Bahasa Melayu Sabah]]. Kumpulan etnik terbesar di Sabah ialah [[Kadazan-Dusun]] yang merangkumi hampir 30% penduduk di Sabah. [[Pesta Kaamatan]] yang disambut pada 30 dan 31 Mei setiap tahun ialah perayaan yang disambut oleh warga Kadazan-Dusun dengan tujuan untuk mengekalkan tradisi semangat padi atau "Bambarayon" serta menzahirkan rasa syukur mereka kerana hasil tuaian yang lumayan. Etnik utama lain di Sabah ialah [[Bajau|Bajau Samah]], dan [[Murut]], iaitu orang-orang bukit dan pemburu kepala pada masa lalu, ialah kumpulan etnik kedua dan ketiga terbesar di wilayah Sabah, masing-masing. Suku-suku lain Sabah termasuk Orang Sungai, Bajau, [[Iranun]], [[Melayu Brunei]], [[Bahasa Banjar|Banjar]], Bugis, Kedayan, Lotud, Lundayeh, Rungus, Sepanyol, Minokok, Bonggi, dan Ida'an. Selain itu, bangsa Cina atau campuran Cina-Dusun (Sino/ Sino-native) juga menjadi kumpulan utama peribumi di Wilayah Sabah.

== Etimologi ==
Asal-usul nama "Sabah" dikatakan kurang jelas, dan terdapat banyak teori yang telah timbul.<ref name="sejarah sabah">{{cite web |url=http://repository.um.edu.my/99765/1/06.WONG.pdf |title=The Name of Sabah and the Sustaining of a New Identity in a New Nation |author=Danny Wong Tze Ken |publisher=[[University Malaya]] Repository |year=2015 |access-date=25 February 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160225022550/http://repository.um.edu.my/99765/1/06.WONG.pdf |archive-date=25 February 2016 |url-status=dead}} dalam bahasa inggeris</ref>  Salah satu contoh teori ialah ketika Sabah masih di bawah pemerintahan [[Kesultanan Brunei]], ia dirujuk sebagai ''seludang'' pada asal nama sabah, nama seludang dari ''700'' tahun yang lalu yang dinamakan '[[seludang]]' oleh masyarakat moyang dulu kerana [[seludang]] tersebut oleh masyarakat tempatan sabah, namun begitu, terdapat perbezaan antara lain di sekitar Kepulauan Borneo. Disebabkan juga lokasi Sabah yang berhubung dengan [[Brunei]], telah dikatakan bahawa Sabah ialah perkataan [[Orang Brunei|Melayu Brunei]] yang bermaksud hulu<ref>{{Cite news|title=The Origin of the name 'Sabah'|author=Allen R. Maxwell|periodical=Sabah Society Journal|volume=VII (No. 2)|year=1981–1982}}</ref> atau sebelah utara sungai.<ref>{{Cite document|publisher=The Project Gutenberg eBook|title=British Borneo: Sketches of Brunai, Sarawak, Labuan, and North Borneo|year=1891|page=95|accessdate=15 January 2013|url=http://www.gutenberg.org/files/27547/27547-h/27547-h.htm|author=W. H. Treacher}}</ref> perkataan Melayu yang ertinya tempat di mana gula kabung diekstrak. Sabah juga merupakan perkataan [[Bahasa Arab|Arab]] yang bermaksud matahari terbit. Kehadiran pelbagai teori ini menjadikan ia sukar untuk menentukan asal sebenar nama wilayah ini.<ref>{{cite news|publisher=New Straits Times|author=Kaur, Jaswinder|title=Getting to Root of the Name Sabah|date=16 September 2008}}</ref>

Sesetengah teori juga mengatakan bahawa Sabah pernah dirujuk sebagai ''Seludang'' dalam teks 1365 Jawa yang dikenali sebagai [[Kakawin Nagarakretagama|Nagarakretagama]] ditulis oleh [[Empu Prapañca]].<ref>{{Cite document|publisher=National Library of Malaysia|title=Origin of Place Names – Sabah|url=http://sejarahmalaysia.pnm.my/portalBI/list.php?section=sm03&ttl_id=34|accessdate=15 Januari 2013|journal=|archive-date=2012-05-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20120515225153/http://sejarahmalaysia.pnm.my/portalBI/list.php?ttl_id=34&section=sm03|url-status=dead}}</ref>

Sementara itu, walaupun orang Cina sejak zaman [[dinasti Han]] telah lama dikaitkan dengan pulau [[Borneo]],<ref name="cina purba">{{cite journal |title=Migrasi Cina ke Sabah Sebelum Perang Dunia Kedua |journal=Archipel |author=Danny Wong Tze Ken |year=1999 |volume=58 |issue=3 |pages=131–158|doi=10.3406/arch.1999.3538 }}</ref><ref>{ {cite web |url=http://www.sino-platonic.org/complete/spp236_china_borneo_santubong.pdf |title=Meneliti Hubungan Antara China Purba dan Borneo Melalui Tapak Arkeologi Santubong |author1=Wan Kong Ann |author2=Victor H. Mair |author3=Paula Roberts |author4=Mark Swofford |work=[[Universiti Tsinghua]] dan Jabatan Bahasa dan Tamadun Asia Timur, [[University of Pennsylvania]] |penerbit=Sino-Platonic Papers |date=April 2013 |akses -date=14 Mei 2016 |issn=2157-9687 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160514050717/http://www.sino-platonic.org/complete/spp236_china_borneo_santubong.pdf<nowiki> |archive -tarikh=14 Mei 2016 |url-status=dead}}</nowiki></ref> mereka tidak mempunyai sebarang nama khusus untuk kawasan itu. Sebaliknya semasa [[dinasti Song]], mereka merujuk kepada seluruh pulau itu sebagai ''Po Ni'' (juga disebut ''Bo Ni''), iaitu nama yang sama yang mereka gunakan untuk merujuk kepada Kesultanan Brunei di masa.<ref name="sabah history"/> Disebabkan kedudukan Sabah berhubung dengan Brunei, telah dicadangkan bahawa ''Sabah'' ialah perkataan [[Melayu Brunei]] yang bermaksud hulu atau "ke arah utara. ".<ref name="etymology"/><ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=iGLjAAAAMAAJ |title=Asal usul nama 'Sabah' |author= Allen R. Maxwell |periodical=Sabah Society Journal |volume=VII (No. 2) |year=1981–1982}}</ref><ref>{{cite journal |url=http://www.gutenberg.org /files/27547/27547-h/27547-h.htm |title=British Borneo: Sketsa Brunai, Sarawak, Labuan, dan Borneo Utara |author=W. H. Treacher |publisher=The Project Gutenberg eBook |year=1891 |access-date=15 Oktober 2009 |page=95}}</ref> Teori lain mencadangkan bahawa ia berasal daripada perkataan [[Bahasa Melayu|Melayu]] ' 'sabak'' yang bermaksud tempat di mana [[gula aren]] diekstrak.<ref name="century">{{cite news |url=http://www.bt.com.bn/life/2008/09 /21/how_brunei_lost_its_northern_province |title=Bagaimana Brunei kehilangan wilayah utaranya |author=Rozan Yunos |newspaper=[[The Brunei Times]] |date=21 September 2008 |access-date=28 Oktober 2013 |archive-url=https:/ /web.archive.org/web/20140617040008/http://www.bt.com.bn/life/2008/09/21/how_brunei_lost_its_northern_province |archive-date=17 Jun 2014 |url-status=dead}}</ref> Sabah ''(صباح) juga merupakan perkataan [[Bahasa Arab|Arab]] yang bermaksud "pagi". Kehadiran pelbagai teori menyukarkan untuk menentukan asal usul sebenar nama tersebut.''<ref>{{cite web |url=https://www.highbeam.com/doc/1P1-156297027.html |archive-url=https ://web.archive.org/web/20160505011758/https://www.highbeam.com/doc/1P1-156297027.html |url-status=dead |archive-date=5 Mei 2016 |title=Mendapatkan akar daripada nama Sabah |author=Jaswinder Kaur |publisher=[[New Straits Times]] {{Langganan diperlukan |via=HighBeam}}|date=16 September 2008|access-date=25 Februari 2016}}</ref> ''Ia digelar "Tanah Di Bawah Bayu" (''Negeri Di Bawah Bayu'') kerana negeri ini terletak di bawah tali pinggang [[taufan]] [[Asia Timur]] dan tidak pernah dipukul oleh sebarang taufan,''<ref name="land di bawah angin"/><ref name="Welman2017">{{cite book |author=Frans Welman |title=Borneo Trilogy Jilid 2: Sabah |url=https://books.google.com/books?id=MHVbz8SE6FQC&pg =PA125 |date=9 Mac 2017 |publisher=Booksmango |isbn=978-616-245-079-2 |pages=125–}}</ref> kecuali beberapa [[siklon tropika#ribut tropika|tropika l ribut]].<ref>{{cite book |author1=Joo Tick Lim |author2=Azizan Abu Samah |title=Cuaca dan iklim Malaysia |url=https://books.google.com/books?id=ZGwcAQAAMAAJ |year=2004 |publisher=University of Malaya Press |isbn=978-983-100-176-9}}</ref>


== Sejarah ==
{{Utama|Sejarah Sabah}}
Penghijrahan manusia ke rantau ini dipercayai berlaku kira-kira 20,000-30,000 tahun dahulu. Dipercayai, bahawa manusia awal ini adalah daripada bangsa [[Bangsa Australoid|Australoid]] dan juga [[Negrito]]. Gelombang penghijrahan manusia yang seterusnya dipercayai adalah daripada bangsa [[Orang Austronesia|Austronesia-Mongoloid]] yang berlaku sekitar 3000 SM.

