Зүүнхангай сум: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
No edit summary |
б 203.91.114.3 （Яриа） хэрэглэгчийн засваруудыг; Zorigt хэрэглэгчийн үйлдсэн хамгийн сүүлийн хувилбар р |
||
| Мөр 1: | Мөр 1: | ||
'''Зүүнхангай''' нь [[Увс]] [[Аймаг|аймгийн]] [[сум]] юм. |
'''Зүүнхангай''' нь [[Увс]] [[Аймаг|аймгийн]] [[сум]] юм. |
||
Сумын засаг дарга |
Сумын засаг дарга Цэрэндорж. |
||
ИТХ-ын дарга Б.Батмөнх |
|||
ÓÂÑ ÀÉÌÃÈÉÍ Ç¯¯ÍÕÀÍÃÀÉ ÑÓÌÛÍ ÍÓÒÀà ÄÀÕÜ ÝÐÒÍÈÉ ÄÓÐÑÃÀË |
|||
Ç¿¿íõàíãàé ñóì 2009 îí. |
|||
ªÌÍªÕ ¯Ã |
|||
Ìîíãîë îðíû áàðóóí áèå Àëòàéí óóëñààð ýðòíèé ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëûã àíõ ñóäëàí øèíæèëñýí õ¿í бол íýðò ýðäýìòýí Ã.Í.Ïоòаíèí þì. Òýðáýýð 1876-1877 îíä îðîñûí ýçýí õààíû Ãàçàðç¿éí Íèéãýìëýãèéí òîìèëîëòîîð Ìîíãîë îðíû áàðóóí òàë Àëòàé íóòãààð àÿëàí ÿâæ ãàçàðç¿é, ò¿¿õ, óãñààòíû ç¿éí øèíæèëãýý õèéõäýý õ¿í ÷óëóó õºøºº, áóãàí ÷óëóóí õºøºº, õèðãèñ¿¿ð, áóëø çýðýã ýðòíèé ò¿¿õ археологийн äóðñãàëóóäыг òýìäýãëýñýí áàéäàã íü Ìîíãîëûí áàðóóí á¿ñ íóòãèéí òºäèéã¿é òóñ îðíû ýðòíèé ñóäëàëûí òàëààð øèíæëýõ àæëûí ýõëýë áîëñîí áàéäàã [Áàÿð, 1997, 9-10]. ¯¿íýýñ õîéø 130 ãàðóé æèë ºíãºð÷ áàéãàà õýäèé ºðãºí óóäàì ýõ íóòàãò íýã á¿ð÷ëýí ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæèëûã ã¿éöýòãýæ áàéãàà ÷ òèéì ÷ õàíãàëòòàé áóñ þì. ßëàíãóÿà ÓÁ õîòûí òºâººñ 1000 ãàðóé êì ãàçàðò àëñëàãäñàí Ç¿¿íõàíãàé ñóìûí íóòàãò ñóäëàà÷èä õàéãóóë ñóäàëãààíû àæèë ÿâóóëàõ íü õîâîð þì. Ýíý ÿâäàë àðõåîëîãèéí äóðñãàëóóä ãàäíû íºëººíä ºðòºæ àíõíû ä¿ð òºðõºº àëäàõ, óëìààð òîíîãäîõ, óñòàí ¿ã¿é áîëîõ àñóóäàë áèé áîëîõ áîëîìæòîé. |
|||
Ýðòíèé îâîã àéìàã, óëñ ã¿ðí¿¿ä îäîîãèéí Мîíãîë óëñûí íóòàã äýâñãýðò í¿¿äэëëýí áàéãàëü îð÷èíòîéãîî çîõèöîí àæ àìüäðàëàà õºãæ¿¿ëæ èðýõäýý ººð ººðèéí ºâºðìºö ñî¸ëûã áèé áîëãîí îéð õîîðîíäîî ñîëèëöîæ íèéòëýã ñî¸ëûã áèé áîëãîæ áàéñàí áèëýý. |
