Lihat sumber bagi Kapur Akhir

{{Infobox geologic timespan|name=Kapur Akhir/Atas|color=Late Cretaceous|time_start=100.5|time_end=66.0|image_map=|caption_map=|image_outcrop=|caption_outcrop=|image_art=|caption_art=<!--Chronology-->|timeline=Cretaceous|former_subdivisions=|formerly_part_of=|partially_contained_in=|partially_contains=<!--Etymology-->|chrono_name=Kapur Akhir|strat_name=Kapur Atas|name_formality=Formal|name_accept_date=|alternate_spellings=|synonym1=|synonym1_coined=|synonym2=|synonym2_coined=|synonym3=|synonym3_coined=|nicknames=|former_names=|proposed_names=<!--Usage Information-->|celestial_body=bumi|usage=Global ([[Suruhanjaya Stratigrafi Antarabangsa|ICS]])|timescales_used=Skala Masa ICS|formerly_used_by=|not_used_by=<!--Definition-->|chrono_unit=Epok|strat_unit=Siri|proposed_by=|timespan_formality=Formal|lower_boundary_def=[[Datum kewujudan pertama|DKP]] [[Foraminifera|foraminifera berplankton]] ''Rotalipora globotruncanoides''|lower_gssp_location=[[Mont Risoux]], [[Hautes-Alpes]], Perancis|lower_gssp_coords={{Coord|44.3925|N|5.5119|E|display=inline}}|lower_gssp_accept_date=2002<ref>{{cite journal |last1=Kennedy |first1=W. |last2=Gale |first2=A. |last3=Lees |first3=J. |last4=Caron |first4=M. |title=The Global Boundary Stratotype Section and Point (GSSP) for the base of the Cenomanian Stage, Mont Risou, Hautes-Alpes, France |journal=Episodes |date=March 2004 |volume=27 |pages=21–32 |doi=10.18814/epiiugs/2004/v27i1/003 |url=https://stratigraphy.org/gssps/files/cenomanian.pdf |access-date=13 December 2020}}</ref>|upper_boundary_def=Lapisan kaya dengan [[iridium]]yang berkaitan dengan peristiwa impak meteorit yang besar serta [[peristiwa kepupusan K-Pg]].|upper_gssp_location=Keratan El Kef, [[El Kef]], [[Tunisia]]|upper_gssp_coords={{Coord|36.1537|N|8.6486|E|display=inline}}|upper_gssp_accept_date=1991
<!--Atmospheric and Climatic Data-->|o2=|co2=|temp=|sea_level=}}{{Usia Kapur}}
'''Kapur Akhir''' (100.5–66 [[Tahun|jtd]]) ialah nama yang khusus untuk epok kedua [[Skala masa geologi|Tempoh]] [[Kapur (geologi)|Kapur]] pada [[skala masa geologi]] . Stratum batuan dari zaman ini membentuk Siri '''Kapur Atas'''. "Cretaceous" yang merupakan padanan bahasa Inggeris untuk perkataan "kapur" dinamakan sempena [[batu kapur]] putih yang ditemui secara meluas pada stratum di utara Perancis dan dilihat di tebing putih di tenggara England dengan pentarikhan pada tempoh masa yang sama.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/science/Cretaceous-Period|title=Cretaceous Period {{!}} Definition, Climate, Dinosaurs, & Map|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2022-07-25}}</ref>

== Iklim ==
Iklim pada epok Kapur Akhir adalah lebih panas berbanding sekarang, walaupun sepanjang tempoh itu terdapat trend pendinginan telah terbukti.<ref name="ageofdinosaurscretaceous2">"Dinosaurs Ruled the World: Late Cretaceous Period." In: Dodson, Peter & Britt, Brooks & Carpenter, Kenneth & Forster, Catherine A. & Gillette, David D. & Norell, Mark A. & Olshevsky, George & Parrish, J. Michael & Weishampel, David B. ''The Age of Dinosaurs''.</ref> [[Tropika|Kawasan tropika]] menjadi terhad kepada kawasan khatulistiwa dan [[latitud]] utara mengalami keadaan iklim yang lebih bermusim.Semasa Zaman Batu Kapur Akhir, iklimnya lebih panas daripada sekarang, walaupun sepanjang tempoh trend pendinginan terbukti.<ref name="ageofdinosaurscretaceous"/> [[Tropika]] menjadi terhad kepada kawasan khatulistiwa dan [[Latitud|garis lintang]] utara yang mengalami keadaan cuaca yang lebih bermusim.