=== Empayar Brunei ===
{{Utama|Empayar Brunei|Sejarah Brunei}}
Pada awal abad ke-7, sebuah komuniti yang dikenali sebagai Vijayapura, juga berkaitan dengan [[Srivijaya|Empayar Srivijaya]] telah dijangkakan mempunyai kaitan dengan [[Empayar Brunei]] yang wujud di sekitar pantai laut Borneo.<ref>{{Cite document|title=East Malaysia and Brunei|publisher=Periplus Editions|work=Ancient Chinese Trading Links|date=Mac 2001|page=30|url=http://books.google.com/?id=YWO5Va53GkgC&pg=PA31&lpg=PA31&dq=cede+sabah+sulu+brunei&q=cede%20sabah%20sulu%20brunei|accessdate=15 Januari 2013|isbn=978-962-593-180-7}}</ref> Satu lagi kerajaan yang disyaki telah wujud awal abad ke-9 adalah [[Po Ni]], kerajaan ini telah dipercayai wujud pada muara [[Sungai Brunei]] dan merupakan pendahulu kepada [[Sultan Brunei|Kesultanan Brunei]].<ref name="andaya">{{Cite book|publisher=MacMillan Press Ltd.|title=A History of Malaysia|author=Barbara Watson Andaya and Leonard Y. Andaya|year=1982|url=http://books.google.com/?id=5GSBCcNn1fsC&pg=PA57&lpg=PA57&dq=p%27o-ni&q=p%27o-ni|isbn=978-0-312-38121-9|page=58|accessdate=15 Januari 2013}}</ref> Kesultanan Brunei bermula selepas pemerintah Brunei memeluk Islam. Semasa pemerintahan sultan kelima yang dikenali sebagai [[Sultan Bolkiah|Bolkiah]] antara 1473-1524, wilayah kekuasaan sultan merangkumi Sabah, [[Kepulauan Sulu]] dan [[Manila]] di utara, dan [[Sarawak ]] sehinggalah [[Banjarmasin]] di selatan.<ref>{{Cite book|title=A History of Brunei|page=45|publisher=RoutlegdeCurzon|year=2002|author=Saunders, Graham E.|isbn=978-0-7007-1698-2|url=http://books.google.com/?id=SQ4t_OJgSjAC&pg=PA40&lpg=PA40&dq=ong+sum+ping&q=ong%20sum%20ping|accessdate=15 Januari 2013}}</ref> Pada tahun 1658, Sultan Brunei menyerahkan bahagian utara dan timur Borneo kepada [[Kesultanan Sulu|Sultan Sulu]] atas keberhasilan dalam menyelesaikan sebuah [[Perang Saudara Brunei|perang saudara]] yang berlaku di [[Brunei]], tetapi banyak sumber mengatakan Brunei tidak pernah menyerahkan sedikit pun tanah di bahagian Sabah kepada Kesultanan Sulu.<ref>{{cite web|url=http://www.bt.com.bn/2013/03/07/sabah-and-sulu-claims|title=Sabah and the Sulu claims|author=Rozan Yunos|publisher=[[The Brunei Times]]|date=7 Mac 2013|accessdate=20 September 2013|archiveurl=http://archive.is/O4lWE|archivedate=31 Oktober 2013}}</ref>

=== Borneo Utara British ===
{{Utama|Borneo Utara}}
[[File:Alexander Dalrymple AGE V07 1801.jpg|thumb|right|170px|[[Alexander Dalrymple]], seorang pegawai [[Syarikat Hindia Timur Inggeris]] yang telah menyimpulkan satu perjanjian dengan [[Kesultanan Sulu|Sultan Sulu]] bagi membolehkan beliau menubuhkan sebuah pos perdagangan di kawasan Sulu.]]

Pada tahun 1761, [[Alexander Dalrymple]], seorang pegawai [[Syarikat Hindia Timur Inggeris|Syarikat Hindia Timur British]] menyimpulkan satu perjanjian dengan Sultan Sulu untuk membolehkan beliau menubuhkan sebuah pos perdagangan pada sebahagian kawasan Sabah yang terletak di bawah kekuasaan Sulu, walaupun ramai yang menjangkakan ia akan menemui kegagalan.<ref>{{cite book|author=Howard T. Fry|title=Alexander Dalrymple (1737-1808) and the Expansion of British Trade|url=http://books.google.com/books?id=flfYsDjH_M4C&pg=PA72|accessdate=25 Mei 2013|year=1970|publisher=Routledge|isbn=978-0-7146-2594-2|pages=68–}}</ref> Pada tahun 1846, pulau [[Labuan]] di pantai barat Sabah telah diserah kepada pihak British oleh Sultan Brunei dan pada tahun 1848 ia telah menjadi jajahan British dengan perjanjian penyerahan dari Sultan Brunei diperbaharui pada 1877, manakala bahagian pantai timur Sabah diserahkan oleh Kesultanan Sulu pada 1878.<ref>{{cite book|author=Charles ALfred Fisher|title=South-East Asia: A Social, Economic and Political Geography|url=http://books.google.com/books?id=dHsOAAAAQAAJ&pg=PA147|accessdate=26 Mei 2013|year=1966|publisher=Taylor & Francis|pages=147–|id=GGKEY:NTL3Y9S0ACC}}</ref><ref>{{cite book|author=Ooi Keat Gin|title=Southeast Asia: A Historical Encyclopedia, from Angkor Wat to Timor. R-Z. volume three|url=http://books.google.com/books?id=QKgraWbb7yoC&pg=PA251|accessdate=26 Mei 2013|year=2004|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-57607-770-2|pages=251–}}</ref><ref>{{cite book|author=Keat Gin Ooi|title=Southeast Asia: A Historical Encyclopedia, from Angkor Wat to East Timor|url=http://books.google.com/books?id=QKgraWbb7yoC&pg=PA265|date=1 January 2004|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-57607-770-2|pages=265–}}</ref> Berikutan satu siri pemindahan, hak ke atas Borneo Utara telah dipindahkan ke [[Alfred Dent]], dimana pada tahun 1881 telah dibentuk [[Borneo Utara#Alfred Dent dan sewaan|''British North Borneo Provisional Association Ltd'']] yang merupakan pendahulu kepada Syarikat Borneo Utara British.<ref name = "Malaysia and Its Neighbours, The World studies series">
{{Citation
| title = Malaysia and Its Neighbours, The World studies series
| author = J. M. Gullick
| url = http://books.google.com.my/books?id=ykM9AAAAIAAJ&pg=PA148&dq=%22In+1877+and+1878+the+Sultans+of+Brunei+and+of+Sulu%22&hl=en&sa=X&ei=JXCnUJeSG4arrAfB0IHwBQ&ved=0CC4Q6AEwAA#v=onepage&q=%22In%201877%20and%201878%20the%20Sultans%20of%20Brunei%20and%20of%20Sulu%22&f=false
| accessdate = 15 Januari 2013
| year = 1967
| publisher = Taylor & Francis
| location = 
| isbn = 
| page = 148-149
| quote=
}}
</ref> Pada tahun berikutnya, [[Syarikat Borneo Utara British]] telah dibentuk dan [[Kudat]] telah dijadikan sebagai pusat pemerintahan. Namun pada tahun 1883, pusat pemerintahan telah dipindahkan ke [[Sandakan]]. Pada tahun 1885, [[United Kingdom|British]], [[Sepanyol]], dan [[Jerman]] menandatangani [[Protokol Madrid 1885|Protokol Madrid]] bagi mengiktiraf kedudukan Sepanyol di [[Kepulauan Sulu]] dan sebagai balasan, Sepanyol melepaskan semua tuntutannya ke atas Borneo Utara.<ref>{{Cite document|title=Protocol of 1885|publisher=Sabah State Attorney-General's Chambers|accessdate=15 Januari 2013|url=http://www.lawnet.sabah.gov.my/Lawnet/SabahLaws/Treaties/Protocol%28Madrid%29.pdf|journal=|archive-date=2013-10-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20131029195606/http://www.lawnet.sabah.gov.my/Lawnet/SabahLaws/Treaties/Protocol%28Madrid%29.pdf|url-status=dead}}</ref> Pada tahun 1888, Borneo Utara telah menjadi [[Negeri naungan|naungan]] [[United Kingdom|British]].