|||
Õýäèé òèéì áîëîâ÷ òýäãýýðèéí íóóöûã òàéëàí óíøèõ ãàéõàìøèãòàé ñî¸ëûí ºâийг ýíý íóòàãò ¿ëäýýñýí íü áàõàðõóóøòàé õýðýã þì. ×óõàìäàà ºäèé õ¿ðòýë íóóö íü òàéëàãäààã¿é óãñàà ãàðàë, ñî¸ë, íèéãìèéí áàéãóóëëûí àñóóäëûã øèéäâэðëýõýä ãàçðûí õºðñºí äîоð áîëîí äýýð áàéãàà íýã äóðñãàë õ¿ðòýë õîñã¿é ¿íý öýíèéã àãóóëñàí áàéõ ó÷èðòàé áèëýý. Òèéìýýñ ÷ àéìàã, ñóìûí õýìæýýíä ýð÷èìòýé ñóäàëãààíû àæèë õèéãäýõ, òýäãýýðèéí ãàäíû íºëººíä ºðòºæ óñòàæ ¿ã¿é áîëîõîîñ íü õàìãààëàõ, îëæ èëð¿¿ëýõ àñóóäàë íýí ÷óõàë áîëîîä áàéíà. ̺í òýäãýýðèéí çàëãàìæ õîé÷ áîëñîí Мîíãîë угсаатаны çàí óëàìæëàë, ñî¸ëûí ýõ ºâ ÷ òýäãýýð øèéäýãäýýã¿é àñóóäëóóäàä õàðèóëò ºãºõ íü äàìæèãã¿é þì. |
|||
Òèéìýýñ ýíý íóòàãò áóé äóðñãàëûã á¿ðòãýí òýìäýãëýæ, óíøèã÷ àâõàé òàíàà òàíèëöóóëæ áóé ÿâäàë íü ñàéøààëòàé àæèë áîëæ áàéãàà þì. |
|||
2009.06.08. |
|||
ÓÄÈÐÒÃÀË |
|||
Õ¿í òºðºëõòºí ¿¿ñýí õºãæèõ ÿâöäàà áàéãàëèéí ÿíç á¿ðèéí ¿çýãäýë, øàëãàðëûã äàâàí òóóëæ òóõàéí îð÷èíòîéãîî çîõèöîí áàéãàëèéí áýëýí á¿òýýãäõ¿¿íèéã àøèãëàí ààæèìààð áîëîâñðóóëàí àøèãëàõ áîëñîí àæýý. Èíãýõäýý îòîã îìîã, îâîã àéìàã áîëîí õîîðîíäîî õóâààãäàí ãàçàð íóòãèéí çààãèéã òîãòîîí îéð õîîðîíäîî ººð ººðèéí ãýñýí ºâ ñî¸ëûã öîãöëîîí áèé áîëãîñîîð èðæýý. Òýðõ¿¿ ýðòíèé îâîã àéìãèéí çàí ¿éë, ãàðàë ¿¿ñýë, õºãæèë áîëîí íèéãýì ñî¸ëûí àñóóäàëûã ãàçàð äýëõèé äýýð ¿ëäýýñýí óë ìºð áîëîõ ýðòíèé äóðñãàëóóäààñ õàðæ áîëîõ þì. |
|||
Ìîíãîë íóòàãò õàìãèéí ýðòíèé ¿åä õîëáîãäîõ äóðñãàë Áàÿíõîíãîð àéìãèéí íóòàã Öàãààí àãóéãààñ îäîîãîîñ 850.000-900.000 æèëèéí ºìíºõ ¿åä õîëáîãäîõ áóóö ñóóðèí îëäîîä áàéãàà þì. ̺í Íàðèéí ãîëûí ñóóðèí, Õîéä öýíõýðèéí àãóéí õàäíû çóðàã çýðýã 1897 онд Испаний археологич М. де Саутуола Испанийн