== Geografi ==
[[Fail:LateCretaceousMap.jpg|kanan|thumb| Peta]]
Disebabkan oleh [[tektonik]] plat, benua Amerika secara beransur-ansur bergerak ke arah barat, menyebabkan Lautan Atlantik berkembang. Laluan Lajur Lautan Dalaman Barat membahagikan benua Amerika Utara menjadi bahagian timur dan bahagian barat yang dikenali sebagai benua kecil Appalachia dan benua kecil Laramidia. Benua India kekal arah pergerakan tektoniknya ke utara menuju benua Asia. Di Hemisfera Selatan,benua  Australia dan benua [[Antartika]] nampaknya masih terhubung dan mula berjauhan dari benua Afrika dan benua Amerika Selatan.<ref name="ageofdinosaurscretaceous">"Dinosaurs Ruled the World: Late Cretaceous Period." In: Dodson, Peter & Britt, Brooks & Carpenter, Kenneth & Forster, Catherine A. & Gillette, David D. & Norell, Mark A. & Olshevsky, George & Parrish, J. Michael & Weishampel, David B. ''The Age of Dinosaurs''. Publications International, LTD. Pp. 103-104. {{ISBN|0-7853-0443-6}}.</ref> Pada ketika itu kawasan Eropah adalah berbentuk rantaian pulau. Makhluk yang beberapa pulau ini adalah spesies dinosaur kerdil endemik.  
{{clear}}

== Fauna vertebrata ==

=== Dinosaur Bukan-Unggas ===
Pada epok Kapur Akhir, hadrosaur, ankilosaur, dan keratopsia berjaya mengembang spesiesnya di benua Asiamerica (kawasan Barat Amerika Utara dan kawasan Asia Timur). Tirannosaur mendominasi sebagai ceruk pemangsa besar di Amerika Utara.<ref name="ageofdinosaurscretaceous"/> Tirannosaur juga hadir di Asia, walaupun biasanya berbadan lebih kecil dan lebih primitif daripada jenis Amerika Utara. Pakisefalosaur juga terdapat di benua Amerika Utara dan benua Asia. [[Dromaeosauridae|Dromaeosaur]] berkongsi taburan geografi yang sama, dan terdokumentasi dengan baik di kawasan Mongolia dan kawasan barat Amerika Utara. Selain itu, terizinosaur (sebelum ini dikenali sebagai segnosaur) nampaknya berada di kawasan Amerika Utara dan kawasan Asia. Benua [[Gondwana]] mempunyai fauna dinosaur yang sangat berbeza, dengan kebanyakan pemangsa ialah abelisaur dan karcarodontosaur; dan titanosaur merupakan antara herbivor yang dominan. Spinosaur juga hadir pada masa ini.