Di sebalik status sebagai salah satu negeri di Malaysia yang diiktiraf di peringkat antarabangsa, [[Filipina]] meletakkan tuntutan yang sangat aktif terhadap bahagian timur Sabah, yang mana Malaysia telah menolak ia sebagai "bukan isu".<ref name = "Where in the World Is the Philippines?">
{{Citation
| title = Where in the World Is the Philippines?: Debating Its National Territory
| editor = [[Rodolfo Severino]]
| url = http://books.google.com.my/books?id=83BIxG7Ig2cC&pg=PA62&dq=%22Sabah.+Not+least,+all+other+countries+of+the+world+acknowledge+it%22&hl=en&sa=X&ei=3x6JUJjzJcLirAeu3YCwDw&ved=0CC4Q6AEwAA#v=onepage&q=%22Sabah.%20Not%20least%2C%20all%20other%20countries%20of%20the%20world%20acknowledge%20it%22&f=false
| accessdate = 2013-01-15
| year = 2011
| publisher = Institute of Southeast Asian Studies
| location = 
| isbn = 9789814311717
| page = 62
| quote=
}}
</ref>

=== Pendudukan Jepun ===
{{Utama|Pendudukan Jepun di Tanah Melayu, Borneo Utara dan Sarawak}}

Sebagai salah satu siri dalam [[Perang Dunia Kedua]], tentera Jepun telah mendarat di [[Labuan]] pada 1 Januari 1942 dan terus menguasai seluruh pulau Borneo. Dari tahun 1942-1945, angkatan tentera [[Empayar Jepun|Jepun]] telah menguasai [[Pendudukan Jepun di Tanah Melayu, Borneo Utara dan Sarawak#Borneo Utara|Borneo Utara]] dan pulau-pulau disekelilingnya. Pengeboman oleh [[Pihak Berikat|Tentera Bersekutu]] juga telah menyebabkan banyak kemusnahan bandar-bandar, antara yang paling teruk adalah [[Sandakan]]. Di Sandakan juga telah dibina sebuah kem yang dikendalikan oleh pihak Jepun bagi menyiksa tawanan perang British dan [[Australia]]. Tahanan tersebut menderita pada keadaan yang sangat tidak berperikemanusiaan, dan pengeboman oleh pihak Tentera Bersekutu telah menyebabkan Jepun terpaksa memindahkan kemnya ke pedalaman [[Ranau]] yang berada pada 260 kilometer. Semua bilangan banduan telah dikurangkan kepada 2,504 dan juga dipaksa untuk berarak ke [[Kawat Maut Sandakan]]. Kecuali bagi enam tahanan Australia, dimana semua banduan telah meninggal dunia ketika itu. Perang ini berakhir pada 10 September 1945. Selepas tentera Jepun menyerah kalah, Borneo Utara telah ditadbir oleh [[Pentadbiran Tentera British (Borneo)|Pentadbiran Tentera British]] dan pada tahun 1946 negeri ini dengan rasminya menjadi [[Jajahan mahkota|Jajahan mahkota British]]. [[Kota Kinabalu|Jesselton]] telah menggantikan Sandakan sebagai pusat pemerintahan dan [[United Kingdom|British]] terus memerintah Borneo Utara.

=== Pemerintahan Sendiri ===
Selepas tamatnya [[Perang Dunia II]], wilayah ini telah ditadbir oleh [[Pentadbiran Tentera British (Borneo)|Pentadbiran Tentera British]] dan kemudian dipindahkan kepada kerajaan [[Jajahan Mahkota Borneo Utara|Jajahan Mahkota]] pada tahun 1946 disebabkan oleh [[Syarikat Borneo Utara British]] mengalami kesulitan disebabkan kos yang tinggi untuk membina semula [[Borneo Utara]].<ref name="bt">{{cite book|author=Frans Welman|title=Borneo Trilogy Volume 1: Sabah|url=http://books.google.com/books?id=glG-WBH8hkQC&pg=PA159|publisher=Booksmango|isbn=978-616-245-078-5|pages=159–}}</ref> Tugas memulihkan wilayah ini diambil alih oleh kerajaan jajahan Mahkota dengan gabenor Jajahan Mahkota pertama yang dilantik ialah [[Gabenor Borneo Utara#Senarai Gabenor yang dilantik oleh Mahkota|Edward Twining]] pada 5 Mei 1949. [[Gabenor Borneo Utara#Senarai Gabenor yang dilantik oleh Mahkota|Ralph Hone]] telah menggantikan beliau untuk meneruskan pembinaan semula Borneo Utara dan kemudian  [[Gabenor Borneo Utara#Senarai Gabenor yang dilantik oleh Mahkota|Roland Turnbull]] sehingga gabenor terakhir Jajahan Mahkota [[Gabenor Borneo Utara#Senarai Gabenor yang dilantik oleh Mahkota|William Goode]]. Setelah semua projek pembinaan semula telah selesai, kerajaan Jajahan Mahkota kemudian mengambil keputusan untuk memberikan pemerintahan sendiri kepada Borneo Utara pada 31 Ogos 1963 iaitu 16 hari sebelum penubuhan Persekutuan Malaysia pada 16 September 1963.<ref name="bt"/> Tarikh 31 Ogos 1963 juga merupakan Hari Kemerdekaan Sabah.<ref>{{cite web|url=http://www.dailyexpress.com.my/news.cfm?NewsID=86562|title=Sabah must celebrate Independence Day on Aug 31: Jeffrey|publisher=[[Daily Express (Sabah)|Daily Express]]|date=27 Ogos 2013|accessdate=30 May 2014|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140530140736/http://www.dailyexpress.com.my/news.cfm?NewsID=86562|archivedate=2014-05-30|url-status=live}}</ref>

=== Persekutuan Malaysia ===
[[File:Proklamasi Malaysia di Jesselton, Borneo Utara.jpg|thumb|left|Pengisytiharan Malaysia telah diadakan di [[Jesselton]], [[Borneo Utara]] pada 16 September 1963.]]
Pada 31 Ogos 1963, Borneo Utara telah mencapai pemerintahan sendiri dan pada tahun 1962, [[Suruhanjaya Cobbold]] telah ditubuhkan oleh pihak British bagi memungut dan menentukan pandangan rakyat Wilayah ini dan juga [[Sarawak]] sama ada menyokong cadangan untuk membentuk [[Persekutuan Malaysia]] ataupun sebaliknya. Suruhanjaya ini ternyata digemari oleh penduduk dan kebanyakan pemimpin masyarakat etnik Sabah seperti, [[Mustapha bin Harun|Tun Mustapha]] yang mewakili umat [[Islam]], [[Mohammad Fuad Stephens|Tun Fuad Stephens]] mewakili pribumi yang bukan Islam, dan [[Khoo Siak Chew]] yang mewakili kaum [[Orang Cina Malaysia|Cina]] menyokong pembentukan. Akhirnya pada 16 September 1963, Borneo Utara dengan rasminya bersatu dengan [[Tanah Melayu]], [[Sarawak]] dan juga [[Singapura]] bagi membentuk [[Persekutuan Malaysia]].<ref>[http://www.un.org/News/Press/docs/2006/org1469.doc.htm United Nations Member States]</ref><ref name="multiple">[http://www.sabah.org.my/bi/know_sabah/history.asp "Sabah's Heritage: A Brief Introduction to Sabah's History"], ''[[Muzium Sabah]], Kota Kinabalu''. 1992</ref><ref>Ramlah binti Adam, Abdul Hakim bin Samuri, Muslimin bin Fadzil: "Sejarah Tingkatan 3, Buku teks", published by Dewan Bahasa dan Pustaka (2005)</ref> 

Sebelum pembentukan Malaysia sehingga tahun 1966, [[Indonesia]] telah mengamalkan dasar bermusuhan ke atas pihak British yang berselindung disebalik [[Tanah Melayu]], dan apabila wujudnya [[Malaysia]]. [[Konfrontasi Indonesia-Malaysia|Perang]] telah diisytiharkan berpunca dari apa yang dianggap [[Senarai Presiden Indonesia|Presiden Indonesia]] iaitu [[Sukarno]] sebagai pengembangan pengaruh British di rantau ini dan niat mereka untuk merampas kawalan ke atas keseluruhan [[Borneo]] yang berada di bawah kekuasaan [[Indonesia|Republik Indonesia]]. [[Mohammad Fuad Stephens|Tun Fuad Stephens]] telah menjadi [[Ketua Menteri Sabah|ketua menteri Sabah]] yang pertama. Manakala, [[Mustapha bin Harun|Tun Mustapha]] menjadi [[Yang di-Pertua Negeri Sabah|Yang di-Pertua Negeri]] yang pertama. Sabah mengadakan pilihan raya negeri yang pertama pada tahun 1967. Sehingga 2013, sebanyak 11 pilihan raya negeri telah diadakan. Sehingga kini, Sabah sudah mempunyai 14 [[Ketua Menteri Sabah|ketua menteri]] dan 10 [[Yang di-Pertua Negeri]]. Mulai tahun 1970, pelarian [[Filipina]] dari [[Mindanao]] yang terdiri daripada [[Orang Moro]] dan [[Suku Suluk|Suluk]] mulai tiba di Sabah hasil daripada [[Konflik Moro|Pemberontakan di Selatan Filipina]] dan mula mengambil tempat dalam wilayah.<ref name="mencari">{{Cite book|title=Mencari Indonesia: Demografi-Politik Pasca-Soeharto|language=Indonesian|author=Riwanto Tirtosudarmo|year=2007|publisher=Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia|isbn=978-979-799-083-1|url=http://books.google.com/?id=oLVTKSefAtIC&pg=PA123&lpg=PA123&dq=orang+jawa+in+sabah&q=orang%20jawa%20in%20sabah|page=122|accessdate=15 Januari 2013}}</ref> Pada 14 Jun 1976, kerajaan Sabah telah menandatangani perjanjian dengan [[Petronas]], iaitu syarikat gali minyak dan gas milik kerajaan persekutuan, namun pembahagian hak bagi pengeluaran dan hasil daripada [[petroleum]] yang ditemui di perairan Sabah hanyalah sebanyak 5%.<ref>{{cite news|work=Borneo Post|location=MY|date=24 November 2012|title=Oil review panel headed by Pairin proposal|accessdate=16 Januari 2013|url=http://www.theborneopost.com/2012/11/24/oil-review-panel-headed-by-pairin-proposal/}}</ref>