Альтамирын агуйд агуйн зургийн гайхамшигт дурсгалыг илрүүлжээ. Одоо палеолитын зураг бүхий 40 орчим агуй мэдэгдэж байна. Ийм дурсгал Уралын Капын агуйд олдож байсан бөгөөд манай улсад Хойд Цэнхэрийн агуйн зураг нь энэ үеийн Төв Ази дахь гайхамшигт урлагийн дурсгал мөн. Түүнчлэн Чандмань хар үзүүр, Ишгэн толгой зэрэг нэлээд олон газраас палеолитын зургийн дурсгал олдсоор байна. |
|||
Ìîíãîëын Аðõåîëîãèéí Шèíæëýõ Уõààíû èõ àìæèëòын ¿¿ä õààëãûã íýýñýí íýðò ýðäýìòýä áîëîõ Ã.Í.Ïоòаíèí, Í.Ì.ßäðèíöåâ íàðûí ñóäàëãààíû àæëààñ õîéø 130 гаруй æèë ºíãºð÷ýý. Мàíàé Мîíãîëûí ñóäëàà÷èä ãàäààä îðíû ñóäëàà÷èäòàé õàìòðàí øèíý олон төрлийн äóðñãàëóóäûã íýýí èëð¿¿ëæ íàðèéâ÷èëñàí ìàëòëàãà ñóäàëãààã õèéñýýð байна. |
|||
Ãýñýí õýäèé ч Мîíãîë íóòàãò ñóäëàãäààã¿é шинэ дурсгалууд áîëîí ºâºðìºö ñîíèí õýëáэðèéí чулуун байгууламжууд èëýð÷ îëäñîîð áàéíà. |
|||
Тºâ Аçèéã ñóäëàã÷ Îðîñûí íýðò ýðäýìòýí Ï.Ê.Êîçëîâ <<îëîí òºðëèéí ºäèé òºäèé äóðñãàëûã ãàçðûí õºðñөн доороо болон дээрээ õàäãàëñàí èéì îðîí Монголоос ººð ãàçàð хаана ч байхгүй>> ãýæ ãàéõàí øàãøèð÷ õýëсэн áàéñàí нь íîòлогдсоор áàéãàà áèëýý. |
|||
¯¿íèé íýã òîä æèøýý íü Óâñ àéìãèéí Ç¿¿íõàíãàé ñóìûí íóòãààñ îëäîæ áóé äóðñãàëóóäûã äóðäàæ áîëîõîîð áàéíà. |
|||
Ìîíãîë íóòàãò óë ìºðºº ¿ëäýýñýí õ¿ðëèéí ¿åèéí ãàéõàìøèãò äóðñãàëóóäàä õàäíû çóðàã, õèðãèñ¿¿ð, áóãàí ÷óëóóí õºøºº, дөрвөлжин булш зэрэг соёлууд багтах бөгөөд ìºí íýãýí ¿å òîäðîí ìàíäàæ áàéñàí Т¿ðýãèéí õààíò óëñûí òàëààð ñóðâàëæ áè÷èãò áàãà ÷ áîëîâ òýìäýãëýãäýí ¿ëäñэíèéã òýäãýýðèéí ¿ëäýýñýí äóðñãàëóóäòàé õàðüöóóëàí ¿çýõ íü ¿íýí çºâèéã îëæ òîãòîîõîä áàòòàé ñóðâàëæ áîëíî. |
|||