=== Burung ===
Burung menjadi semakin biasa kewujudannya, mengalami percambahan spesies dalam bentuk enantiornithe dan ornithurine yang bermacam-macam variasinya. [[Burung|Neornithes]] awal seperti ''Vegavis<ref name="clarkeetal2005">{{cite journal|last1=Clarke|first1=J.A.|last2=Tambussi|first2=C.P.|last3=Noriega|first3=J.I.|last4=Erickson|first4=G.M.|last5=Ketcham|first5=R.A.|year=2005|title=Definitive fossil evidence for the extant avian radiation in the Cretaceous|url=http://www.digimorph.org/specimens/Vegavis_iaai/nature03150.pdf|journal=Nature|volume=433|issue=7023|pages=305–308|bibcode=2005Natur.433..305C|doi=10.1038/nature03150|pmid=15662422|hdl=11336/80763|s2cid=4354309}}</ref>'' wujud dengan bentuk yang aneh seperti ''Yungavolucris'' dan ''Avisaurus''.<ref name="El-Brete-09">{{cite journal|author=Cyril A. Walker|author2=Gareth J. Dyke|year=2009|title=Euenantiornithine birds from the Late Cretaceous of El Brete (Argentina)|url=http://www.ria.ie/RIA/files/40/40a4c454-eef2-4de0-922d-48ae0c42037f.pdf|journal=Irish Journal of Earth Sciences|volume=27|pages=15–62|doi=10.3318/IJES.2010.27.15|archive-url=https://web.archive.org/web/20120320093759/http://www.ria.ie/RIA/files/40/40a4c454-eef2-4de0-922d-48ae0c42037f.pdf|archive-date=2012-03-20|name-list-style=amp|s2cid=129573066|url-status=dead}}</ref> Walaupun sebahagian besar kecil, Hesperornithes di lautan menjadi agak besar dan tidak boleh terbang, disesuaikan dengan kehidupan di laut terbuka.<ref name="Brodavis">{{cite journal|author1=Larry D. Martin|author2=Evgeny N. Kurochkin|author3=Tim T. Tokaryk|year=2012|title=A new evolutionary lineage of diving birds from the Late Cretaceous of North America and Asia|journal=[[Palaeoworld]]|volume=21|pages=59–63|doi=10.1016/j.palwor.2012.02.005}}</ref>

=== Pterosaur ===
Walaupun kebanyakannya diwakili oleh azhdarkid, bentuk lain seperti pteranodontid, pita-pita (''Caiuajara'' dan ''Bakonydraco''), nyctosaurid dan bentuk yang tidak pasti (''Piksi'', ''Navajodactylus'') juga hadir. Secara historis, telah diandaikan bahawa pterosaur berkurang disebabkan oleh persaingan dengan burung, tetapi ternyata bahawa kedua-dua kumpulan tidak banyak bertindih secara ekologi, ataupun secara khususnya jelas bahawa penurunan sistematik yang benar pernah berlaku, terutamanya dengan penemuan spesies pterosaur yang lebih kecil.<ref>{{Cite journal|last=Prondvai E., Bodor E. R., Ösi A.|year=2014|title=Does morphology reflect osteohistology-based ontogeny? A case study of Late Cretaceous pterosaur jaw symphyses from Hungary reveals hidden taxonomic diversity|url=http://real.mtak.hu/21860/1/Prondvai_et_al.2014_reposit1_u_110445.946242.pdf|journal=Paleobiology|volume=40|issue=2|pages=288–321|doi=10.1666/13030}}</ref>

=== Mamalia ===
Beberapa kumpulan mamalia lama mula hilang, dengan eutriconodont terakhir yang berlaku di Campanian [[Amerika Utara]].<ref>{{Cite journal|last=Fox Richard C|year=1969|title=Studies of Late Cretaceous vertebrates. III. A triconodont mammal from Alberta|journal=Canadian Journal of Zoology|volume=47|issue=6|pages=1253–1256|doi=10.1139/z69-196}}</ref> Di hemisfera utara, cimolodont, multituberculate, metternian dan [[eutheria]]n adalah mamalia yang dominan, dengan bekas dua kumpulan menjadi mamalia yang paling biasa di Amerika Utara. Di hemisfera selatan terdapat sejenis fauna dryolestoids, gondwan dan lain-lain multituberculates dan [[eutheria]]n basal; monotremes mungkin hadir, seperti yang terakhir dari haramiyidans, ''Avashishta''.

Mamalia, walaupun umumnya kecil, terdiri daripada pelbagai jenis ekologi, dari karnivor (Deltatheroida), kepada pemakan moluska (Stagodontidae), kepada [[Maun|herbivor]] (multituberculates, ''Schowalteria'', Zhelestidae dan Mesungulatidae) hingga bentuk cursorial yang sangat atipikal (Zalambdalestidae, Brandoniidae).