Kerajaan wilayah (pada masa itu disebut sebagai negeri) Sabah telah menyerahkan Pulau [[Labuan]] dan 6 pulau kecil di sekelilingnya kepada kerajaan persekutuan Malaysia dan pada 16 April 1984, ia telah diisytiharkan sebagai [[Wilayah Persekutuan]]. Pada tahun 2000 pula, [[Kota Kinabalu]] telah diisytiharkan status bandaraya, menjadikannya bandar ke-6 di [[Malaysia]] dan merupakan bandar pertama di wilayah  ini. Juga pada tahun tersebut, [[Taman Negara Kinabalu]] telah diiktiraf oleh [[UNESCO]] sebagai [[Tapak Warisan Dunia]] menjadikan ia tapak warisan yang pertama di negara ini yang mendapat pengiktirafan seperti itu. Pada tahun 2002, [[Mahkamah Keadilan Antarabangsa]] telah memutuskan bahawa [[Pulau Sipadan]] dan [[Pulau Ligitan|Ligitan]] yang telah lama menjadi isu hangat di antara [[Indonesia]] dan Malaysia adalah sebahagian dari Sabah dan juga [[Malaysia]].<ref>{{cite news|work=myKMU.net|location=MY|date=17 Disember 2012|title=Sipadan Dan Ligitan Milik Malaysia.|accessdate=16 Januari 2013|url=http://arkib.mykmu.net/modules.php?name=News&file=article&sid=2881}}</ref>

=== Pertikaian Borneo Utara ===
{{Utama|Tuntutan Sabah}}
''Pertikaian Borneo Utara'' adalah hasil daripada tuntutan pihak [[Filipina]] terhadap kawasan bahagian timur Sabah di [[Malaysia]] (Sabah dikenali sebagai [[Borneo Utara]] sebelum pembentukan Persekutuan Malaysia pada tahun 1963). Filipina, melalui warisan [[Kesultanan Sulu]] menyatakan bahawa Sabah hanya dipajak oleh [[Syarikat Borneo Utara British]] dan Sulu masih mempunyai kedaulatan ke atasnya. Walau bagaimanapun, Malaysia menganggap pertikaian ini sebagai "bukan isu", kerana sudah sememangnya tidak ada keinginan dari rakyat sebenar Sabah untuk menjadi sebahagian daripada wilayah Filipina atau Kesultanan Sulu.<ref>{{cite news|title=Sulu sultan’s ‘heirs’ drop Sabah claim |url=http://globalnation.inquirer.net/news/breakingnews/view/20080717-149023/Sulu-sultans-heirs-drop-Sabah-claim|accessdate=16 Januari 2013|newspaper=[[Philippine Daily Inquirer]]|date=17 September 2008|author=Ruben Sario|author2=Julie S. Alipala|author3=Ed General}}</ref><ref>{{cite news|last=Aning|first=Jerome|title=Sabah legislature refuses to tackle Philippine claim|url=https://web.archive.org/web/20120311024747/http://www.asianewsnet.net/news.php?id=5374&sec=1|accessdate=16 Januari 2013|newspaper=[[Philippine Daily Inquirer]]|date=23 April 2009|agency=[[Asia News Network]]}}</ref> Seperti yang telah dinyatakan oleh [[Setiausaha Agung Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu]] yang ke-3 iaitu [[U Thant]], kemerdekaan Borneo Utara adalah hasil daripada hasrat majoriti rakyat wilayah tersebut sendiri pada pilihan raya 1963.<ref name = "World Court Digest?">
{{Citation
| title = II. Substantive International Law - Second Part,;1.TERRITORY OF STATES
| editor =  Max Planck Institute for Comparative Public Law and International Law
| url = http://www.mpil.de/ww/en/pub/research/details/publications/institute/wcd.cfm?fuseaction_wcd=aktdat&aktdat=201010200400.cfm
| accessdate = 2013-01-16
| year = 2012
| publisher = Max Planck Institute for Comparative Public Law and International Law
| location = 
| isbn = 
| pages = 
| quote=
}}
</ref>

Ini diperkukuh lagi dengan pernyataan [[Mahkamah Keadilan Antarabangsa]] bahawa,
{{cquote|... Tidak kira bagaimana menuntut, berdasarkan instrumen undang-undang lama atau kuasa, (kecuali dalam keadaan yang paling luar biasa) mengguna pakai undang-undang ke atas hak yang bukan merupakan pemerintahan sendiri ke atas orang yang hendak menuntut kemerdekaan dan mewujudkan kedaulatan mereka melalui penentuan nasib sendiri.<ref name="World Court Digest?"/>}}

== Geografi ==
{{Utama|Geografi Sabah}}
[[Image:Summit of Mount Kinabalu.jpg|thumb|left|[[Gunung Kinabalu]], gunung yang tertinggi]]

Bahagian barat Sabah amnya adalah kawasan pergunungan dengan [[Banjaran Crocker]] merupakan banjaran yang mempunyai tinggi sekitar 1,000 hingga 4,000 meter. Pada ketinggian 4,095 meter, [[Gunung Kinabalu]] merupakan gunung yang tertinggi di [[Kepulauan Borneo]] dan diiktiraf sebagai gunung yang kesepuluh tertinggi di [[Asia Tenggara]].

Hutan belantara di Sabah dikategorikan sebagai [[hutan hujan tropika]] dan merupakan tuan rumah kepada pelbagai jenis tumbuhan dan hidupan liar. [[Taman Negara Kinabalu]] telah disenaraikan sebagai [[Tapak Warisan Dunia]] oleh [[UNESCO]] pada tahun 2000 kerana kekayaannya dalam kepelbagaian tumbuhan, juga digabungkan dengan keadaan geologi, topografi serta iklim yang unik.<ref>[http://whc.unesco.org/en/list/1012 Kinabalu Park – Justification for inscription], ''UNESCO World Heritage Centre''. Capaian 15 Januari 2013.</ref>

Berada berdekatan [[Gunung Kinabalu]] ialah [[Gunung Tambuyukon]] yang mempunyai ketinggian 2,579 meter dan merupakan puncak ketiga tertinggi di wilayah ini.<ref>{{cite web|url=http://www.ogkl.com.my/infoGUNUNG/infoTambuyukon.htm|title=Gunung Tambuyukon, Sabah|accessdate=15 Januari 2013|author=|date=|publisher=Kelab Orang Gunung }}</ref> Bersebelahan dengan Banjaran Crocker pula ialah [[Banjaran Trusmadi]] dengan puncaknya [[Gunung Trusmadi]] yang merupakan gunung kedua tertinggi di wilayah ini selepas Gunung Kinabalu dengan ketinggian 2,642 meter.

[[File:Highway to KK.jpg|thumb|right|Pemandangan di [[Ranau]] yang sememangnya terkenal dengan kawasan bergunung-ganang.]]

Bahagian tengah dan timur Sabah secara amnya terdiri daripada banjaran gunung, dataran dan juga bukit. [[Sungai Kinabatangan]] bermula dari banjaran melalui kawasan tengah ke arah pantai timur sehinggalah keluar ke [[Laut Sulu]].<ref name=www.panda.org>[http://www.panda.org/about_wwf/where_we_work/asia_pacific/where/malaysia/wwf_malaysia_conservation/kinabatangan/index.cfm About the Kinabatangan area], ''WWF''. Capaian 15 Januari 2013.</ref> Ia adalah sungai kedua terpanjang di [[Malaysia]] selepas [[Sungai Rajang]] yang terdapat di [[Sarawak]]. Hutan di sekeliling lembah sungai juga mengandungi pelbagai habitat hidupan liar.<ref name=www.panda.org/>

Lain-lain kawasan hidupan liar yang penting di Sabah termasuk [[Lembangan Maliau]], [[Lembah Danum]], [[Taman Hidupan Liar Tabin|Tabin]], Imbak Canyon dan [[Hutan Lipur Sepilok|Sepilok]].<ref name=sabah.gov.my>{{cite web|url=http://www.sabah.gov.my/about.asp|title=Pengenalan Kepada Sabah ''Geografi & Alam Sekitar''|accessdate=15 Januari 2013|author=|date=|publisher=[[Kerajaan Negeri Sabah]]}}</ref> Tempat-tempat ini adalah sama ada ditetapkan sebagai taman negara, rizab hidupan liar, hutan rizab, atau hutan simpan.<ref name=sabah.gov.my/>

Lebih tiga suku daripada penduduk manusia mendiami dataran pantai. Bandar-bandar utama dan pusat bandar telah tumbuh di sepanjang pantai Sabah. Kawasan pedalaman masih jarang berpenghuni dan lebih tertumpu kepada perkampungan sahaja.

== Kerajaan wilayah ==
Wilayah Sabah ditadbiri oleh [[Dewan Undangan Negeri Sabah|Dewan Undangan Negeri]] dan Jemaah Menteri atau [[Kabinet Negeri Sabah|Kabinet wilayah]]. Dewan Undangan Negeri merupakan kuasa tertinggi dalam menetapkan polisi di dalam Negeri.<ref name=uum.edu.my>{{cite web|url=http://cmslib.uum.edu.my/m2012/index.php/malaysia?layout=edit&id=25|title=Perlembagaan Malaysia|accessdate=16 Januari 2013|author=|date=|publisher=[[Universiti Utara Malaysia]]}}</ref> Kabinet Negeri bertanggungjawab kepada Dewan Undangan Negeri yang diwakili oleh pelbagai Ahli Dewan Undangan Negeri (73 kawasan) yang dipilih rakyat melalui Pilihan raya Umum setiap lima tahun.<ref name=uum.edu.my/> Ia diketuai oleh [[Yang di-Pertua Negeri Sabah|Yang di-Pertua Negeri]] yang dilantik oleh [[Yang di-Pertuan Agong]] Malaysia.<ref name=uum.edu.my/> Jabatan Ketua Menteri merupakan tiang pentadbiran Wilayah<ref>{{cite web|url=http://www.sabah.gov.my/dun/utama_files/Web_Page/duns/Undang-undang.htm|title=Struktur Pentadbiran Kerajaan Negeri|accessdate=16 Januari 2013|author=|date=|publisher=[[Kabinet Negeri Sabah|Kerajaan Negeri Sabah]]}}</ref> yang menempatkan pejabat [[Ketua Menteri Sabah|Ketua Menteri]], Pejabat Setiausaha Kerajaan Wilayah serta lain-lain pejabat.