Ç¿¿íõàíãàé ñóìûí íóòàãò àíõ 1975 îíä àêàäåìè÷ À.Ï. Îêëàäíèêîâ, Ä.Öýâýýíäîðæ íàðûí óäèðäñàí ÌÇÒÑÕÝ-èéí пàëåîëèòûí äóðñãàë ñóäëàõ àíãè Óâñ àéìãèéí Ç¿¿íõàíãàé ñóìûí Çóðààãèéí õàä, Óëààí õàä, ¨îòûí хàð дýë çýðýã ãàçðóóäààñ õàäíû çóðãóóäûã èëð¿¿ëýí îëæ ñóäàëñàí áàéíà [Монгол улсын түүх-I, 2003, 36-р тал]. |
|||
Ä.Öýâýýíäîðæ ¨îòûí õàäíû çóðãèéã Т¿ðэãèéí ¿åä õîëáîãäîõ áîëîëòîé, Зóðààãèéí óëààí õàäíû çîñîí çóðãèéã Нåîëèòûí ¿åä õîëáîãäоíî ãýæ ¿çæýý [Цэвээндорж, 1976]. |
|||
1990 îíä Á.Ýíõáàòûí óäèðäàæ ÿâóóëñàí Óâñ àéìãèéí àðõåîëîãèéí äóðñãàëûí çóðàã çîõèîõ àíãè Óâñ àéìãèéí ªíäºðõàíãàé ñóìûí òºâººñ õ¿í ÷óëóóí õºøºº, áóãàí ÷óëóóí õºøºº, òóñ ñóìûí íóòàã Õîëáîо òîëãîé, Óëààí хºøººò õýìýýõ ãàçðààñ õ¿í ÷óëóóí õºøºº, ìºí Ìàë÷èí ñóìûí íóòàã Õýö¿¿ãèéí àì õýìýýõ ãàçðààñ ÷óëóóí õºøºº, Õÿðãàñ ñóìûí íóòàã Õºøººò áðèãàä, Öàãààíõàéðõàí ñóìûí íóòàã Тýðõëýãèéí óëààí ýðýã õýìýýõ ãàçðóóäààñ хүн чулуун хөшөөдийг, Ç¿¿íõàíãàé ñóìûí íóòàã Õ¿ðäëýã, Õîæóóëûí, Öýöýðëýãèéí ãîëûí áýë÷èð, Õ¿ðýí мîðüò õýìýýõ ãàçðààñ õ¿í ÷óëóóí õºøººã îëæ òýìäýãëýñýí áàéäàã. Мºí òóñ ñóìûí íóòàã Õ¿ðäëýã, Х¿ðýí ìîðüò, Á¿ëöýí, Ñàâûí õàð òîëãîé, Þì÷èí, Бàÿíãîë áðèãàäûí òºâ çýðýã ãàçðóóäààñ íèëýýä õýäýí áóëø, õèðãèñ¿¿ðèéã á¿ðòãýñýí áàéäàã. |
|||
Ç¿¿íõíãàé ñóìûí íóòàã äàõü àðõåîëîãèèéí äóðñãàëóóä |
|||
a) Õ¿í ÷óëóóí õºøºº (ìý 542-778 îí) |
|||
Ò¿ðýã¿¿ä íü Òºâ Àçèä ýðò öàãààñ îðøèí íóòàãëàñààð èðñýí, ò¿¿õ ñî¸ë, óãñàà ãàðëààðàà ìîíãîë÷óóä, òýäíèé ºâºã äýýäýñòýé òóéëûí îéðûí õîëáîîòîé í¿¿äýë÷èí àðä ò¿ìýí þì. Ìîíãîë áîëîí çºð÷èä óãñààòíû íýãýí àäèë àëòàé ÿçãóóðûí õýëíèé á¿ëýãò õàìààðàõ ò¿ðýã¿¿ä YI-YIII çóóíû ¿åä íèéò Òºâ Àçè ò¿¿íèé äîòîð îäîîãèéí Ìîíãîë íóòãèéã õàðüÿàíäàà áàãòààñàí õ¿÷èðõýã õààíò óëñûã áàéãóóëæ ýíý á¿ñ íóòàã äàõü ò¿ðýã óãñààòíû 400 îð÷èì æèëèéí íî¸ðõëûí ýõ ¿íäñèéã òàâüæýý. |
|||