[[Placental]] sebenar hanya berkembang pada akhir zaman tersebut; yang sama boleh dikatakan untuk [[marsupial]] benar. Sebaliknya, hampir semua fosil eutherian dan metrodian yang diketahui adalah kumpulan lain.<ref>{{Cite journal|last=Halliday Thomas J. D.|year=2015|title=Resolving the relationships of Paleocene placental mammals|url=http://discovery.ucl.ac.uk/1473028/1/Halliday_et_al-Biological_Reviews.pdf|journal=Biological Reviews|volume=92|issue=1|pages=521–550|doi=10.1111/brv.12242|pmid=28075073}}</ref>

=== Hidupan laut ===
Di lautan, [[Mosasaur|musasa]] tiba-tiba muncul dan menjalani radiasi evolusi yang luar biasa. Jerung moden juga muncul dan gergasi-penguin seperti polycotylid [[plesiosaur]] (3 meter panjang) dan besar berleher panjang elasmosaur (13 meter panjang) juga dipelbagaikan. Pemangsa ini memberi makan kepada banyak ikan teleost, yang seterusnya berubah menjadi bentuk baru dan moden (Neoteleostei). Sebaliknya [[Ichthyosaur]] dan pliosaur menjadi punah semasa peristiwa anoksia Cenomanian-Turonian.

== Flora ==
Berhampiran akhir Tempoh Kretaceous, [[Angiosperma|tumbuh-tumbuhan berbunga]] beragam. Di kawasan yang sederhana, tumbuh-tumbuhan yang biasa seperti [[magnolia]], sassafra, [[Pokok Bunga Mawar|mawar]], [[kayu merah]], dan [[willow]] boleh didapati dengan banyaknya.<ref name="ageofdinosaurscretaceous"/>

== Kepupusan massa Cretaceous–Paleogen ==
Peristiwa kepupusan Cretaceous–Paleogene adalah [[kepupusan besar-besaran]] haiwan dan tumbuhan dalam tempoh geologi yang singkat, kira-kira {{Ma|Tertiary}} (Ma). Ia dikenali secara meluas sebagai ''peristiwa kepupusan K-T'' dan dikaitkan dengan tandatangan geologi, biasanya sebuah jalur kurus yang bertarikh pada masa itu dan dijumpai di berbagai belahan dunia, yang dikenali sebagai sempadan Cretaceous-Paleogene (sempadan K-T). ''K'' adalah singkatan tradisional bagi Tempoh Kretaseus yang diperolehi dari nama Jerman ''Kreidezeit'', dan ''T'' adalah singkatan bagi Tempoh [[Tertier|Tersier]] (istilah sejarah untuk tempoh masa kini dilindungi oleh usia [[Paleogen]]e dan [[Neogen]]e). Peristiwa ini menandakan berakhirnya Era [[Mesozoik]] dan awal Era [[Senozoik|Cenozoik]].<ref name="Fortey">{{Cite book|title=Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth|last=Fortey R|publisher=Vintage|year=1999|isbn=978-0375702617|pages=238–260}}</ref> "Tertiari" tidak lagi diiktiraf sebagai waktu rasmi atau unit batu oleh [[Suruhanjaya Stratigrafi Antarabangsa|Suruhanjaya Antarabangsa Stratigrafi]], peristiwa K-T kini dipanggil peristiwa kepupusan Cretaceous–Paleogene (atau K-Pg) oleh banyak penyelidik.