=== Pentadbiran ===
Sabah terdiri dari lima bahagian yang seterusnya dibahagikan lagi kepada 28 [[Daerah di Malaysia#Sabah|daerah]].

{{Peta Label Sabah}}

Semasa pemerintahan British, [[Residen British|Residen]] telah dilantik untuk mentadbir setiap bahagian dan disediakan dengan sebuah istana (''[[Istana]]''). Pentadbiran setiap bahagian ini lebih kurang sama dengan pentadbiran di [[Malaya British|British Malaya]]. Namun kini, jawatan Residen telah dimansuhkan dan digantikan dengan pegawai daerah bagi memerintah setiap daerah.

{| class="wikitable collapsible"
|- style="background:#efefef;"
!  !! [[Bahagian di Malaysia|Nama Bahagian]] !! [[Daerah di Malaysia#Sabah|Daerah]] !! Luas (km²)!! Populasi (2010)<ref name="taburan">{{cite web|url=http://www.statistics.gov.my/portal/download_Population/files/census2010/Taburan_Penduduk_dan_Ciri-ciri_Asas_Demografi.pdf|title=Population Distribution and Basic Demographic Characteristics, 2010|publisher=Department of Statistics, Malaysia|accessdate=15 Januari 2013}}</ref>
|-
! 1
| [[Bahagian Pantai Barat|Pantai Barat (Kota Kinabalu)]] ||[[Kota Belud]], [[Kota Kinabalu]], [[Papar, Sabah|Papar]], [[Penampang]], [[Putatan]], [[Ranau]], [[Tuaran]] ||align="right"| 7,588 ||align="right"| 1,067,589
|-
! 2
| [[Bahagian Pedalaman|Pedalaman (Keningau)]] ||[[Beaufort]], [[Nabawan]], [[Keningau]], [[Kuala Penyu]], [[Membakut]], [[Sipitang]], [[Tambunan]], [[Tenom]]||align="right"| 18,298 ||align="right"| 424,534
|-
! 3
| [[Bahagian Kudat|Kudat]] ||[[Kota Marudu]], [[Kudat]], [[Pitas]]||align="right"|4,623 ||align="right"| 192,457
|-
! 4
| [[Bahagian Sandakan|Sandakan]] ||[[Beluran]], [[Kinabatangan]], [[Sandakan]], [[Telupid]], [[Tongod]] ||align="right"|28,205 ||align="right"|702,207
|-

! 5
| [[Bahagian Tawau|Tawau]] ||[[Kalabakan]], [[Kunak]], [[Lahad Datu]], [[Semporna]], [[Tawau]]||align="right"|14,905 ||align="right"| 819,955
|}

Seperti di seluruh Malaysia, kerajaan tempatan berada di bawah bidang kuasa [[kerajaan negeri|kerajaan Wilayah]].<ref name = "The Report: Sabah 2011 (2)">
{{Citation
| title = The Report: Sabah 2011
| editor = Oxford Business Group
| url = http://books.google.com.my/books?id=nKJoQ4o-_DsC&pg=PA15&dq=%22+via+the+Ministry+of+Local+Government%22&hl=en&sa=X&ei=vBunUPmoOcWOrge17YAg&ved=0CC4Q6AEwAA#v=onepage&q=%22%20via%20the%20Ministry%20of%20Local%20Government%22&f=false
| accessdate = 2013-01-16
| year = 2011
| publisher = Oxford Business Group
| location = 
| isbn = 9781907065361
| page = 15
| quote=
}}
</ref> Walau bagaimanapun, sejak penggantungan pilihan raya kerajaan tempatan ketika [[Darurat Tanah Melayu|Darurat]], dimana ianya sangat kurang sengit di Sabah berbanding lain-lain negeri, tidak ada pilihan raya tempatan kerana pihak berkuasa tempatan mempunyai pegawai mereka yang dilantik oleh majlis eksekutif kerajaan Wilayah.<ref>[http://treaties.un.org/doc/Publication/UNTS/Volume%20552/volume-552-I-8058-English.pdf Agreement concerning certain overseas officers serving in Sabah and Sarawak (1965)]</ref><ref>[http://treaties.un.org/doc/Publication/UNTS/Volume%20886/volume-886-I-12699-English.pdf RELATING TO PENSIONS AND COMPENSATION FOR OFFICERS DESIGNATED BY THE GOVERNMENT OF THE UNITED KINGDOM IN THE SERVICE OF THE STATE GOVERNMENT OF SABAH OR OF SARAWAK (1973)]</ref>

=== Politik ===
{{Utama|Politik di Sabah}}
Menjelang pembentukan Malaysia pada tahun 1963, kerajaan sementara [[Borneo Utara]] telah menyerahkan [[Perjanjian 20 Perkara Sabah|Perjanjian 20 Perkara]] kepada kerajaan [[Persekutuan Tanah Melayu|Malaya]] sebagai syarat sebelum menyertai Persekutuan. Borneo Utara bersetuju dengan pembentukan Malaysia dengan syarat bahawa hak-hak Wilayah mereka dilindungi. Pada mulanya, wilayah ini memasuki [[Malaysia]] sebagai wilayah autonomi. Walau bagaimanapun, bermula dari tempoh kedua pentadbiran [[Parti Bersatu Rakyat Jelata Sabah|BERJAYA]] di bawah pimpinan [[Harris Salleh|Datuk Harris]], autonomi ini telah beransur-ansur terhakis di bawah pengaruh persekutuan dan hegemoni.<ref name = "Federal-State Relations in Sabah, Malaysia: The Berjaya Administration, 1976-85 (2)">
{{Citation
| title = Federal-State Relations in Sabah, Malaysia: The Berjaya Administration, 1976-85
| author = Regina Lim
| url = http://books.google.com.my/books?id=bM4HifRARgYC&pg=PA68&dq=%22gradual+loss+of+state+autonomy+in+Sabah+and+Sarawak%22&hl=en&sa=X&ei=iVinUOPNFYXJrQf024HoAw&ved=0CC4Q6AEwAA#v=onepage&q=%22gradual%20loss%20of%20state%20autonomy%20in%20Sabah%20and%20Sarawak%22&f=false
| accessdate = 2013-01-19
| year = 2008
| publisher = Institute of Southeast Asian Studies
| location = 
| isbn = 9789812308122
| page = 68
| quote=
}}</ref> Antara perdebatan politik yang sering dibangkitkan oleh penduduk wilayah ini adalah penyerahan pulau [[Labuan]] kepada kerajaan Persekutuan dan perkongsian yang tidak sama rata serta eksploitasi sumber petroleum. Ini telah menyebabkan sentimen anti-persekutuan yang kuat sehingga terdapat panggilan untuk berpisah dari Persekutuan di kalangan rakyat Sabah.

Sehingga [[Pilihan raya umum Malaysia 2008|pilihan raya umum Malaysia, 2008]], Sabah, bersama-sama dengan negeri [[Kelantan]] dan [[Terengganu]], merupakan tiga negeri di [[Malaysia]] yang pernah diperintah oleh parti pembangkang. Diketuai oleh [[Joseph Pairin Kitingan|Datuk Seri Joseph Pairin Kitingan]], [[Parti Bersatu Sabah|PBS]] membentuk kerajaan selepas memenangi [[Pilihan raya negeri Sabah 1985|pilihan raya 1985]] dan memerintah Sabah sehingga 1994. Pada [[Pilihan raya negeri Sabah 1994|pilihan raya 1994]], walaupun PBS memenangi pilihan raya, pengambilalihan oleh komponen [[Barisan Nasional|BN]] menyebabkan BN yang mempunyai majoriti kerusi dan seterusnya mengambil alih pimpinan kerajaan Wilayah.<ref name = "Malaysia: The Making of a Nation">
{{Citation
| title = Malaysia: The Making of a Nation
| volume = Volume 1 of History of Nation-Building Series
| author = Boon Kheng Cheah
| url = http://books.google.com.my/books?id=Owo39zRMQbwC&pg=PA63&dq=%22although+PBS+under+Pairin's+leadership%22&hl=en&sa=X&ei=cTynUKXqJY_QrQehk4CwAg&ved=0CCsQ6AEwAA#v=onepage&q=%22although%20PBS%20under%20Pairin's%20leadership%22&f=false
| accessdate = 2013-01-19
| year = 2002
| publisher = Institute of Southeast Asian Studies
| location = 
| isbn = 9789812301758
| page = 63
| quote=
}}
</ref> Salah satu ciri unik politik Sabah adalah ketika satu dasar dimulakan oleh bekas [[Perdana Menteri Malaysia|Perdana Menteri]] [[Mahathir Mohamad]] pada tahun 1994 di mana jawatan ketua menteri diputar di kalangan pihak gabungan setiap 2 tahun tanpa mengira parti pada masa itu, teorinya telah memberikan satu jumlah sama rata bagi setiap kumpulan etnik utama untuk memerintah Wilayah ini. Walau bagaimanapun, amalan sistem ini bermasalah kerana waktu yang diberikan adalah terlalu singkat untuk mana-mana pemimpin untuk membawa keluar pelan jangka panjang.<ref name = "Southeast Asian Affairs 2004">
{{Citation
| title = Southeast Asian Affairs 2004
| author = K. Kesavapany, Kin Wah Chin
| url = http://books.google.com.my/books?id=8mKsed7mQzQC&pg=PA157&dq=%22the+unique+rotation+system,+devised+by+then+Prime+Minster%22&hl=en&sa=X&ei=jYSnUKDOPIPprAeJ4YCADQ&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q=%22the%20unique%20rotation%20system%2C%20devised%20by%20then%20Prime%20Minster%22&f=false
| accessdate = 2013-01-19
| year = 2004
| publisher = Institute of Southeast Asian Studies
| location = 
| isbn = 9789812302380
| page = 157
| quote=
}}
</ref> Namun, amalan ini telah berhenti sejak dengan kuasa yang kini dipegang oleh majoriti dalam [[Dewan Undangan Negeri|Dewan Undangan Negeri]] (DUN) oleh parti [[Pertubuhan Kebangsaan Melayu Bersatu|UMNO]], yang juga memegang majoriti di parlimen kebangsaan.