Ò¿ðýãèéí ºâºã äýýäýñ ýõýí ¿åäýý, ýä¿ãýýãèéí Äîðíîä Òóðêåñòàíä íóòàãëàæ áàéãààä 460 îíû ¿åýñ Æóæàí óëñûí õàðüÿàíä äàãàí îðæ Àëòàéí ºìíºä áèåä øèëæèí ñóóãààä òºìðèéí õ¿äýð õàéëàí àëáà áàðüæ áàéæýý. Ò¿ðýã¿¿ä óëñ òºðèéí óðàí íàðèéí áîäëîãî ÿâóóëæ õ¿÷ýý çóçààòãàñààð 552 îíä Ò¿ðýãèéí çîíõèëîã÷ Áóìàí, Æóæàíû ýñðýã áîñîí òýìöýæ áóò öîõèñîí áàéíà. Èíãýýä ºìíº íü Æóæàíû õàðüÿàíä áàéñàí îëîí îâîã àéìãèéã ãàçàð íóòàãòàé íü ýçëýí Ò¿ðýãèéí õààíò óëñûã áàéãóóëæýý. Ò¿ðýã¿¿ä äîðíî ç¿ã íóòàã òýëýí ñóóðüøñààð óäàëã¿é Ìîíãîëûí òºâ íóòàã Îðõîí ãîëûí ñàâààð òºâëºõ áîëæ óëàì óëìààð õ¿÷èðõýãæèí ãàçàð íóòãàà òýëæ áàéâ. |
|||
¯¿íèé ¿ð ä¿íä Ñîëîíãîñîîñ Áàðóóí òýíãèñ (Àðàë íóóð), èõ ýëñýí öºëººñ óìðûí Áàéãàë íóóð õ¿ðòëýõ íóòãèéã ýçýëñýí õ¿÷èðõýã óëñûã áàéãóóëæ, Õÿòàä, Âèçàíòè çýðýã òóõàéí ¿åèéí òîì ã¿ðí¿¿äòýé ºðñºëäºõ áîëæýý. |
|||
Ò¿ðýãèéí õ¿÷èí ñóëðàí ìîõîæ, 745 îíä, õàðüÿàíä íü áàéñàí Óéãóðûí áîñîã÷äîä öîõèãäîí, íî¸ëîõ áàéð ñóóðèà àëäæýý. |
|||
Ò¿ðýã óãñààòàíä õîëáîãäîõ àðõåîëîãèéí ýä ºëãèéí äóðñãàëò ç¿éë ãýâýë, þóíû ºìíº õààä íî¸ä, æèðèéí èðãýäýä çîðèóëñàí òàõèë òàéëãûí îíãîí, òýäãýýðèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãòàõ õ¿í ÷óëóó, àäãóóñ àìüòíû ä¿ðñ, ðóíè áè÷ýýñò ïàéëóóð õºøºº, óðàí áàðèëãûí õîëáîãäîëò äóðñãàë, õàä ÷óëóó áîëîí áóñàä ýä ç¿éëä ñèéëáýðëýí ãàðãàñàí ýëäýâ çóðàã, èõ áàãà áè÷ýýñèéí ç¿éëñ, íàñ áàðàãñäèéã îðøóóëñàí áóëø çýðýã ç¿éëñ îðæ áàéíà. |
|||
Ìîíãîë íóòàãò áóé Ò¿ðýãèéí òàõèëûí îíãîíóóäûí ãàçàð ç¿éí áàéðøëûã ¿çýõýä, òýäãýýð íü èõ ãîë ìºðíèé ñàâ õºíäèéãýýð ãîëëîí Ẻãíºðñºí áàéäàã. Òóõàéëáàë, Îðõîí, Òóóë, Õýðëýí, Òàìèð, Õàíóé, Õ¿í¿é, Îíãè, Òýðõ, Ò¿éí ãîë çýðýã ìàíàé îðíû òºâ íóòãèéí òîìîîõîí ãîë ìºðíèéã äàãààä ò¿ðýãèéí ¿åèéí õ¿í ÷óëóóò òàõèëûí îíãîíóóä íýí îëíîîðîî áàéðëàæýý. Ýíýõ¿¿ äóðäñàí íóòãóóäàä 19-ð çóóíû ñ¿¿ë ¿åýñ îäîîã õ¿ðòýë õèéñýí àðõåîëîãèéí õàéãóóëûí ¿ð ä¿íä ÿíç á¿ðèéí îâîð