[[Fosil]] [[Dinosaur|dinosaur bukan]] [[burung]] hanya terdapat di bawah sempadan Cretaceous-Paleogene dan menjadi pupus sebelum atau semasa kejadian.<ref>{{Cite journal|year=2005|title=The extinction of the dinosaurs in North America|journal=GSA Today|volume=15|issue=3|pages=4–10|doi=10.1130/1052-5173(2005)015<4:TEOTDI>2.0.CO;2}}</ref> Sebilangan kecil fosil dinosaur telah dijumpai di atas sempadan Cretaceous-Paleogene, tetapi ia telah dijelaskan sebagai fosil yang diperbaiki, iaitu, fosil yang telah terhakis dari lokasi asalnya kemudian dipelihara di lapisan [[Batuan enapan|sedimen]] kemudian.<ref name="Sloan">{{Cite journal|last=Sloan RE|last2=Rigby K|last3=Van Valen LM|last4=Gabriel Diane|year=1986|title=Gradual dinosaur extinction and simultaneous ungulate radiation in the Hell Creek formation|journal=Science|volume=232|issue=4750|pages=629–633|bibcode=1986Sci...232..629S|doi=10.1126/science.232.4750.629|pmid=17781415}}</ref><ref name="Fassett">{{Cite journal|year=2001|title=Compelling new evidence for Paleocene dinosaurs in the Ojo Alamo Sandstone San Juan Basin, New Mexico and Colorado, USA|url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/impact2000/pdf/3139.pdf|journal=International Conference on Catastrophic Events and Mass Extinctions: Impacts and Beyond, 9–12 July 2000, Vienna, Austria|volume=1053|pages=45–46|access-date=2007-05-18}}</ref><ref name="Sullivan">{{Cite journal|last=Sullivan RM|year=2003|title=No Paleocene dinosaurs in the San Juan Basin, New Mexico|url=http://gsa.confex.com/gsa/2003RM/finalprogram/abstract_47695.htm|journal=Geological Society of America Abstracts with Programs|volume=35|issue=5|pages=15|access-date=2007-07-02}}</ref> [[Mosasaur]]s, [[plesiosaur]], [[pterosaur]] dan banyak [[spesies]] tumbuhan dan [[invertebrata]] juga telah pupus. [[Mamalia]] dan [[Klad|clade]] burung melewati sempadan dengan beberapa kepupusan, dan radiasi evolusi dari klasifikasi Maastrichtian telah berlaku melepasi sempadan. Kadar kepupusan dan radiasi berbeza-beza mengikut klad organisme yang berlainan.<ref name="MacLeod">{{Cite journal|last=MacLeod N, Rawson PF, Forey PL, Banner FT, Boudagher-Fadel MK, Bown PR, Burnett JA, Chambers, P, Culver S, Evans SE, Jeffery C, Kaminski MA, Lord AR, Milner AC, Milner AR, Morris N, Owen E, Rosen BR, Smith AB, Taylor PD, Urquhart E, Young JR|year=1997|title=The Cretaceous–Tertiary biotic transition|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_qa3721/is_199703/ai_n8738406/print|journal=Journal of the Geological Society|volume=154|issue=2|pages=265–292|bibcode=1997JGSoc.154..265M|doi=10.1144/gsjgs.154.2.0265|archive-url=https://web.archive.org/web/20130525151736/http://findarticles.com/p/articles/mi_qa3721/is_199703/ai_n8738406/print|archive-date=2013-05-25}}</ref>

Para saintis telah membuat hipotesis bahawa kepupusan Cretaceous-Paleogene disebabkan oleh satu atau lebih peristiwa bencana seperti kesan asteroid besar-besaran atau peningkatan [[Gunung berapi|aktiviti gunung berapi]]. Beberapa [[Kawah hentaman|kawah berdampak]] dan aktiviti gunung berapi yang besar di Perangkap Deccan telah bertarikh kepada anggaran masa kejadian kepupusan. Kejadian geologi ini mungkin telah mengurangkan cahaya matahari dan menghalang [[fotosintesis]], menyebabkan gangguan besar dalam [[ekologi]] bumi. Para penyelidik lain percaya kepupusan itu lebih beransur-ansur, disebabkan oleh perubahan yang lebih perlahan dalam [[Aras laut|paras laut]] atau [[iklim]].<ref name="MacLeod"/>

== Lihat juga ==
* [[Flora dan fauna peringkat Maastrichtian]] 
* [[Pulau Haţeg]]

== Rujukan ==
<references responsive/>
{{Cretaceous Footer}}
{{Geological history|p|m}}

[[Kategori:Zaman Batu Kapur Akhir| 01]]
[[Kategori:Geokronologi Batu Kapur| Late]]
[[Kategori:Zaman geologi]]
[[Kategori:Laman-laman dengan terjemahan-terjemahan yang belum disemak]]