Campur tangan langsung politik oleh kerajaan persekutuan, contohnya pengenalan UMNO dan pemansuhan pos ketua menteri pada awal [[Rusuhan Sabah 1986|Konflik PBS-BERJAYA pada tahun 1985]], juga dengan bersama-sama memilih lantik puak saingan di [[Malaysia Timur]] yang kadang-kadang dilihat sebagai taktik politik oleh kerajaan persekutuan pimpinan UMNO untuk mengawal dan mengurus kuasa autonomi Wilayah-Wilayah [[Borneo]].<ref name = "Ethnicization and Identity Construction in Malaysia">
{{Citation
| title = Ethnicization and Identity Construction in Malaysia, Routledge Malaysian Studies Series
| author = Frederik Holst
| url = http://books.google.com.my/books?id=n0oQeVK4YjMC&pg=PP48&dq=%22carefully+managed+by+the+UMNO-led+federal+government%22&hl=en&sa=X&ei=nqKvUIyuFoiNrge5iYH4BA&ved=0CDAQ6AEwAA
| accessdate = 2013-01-19
| year = 2012
| publisher = Routledge
| location = London
| isbn = 9781136330599
| page = 
| quote=
}}
</ref> Kerajaan persekutuan bagaimanapun cenderung untuk melihat bahawa tindakan ini adalah wajar sebagai pandangan sempit terhadap orang di wilayah ini yang kononnya tidak harmoni dengan pembangunan negara. Ini merumitkan hubungan kerajaan Persekutuan dan wilayah itu sehingga menjadi sumber perdebatan utama dalam politik Sabah.

=== Senarai Daerah ===
[[Kota Belud]], [[Kota Kinabalu]], [[Papar, Sabah|Papar]], [[Penampang]], [[Putatan]], [[Ranau]], [[Tuaran]], [[Beaufort]], [[Nabawan]], [[Keningau]], [[Kuala Penyu]], [[Membakut]], [[Sipitang]], [[Tambunan]], [[Tenom]], [[Kota Marudu]], [[Kudat]], [[Pitas]], [[Beluran]], [[Kinabatangan]], [[Sandakan]], [[Telupid]], [[Tongod]], [[Kalabakan]], [[Kunak]], [[Lahad Datu]], [[Semporna]], [[Tawau]].
== Ekonomi ==
{{Utama|Ekonomi Sabah}}
Ekonomi wilayah Sabah bergantung pada tiga sektor utama iaitu pembuatan, [[pertanian]], [[pembalakan]] dan [[pelancongan]]. Petroleum dan [[minyak sawit]] kekal sebagai dua komoditi yang paling banyak dieksport. Import Sabah paling utama ialah dalam [[industri automotif]], [[Petroleum|produk petroleum]], [[baja]], [[makanan]] serta barangan perkilangan.<ref>[http://www.ids.org.my/old/publications/facts/index.htm SABAH SELECTED FACTS AND FIGURES], ''Institute for Development Studies''</ref>

=== Pembuatan ===
[[File:KotaKinabalu Sabah TelukSapanggar-SabahPorts-02.jpg|thumb|right|Pelabuhan [[kontena]] di Teluk [[Sepanggar]].]]
Terdapat beratus-ratus perusahaan kecil dan sederhana (PKS) dan industri kecil (IKS) di Sabah.<ref>{{cite web|url=http://www.fsm.my/ |title=Federation of Sabah Manufacturers (FSM)|publisher=Fsm.my|date=11 September 1984|accessdate=16 Januari 2013}}</ref> Beberapa syarikat juga telah mendapat nama seperti Gardenia. Kerajaan Sabah juga serius dalam mengejar perindustrian selaras dengan [[Koridor Pembangunan Sabah|Pelan Koridor Pembangunan Sabah]] khususnya di kawasan [[Sepanggar]] dimana Taman Perindustrian Kota Kinabalu dan Terminal Pelabuhan Kontena Sepanggar terletak.

=== Pembalakan dan Pertanian ===
Sabah juga terkenal dengan hasil [[kayu balak]],<ref>
{{Citation
| title = PERHUTANAN - Department of Statistics Malaysia
| editor = Department of Statistics Malaysia
| url = https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:rLV_HAkFraUJ:www.statistics.gov.my/portal/download_Economics/download.php%3Ffile%3DDATA_SERIES/2011/pdf/12Perhutanan.pdf+&hl=en&gl=my&pid=bl&srcid=ADGEESjq81lNISQByz0a6zqFa1xcnR5rgttvENis7SJNgYMgMm2oVF3JluypbfRTqzl4NPuc0uqqHa62-X-CWZQTm_pHPeOlCn1qlaTaqpSnyfJpYBE-208VjNIIXSm6FGU5g3Bzi3HU&sig=AHIEtbS0LsI2F3nJ4S5JLCl0zzT6BnMbfg
| accessdate = 2013-01-16
| year = 1947–2010
| publisher = Department of Statistics Malaysia
| location = Sabah
| isbn = 
| page = 129–130
| quote=
}}</ref> tetapi dengan kekurangan pada kadar yang membimbangkan, usaha ekologi untuk menyelamatkan baki hutan yang masih ada telah dibuat pada awal tahun 1982 melalui kaedah pemuliharaan hutan dengan mengumpul spesies benih kayu yang berbeza dan menjalankan penanaman semula. Bagaimanapun, [[minyak sawit]] telah muncul sebagai pilihan petani untuk ditanam sebagai tanaman pertanian.<ref>{{cite web|url=http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2012&dt=0227&pub=Utusan_Malaysia&sec=Terkini&pg=bt_22.htm|title=Sabah kekal pengeluar utama minyak sawit negara - Bernard|publisher=[[Utusan Malaysia]]|date=27 Februari 2012|accessdate=16 Januari 2013}}</ref><ref>{{cite web|url=http://sabahkini.net/index.php?option=com_content&view=article&id=10884:sabah-pengeluar-utama-minyak-sawit&catid=35:berita-sabah&Itemid=27|title=SABAH PENGELUAR UTAMA MINYAK SAWIT|publisher=Sabahkini.net|date=28 Februari 2012|accessdate=16 Januari 2013}}</ref> Lain-lain produk pertanian penting dalam ekonomi Sabah termasuk juga [[getah]] dan [[koko]].<ref>{{cite web|url=http://www.bharian.com.my/articles/Sasarjadipengeluargetahutamadunia/Article/|title=Sasar jadi pengeluar getah utama dunia|publisher=[[Berita Harian]]|date=10 November 2011|accessdate=16 Januari 2013}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.koko.gov.my/lkmbm/loader.cfm?page=CocoaIndustry.cfm|title=Pengeluaran|publisher=[[Lembaga Koko Malaysia]]|date=|accessdate=16 Januari 2013}}</ref>

=== Pelancongan ===
{{Utama|Pelancongan di Sabah}}
Pelancongan, terutamanya [[ekopelancongan|eko-pelancongan]], merupakan penyumbang utama kepada ekonomi Sabah. Pada tahun 2012, kira-kira 2,327,476 pelancong telah melawat Sabah<ref>[http://www.sabahtourism.com/korporat/statistics/JanOct2012.html Sabah : Visitors Arrival by Nationality 2012], ''Sabah Tourism Board''. Capaian 16 Januari 2013.</ref> dan dijangkakan bahawa jumlah itu akan terus meningkat berikutan pelbagai aktiviti dan promosi yang diadakan oleh kerajaan negeri dan lembaga pelancongan negara. Selain itu, faktor kestabilan dan keselamatan wilayah ini juga telah menjadikannya sebagai salah satu destinasi yang dipilih oleh para pelancong. Antara destinasi yang menjadi tarikan utama pelancong adalah seperti [[Kolam air panas Poring]], [[Tanjung Simpang Mengayau]], Taman Pertanian Sabah, Taman Hutan Hujan Sandakan, [[Gunung Kinabalu]], [[Lembah Danum]], [[Sungai Padas]], [[Pulau Sipadan]], [[Pusat Pemuliharaan Orang Utan Sepilok]], [[Long Pasia]], [[Taman Laut Pulau Penyu|Taman Pulau Penyu]] dan Monyet Proboscis Teluk Labuk.<ref>[http://www.sabah.gov.my/ppnskl/tempat_menarik_sabah/tempat_menarik_sabah.html Tempat Menarik Sabah], ''Pejabat Perhubungan Negeri Sabah''. Capaian 27 Januari 2013.</ref>

== Sosial ==

=== Bahasa ===
{{Utama|Bahasa Melayu Sabah}}
[[Bahasa Melayu|Bahasa Suku]] masing-masing adalah bahasa kebangsaan yang dituturkan seluruh etnik di wilayah ini. Manakala, [[Bahasa Inggeris]] adalah bahasa kedua di Sabah. Bahasa Melayu adalah bahasa ketiga dan dialek Sabah yang dipanggil ''[[Bahasa baku|Baku]]'' adalah sangat berbeza dengan dialek Johor-Riau yang dituturkan di [[Johor]].<ref>{{cite web|url=http://www.streetdirectory.com/etoday/language-and-social-context-clopef.html |title=Language And Social Context|publisher=Streetdirectory.com|date=13 Mei 1969|accessdate=16 Januari 2013}}</ref> Sabah juga mempunyai [[slanga]] sendiri yang banyak terdapat dalam Bahasa Melayu . Di samping itu, bahasa pribumi seperti Bajau, Suluk, Kadazandusun, Brunei, Rungus, Lundayeh dan Murut mempunyai segmen mereka sendiri pada siaran radio wilayah Sabah.

=== Etnik ===
Rakyat Sabah dibahagikan kepada 32 [[Kelompok etnik|kumpulan etnik]], di mana hanya 28 diiktiraf sebagai [[Bumiputera]], atau etnik asli Tanah Borneo <ref name = "The Report: Sabah 2011">
{{Citation
| title = The Report: Sabah 2011
| editor = Oxford Business Group
| url = http://books.google.com.my/books?id=nKJoQ4o-_DsC&pg=PA10&dq=sabah+officially+recognised+ethnic+group&hl=en&sa=X&ei=NVOfUPLoGM7jrAf2jIHgCg&ved=0CC4Q6AEwAA#v=onepage&q&f=false
| accessdate = 2013-01-16
| year = 2011
| publisher = Oxford Business Group
| location = 
| isbn = 9781907065361
| page = 10
| quote=
}}
</ref>

Kumpulan etnik terbesar yang bukan asli Tanah Borneo adalah [[Bangsa Han|Bangsa Cina Han]] sebanyak (9%) Manakala [[Bahasa Cina|dialek Cina]] yang berpengaruh di Sabah adalah [[Bahasa Hakka|Hakka]] dan diikuti oleh [[Bahasa Kantonis|Kantonis]] dan [[Bahasa Hokkien|Hokkien]]. Kebanyakan penempatan orang Cina di Sabah tertumpu di bandar dan pekan utama, iaitu di [[Kota Kinabalu]], [[Sandakan]] dan juga [[Tawau]]. Kumpulan etnik pribumi yang terbesar di Sabah ialah [[Kadazan-Dusun|Kadazandusun]], [[Bajau]], diikuti dengan [[Orang Brunei|Brunei]], [[Murut]], [[Suluk]], [[Iranun]], [[Orang Sungai]], [[Idahan|Ida'an]] dan [[Bisaya]]. Terdapat juga sebilangan kecil kaum [[Orang India Malaysia|India]] dan lain-lain bangsa Asia di Sabah . [[Orang Cocos]] dan [[Tidong]] juga merupakan salah satu etnik minoriti yang tinggal di Sabah terutamanya di [[Bahagian Tawau]] dan [[Lundayeh]]  juga salah etnik minoriti yang tinggal di [[Long Pasia]] .Serta etnik [[Rungus]] tinggal di Kudat. Secara umumnya semua orang yang datang dari Sabah dikenali sebagai "Orang Sabah" dan mereka juga menganggap diri mereka seperti itu. 

Demografi Sabah terdiri daripada pelbagai kumpulan etnik, antaranya:<ref name = "EthnoSabah">[http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=MYS Languages of Malaysia (Sabah)]. [[Ethnologue]]. Capaian 16 Januari 2013</ref>

{{Div col}}
* [[Kadazan-Dusun]] (termasuk [[Lotud]], [[Tatana]], [[Kwijau]], [[Minokok]], [[Kimaragang]], [[Tobilung]], Tagahas dan [[Sonsogon]])
* [[Bajau]] (termasuk [[Bajau Samah]], Ubian, Kagayan dan [[Bajau Laut]])
* [[Orang Paitan]] (termasuk [[Orang Sungai]], [[Tambanuo]], Sebangan, Inokang, Bowang, Puawang, [[Rumanau]], [[Makiang]], Sagamo dan Lobu)
* [[Orang Brunei|Melayu Brunei]]
* [[Murut]] (termasuk Nabai, Paluan, Gana, Akolod dan Tanggara)
* [[Idahan|Ida'an]] (termasuk Buludupi)
* [[Lundayeh]] (termasuk [[Lun Bawang]])
* [[Rungus]]
* [[Kedayan]]
* [[Bisaya]]
* [[Dumpas]]
* [[Sukang]] (termasuk [[Mangkaak]])
* [[Tidong]]
* [[Begahak|Begak]]
* [[Dusun Subpan|Subpan]]
* [[Bonggi]]
* [[Molbog]] atau Balabak
* [[Orang Cocos]]
* [[Iranun]]<ref name = "EthnoSabah"/>
* [[Suku Suluk|Suluk]]
* [[Bugis]]
* [[Orang Cina Malaysia|Etnik Cina Sabah yang mempunyai keturunan campuran dengan pribumi (Sino)]]
{{Div col end}}

Lain-lain bangsa:
{{Div col}}
*[[Semenanjung Malaysia]] – [[Orang Melayu Malaysia|Melayu]], [[Orang Cina Malaysia|Cina]], [[Orang India Malaysia|India]]
*[[Orang Cina]] – [[Hakka]], [[Kantonis]], [[Orang Teochew (Orang Chaoshan)|Teochew]], [[Hainan]]
*[[Orang Filipina]] – [[Chavacano]], [[Bisaya]], [[Orang Ilocano|Ilocano]], [[Bajau]], [[Iranun]], [[Suku Suluk|Suluk]]
*[[Orang Indonesia]] – [[Bugis]], [[Orang Banjar|Banjar]], [[Suku Jawa|Jawa]], [[Timor]] [[Manado]]
*[[Orang India Malaysia|India]] – [[Orang Punjabi Malaysia|Punjabi]], [[Orang Tamil Malaysia|Tamil]]
*[[Sarawak|Orang Sarawak]] – [[Iban]], [[Penan]], [[Dayak]], [[Orang Ulu]], [[Etnik Melayu|Melayu Sarawak]], [[Orang Cina Malaysia|Cina Sarawak]]
*[[Orang Pakistan di Malaysia|Pakistan]] – [[Pashtun]]
*[[Arab|Orang Arab]] – [[Hadramaut|Hadhrami]]
*[[Bangsa Jepun]]
*[[Bangsa Korea]]
{{Div col end}}

=== Budaya ===
{{Utama|Budaya di Sabah}}

Penduduk wilayah ini terdiri dari berbagai kaum dengan latar belakang kebudayaan masing-masing. Penduduk aslinya terdiri daripada sekurang-kurangnya 30 kumpulan<ref>[http://www.bernama.com/bernama/v3/bm/news_lite.php?id=470457 Kepelbagaian Budaya Suku Kaum Di Sabah Perlu Di Dokumentasi - Rais] Bernama. 22 Januari 2010.</ref> dengan menggunakan lebih dari 50 bahasa dan tidak kurang dari 90 dialek. Antaranya ialah [[Kadazandusun]], [[Bajau]], [[Orang Brunei|Melayu Brunei]], [[Murut]], [[Idahan]], [[Kedayan]], [[Bisaya]], [[Irranun]], [[Rungus]], Kimarang, [[Kwijau]], Lundayeh, Ubian, Binadan, [[Orang Sungai]], Tatana, Tagaas, [[Suku Suluk|Suluk]] dan lain-lain.

=== Penduduk ===
{{Utama|Projek IC}}
{{bar box
|title=Populasi di Borneo Utara – Statistik 1960<ref name=Sadiq/><br>(sekarang Sabah dan [[Labuan]])
|titlebar=
|left1=Populasi
|right1=Peratus
|float=right
|bars=
{{bar percent|[[Kadazan-Dusun]]|#AAF0D1|32}}
{{bar percent|[[Murut]]|#FFA07A|4.9}}
{{bar percent|[[Bajau]]|#89CFF0|13.1}}
{{bar percent|[[Orang Brunei|Melayu Brunei]]|#E18E96|0.4}}
{{bar percent|Lain-lain bangsa [[Muslim]]|#BDDA57|15.8}}
{{bar percent|Orang Indonesia|#BCD4E6|5.5}}
{{bar percent|Orang Filipina|#996666|1.6}}
{{bar percent|[[Orang Cina Malaysia|Cina]]|#FFCBA4|23}}
|caption=Sumber: Borneo Utara British (1961)
}}

Penduduk Sabah meningkat sebanyak 651,304 pada tahun 1970 dan meningkat lagi kepada 929,299 selepas sedekad. Tetapi dalam dua dekad selepas tahun 1980, populasi penduduk wilayah ini meningkat dengan sangat ketara dengan mempunyai penduduk sebanyak 1.5 juta secara mengejut dan mencapai 2,468,246 menjelang tahun 2000. Sehingga tahun 2019, bilangan ini telah berkembang lagi sehingga 3,629,211, dengan warga asing yang menjadikan 21%(700,190) daripada jumlah populasi di wilayah ini.<ref>[http://www.freemalaysiatoday.com/category/nation/2012/08/10/mahathir-rejects-sabah-rci-plan/ Mahathir rejects Sabah Royal Commission of Inquiry (RCI) plan]</ref>


{{bar box
|title=Populasi di Sabah – Statistik Mac 2019
|titlebar=
|left1=Populasi
|right1=Peratus
|float=right
|bars=
{{bar percent|[[Kadazan-Dusun]]|#AAF0D1|22.6}}
{{bar percent|[[Murut]]|#FFA07A|6.1}}
{{bar percent|[[Bajau]]|#89CFF0|11}}
{{bar percent|[[Orang Brunei|Melayu Brunei]]|#E18E96|5}}
{{bar percent|Lain-lain [[bumiputera]]<ref name="Other Bumiputra"/>|#CCCCFF|23.4}}
{{bar percent|[[Orang Cina Malaysia|Cina]]|#FFCBA4|9.1}}
{{bar percent|Lain-lain bukan bumiputera|DarkGray|1.1}}
{{bar percent|Warga Asing|#FFB7C5|21.8}}
|caption=Sumber: Jabatan Perangkaan, Malaysia.
}}

Populasi yang dianggarkan berdasarkan kumpulan etnik pada tahun Mac 2019 adalah seperti berikut:

* [[Kadazan-Dusun]]: 22.6% (869,647)
* [[Bajau]]: 11% (488,672)
* [[Orang Brunei|Melayu Brunei]]: 5% (150,029)
* [[Murut]]: 6.1% (199,611)
* Lain-lain [[bumiputera]]:<ref name="Other Bumiputra">Bumiputera di Sabah bermakna jika salah satu daripada ibu bapa adalah berketurunan Melayu Islam atau pribumi Sabah seperti yang dinyatakan dalam Perkara 160A (6)(a) [[Perlembagaan Malaysia]]; dan anaknya akan dianggap sebagai Bumiputra</ref> 23.4% (901,964) – yang meliputi kaum [[Rungus]], [[Iranun]], [[Idahan |Ida’an]] (Idahan), [[Bisaya]], [[Lun Bawang|Lun Dayeh]], [[Suku Suluk|Suluk]], [[Kedayan]], [[Orang Sungai]] (Orang Paitan), [[Bonggi]], [[Tidung]], [[Orang Bugis|Bugis]], [[Molbog]], [[Dusun Subpan|Subpan]], [[Bagahak|Begak]], [[Kagayan]], [[Banjar]], [[Sukang]], [[Dumpas]], [[Melayu Cocos]], [[Bulungan]], Sino, Dayak, [[Iban]] dan [[Jawa]]
* [[Orang Cina Malaysia|Cina]] (majoriti [[Hakka]]): 9.1% (270,049)
* Lain-lain bukan bumiputera: 1.1% (44,052)
* Warga Asing (Filipina, Indonesia): 21.8% (700,190)

=== Pendidikan ===
Pendidikan di wilayah ini telah bermula sejak zaman penjajah lagi, ketika itu sebuah sekolah telah dibina pada tahun 1883 di [[Sandakan]] oleh pihak misionari [[Roman Katolik]].<ref name=sabah.edu.my>{{cite web|url=http://www.sabah.edu.my/fma008/3.HTML|title=SEJARAH PERKEMBANGAN PENDIDIKAN DI SABAH (1963-1988)|publisher=Sabah Education|date=|accessdate=25 Januari 2013}}</ref> Pelaksanaan pendidikan di Sabah juga diteruskan ketika [[Perang Dunia II|Perang Dunia ke-II]] di mana ketika waktu pemerintahan [[Empayar Jepun|Jepun]], falsafah Jepun diajarkan kepada penduduk tempatan.<ref name=sabah.edu.my/> Namun ianya tamat apabila kekalahan Jepun dan diteruskan kembali dengan pendidikan Barat.<ref name=sabah.edu.my/> Pelan pendidikan lima tahun telah dilaksanakan dan digubal semasa tempoh 1947–1952 oleh pihak [[British]].<ref name=sabah.edu.my/> Antara perkara yang ditekankan dalam pelan pendidikan ini adalah seperti; enam tahun pendidikan sekolah rendah untuk semua, pembanterasan buta huruf, pendidikan kesihatan dan pertanian, pendidikan untuk kanak-kanak perempuan dan juga latihan vokasional.<ref name=sabah.edu.my/> Dalam sistem pendidikan berkenaan, [[bahasa Inggeris]] merupakan bahasa utama.<ref name=sabah.edu.my/> Setelah menyertai Persekutuan Malaysia, pendidikan di Sabah telah menjadi tanggungjawab Kerajaan Persekutuan.<ref name=sabah.edu.my/> Perihal pendidikan ini terkandung dalam Akta Pendidikan 1961 yang kemudiannya dikembangkan ke Sabah pada tahun 1976.<ref name=sabah.edu.my/>

=== Agama ===
{{bar box
|title=Agama di Sabah – Statistik 2020<ref name="Religion in Sabah "/>
|titlebar=
|left1=Agama
|right1=Peratus
|float=right
|bars=
{{bar percent|[[Islam]]|LimeGreen|69.6}}
{{bar percent|[[Kristian]]|DodgerBlue|24.7}}
{{bar percent|[[Buddha]]|OrangeRed|5.1}}
{{bar percent|Lain-lain|Gray|0.2}}
{{bar percent|[[Tidak beragama]]|Black|0.4}}
}}

Menurut perangkaan [[Banci Penduduk dan Perumahan Malaysia 2020]] kira-kira 69.6% penduduk Sabah beragama [[Islam]], 24.7% lagi adalah [[Kristian]], 5.1% [[Buddha]], 0.2% lain-lain dan 0.4% tidak beragama.<ref name="Religion in Sabah "/>

Sejak penyatuan pada tahun 1963, Sabah telah mengalami perubahan yang ketara dalam komposisi agama, terutama dalam peratusan penduduknya yang menganut agama [[Islam]]. Pada tahun 1960, peratusan umat Islam adalah 36%, manakala [[Kristian]] 18%, kira-kira satu pertiga lagi kekal mengamalkan fahaman [[animisme]].<ref>{{cite web|url=http://books.google.com.my/books?id=dnPu49bHNUkC&pg=PA482&lpg=PA482&dq=%22Religious+persuasion+of+the+Federation+of+Malaysia+and+Brunei%22&source=bl&ots=B1X5EFOioK&sig=ywk54Jr0Rgm-paItpQr6NcEavqg&hl=en&sa=X&ei=d2p9UOCBEIXSrQe5ooCoCw&ved=0CCwQ6AEwAA|title=Religion and Societies: Asia and the Middle East - Google Books|publisher=Books.google.com.my|date=|accessdate=16 Januari 2013}}</ref>

Dan Pada 23 September 1973, Bapa Kemerdekaan Sabah, Tun Datu Mustapha Datu Harun telah membentangkan usul di DUN Sabah untuk membuat pindaan Perlembagaan Negeri Artikel 5(A). Usul berkenaan diluluskan secara bulat suara melalui undian demokratik DUN Sabah. Pindaan itu menjelaskan agama Islam dicatatkan sebagai Agama Negeri tanpa menghalang agama-agama lain diamalkan dalam keadaan aman dan harmoni. 

{{Quotes|2=''"Islam adalah agama Negara, tetapi agama lain boleh diamalkan dan berharmoni di mana-mana bahagian Negara."''|3=Tun Datu Mustapha Datu Harun}}

==Penduduk terkenal==
{{main|Senarai orang dari Sabah}}

== Galeri ==
<gallery>
Fail:Makanan laut di Sabah bj.jpg|Makanan laut di Sabah
Fail:Alat muzik di pasar Sabah bj.jpg|Alat muzik di pasar Sabah.
Fail:Gunung Kinabalu ketika matahari terbenam dari Mengkabong.jpg|[[Gunung Kinabalu]], Sabah.
Fail:Gerbang Kapalai Resort Sabah bj.jpg|Kapalai Resort Sabah.
Fail:Lebuh raya di Kota Kinabalu Sabah bj.jpg|Lebuh raya di [[Kota Kinabalu]] Sabah.
Fail:Padang Tuaran Sabah.jpg|Padang Tuaran Sabah.
Fail:Prince Tower, Kota Kinabalu Sabah bj.jpg|Prince Tower, Kota Kinabalu Sabah.
Fail:Mee Goreng Tuaran bj.jpg|Mee Goreng Tuaran.
Fail:Jambatan Sungai Labuaya Bailey Tuaran Sabah bj.jpg|Jambatan Sungai Labuaya Bailey Tuaran Sabah.
Fail:Matahari terbit dari pekan Tuaran, Sabah.jpg|Matahari terbit dari pekan Tuaran, Sabah.
</gallery>

== Lihat juga ==
* [[Masjid-masjid di Sabah]]
* [[Keselamatan Timur Sabah]]

== Rujukan ==
{{reflist|2}}

== Pautan luar ==
{{Commons|Sabah}}
* [http://www.sabah.gov.my Tapak sesawang rasmi kerajaan negeri Sabah]


{{Sabah}}
{{Negeri dan Wilayah Persekutuan Malaysia}}
{{portal bar|Malaysia|Geografi|Sabah}}
{{authority control}}

[[Kategori:Sabah| ]]
[[Kategori:Negeri dan wilayah persekutuan di Malaysia]]
[[Kategori:Hubungan Filipina–Malaysia]]
[[Kategori:Negara dan wilayah berbahasa Melayu]]
[[Kategori:Bekas jajahan British]]
[[Kategori:Asia Tenggara Maritim]]