õýìæýýòýé òàõèë òàéëãûí îíãîíû á¿ðýëäýõ¿¿íä îðóóëàí á¿òýýñýí õ¿í ÷óëóóíû äóðñãàë íýí îëíîîð èëðýí îëäñîí áèëýý. Ò¿¿í÷èëýí ýäãýýð öîãöîëáîð äóðñãàëûí äîòîð íàðèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, ñ¿ðëýã òîì îâîð õýìæýýãýýðýý ÿëãàðäàã, õààä íî¸äûí õýìýýí íýðëýãääýã òîìõîí äóðñãàëóóä 87-ã èëð¿¿ëýí îëæ ñóäëààä áàéíà. Õàðèí æèðèéí èðãýäèéí ãýæ íýðëýãääýã ýíãèéí áîëõè õèéöòýé òàõèëûí îíãîíóóä íü Õýíòèéãýýñ Àëòàéí óóëñ õ¿ðòëýõ óóäàì èõ íóòãààð îëîí áàéäàã. |
|||
Ýðòíèé Ò¿ðýã¿¿ä íàñ áàðàãñäàà áóëøëàí îðøóóëàõûí çýðýãöýý òýäíèé ñ¿íñèéã àìàðæóóëàõ çîðèëãîîð îëíîîð öóãëàí òàõèë òàéëãûí çàí ¿éë ã¿éöýòãýõ îíãîíû ãàçðûã òóñàä íü áàéãóóëäàã áàéæýý. Ýäãýýð íü óã íàñ áàðñàí õ¿íèé ÿçãóóð óãñàà, çýðýã äýâýýñ øàëòãààëàí èõ áàãà, ÿíç á¿ðèéí õýìæýýòýéãýýñ ãàäíà á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòààðàà ÷ ýðñ ÿëãààòàé áàéâ. |
|||
Æèðèéí èðãýäèéí îíãîí. Ò¿ðýãèéí òàéëãûí îíãîí íü õàâòàí ÷óëóóã ãàçàðò õàéðöàãëàí ñóóëãàæ õèéñýí äºðâºëæèí õàøëàãà, ò¿¿íèé ºìíº (ç¿¿í òàëä) áàéðëóóëñàí õ¿í ä¿ðñò ÷óëóóí õºøºº, óã õºøººíèé ºìíººñ íàðàí óðãàõ ç¿ãèéã ÷èãë¿¿ëæ öóâðóóëàí çîîæ òàâüñàí áàëáàë õýìýýõ çýë ÷óëóóí ýãíýý çýðýã ¿íäñýí õýñãýýñ á¿ðäýíý. Ýäãýýð áàéãóóëàìæóóä íü óã îíãîíûã çîðèóëàí öîãöîëæ áóé òàëèéãàà÷èéí çýðýã äýâ, ÿçãóóð ñóðâàëæààñ øàëòãààëàí îâîð õýìæýý, á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòààðàà ººð ººð áàéíà. |
|||
Òóõàéëáàë, ýãýë æèðèéí õ¿ì¿¿ñèéíõ ãýæ ¿çäýã õàìãèéí ýíãèéí îíãîíóóä íü áàðàã çàñ÷ ÿíçëààã¿é øàõàì õàâòàí ÷óëóóäûã õýä õýäýýð íü öóâóóëàí ãàçàðò øèãòãýæ õàøëàãà ¿éëäýýä ãîëûí çàéã øîðîî ÷óëóó õîëüæ ä¿¿ðãýñýí áàéõ áà ¿¿íèé ç¿¿íòýý ìàø áîëõè òîéì ä¿ðñòýé õ¿í ÷óëóó áóþó õ¿í ÷óëóóã îðëóóëñàí æèðèéí ãîçãîð ÷óëóó òàâüæ ºìíººñ íü öººí òîîíû çýë ÷óëóó öóâóóëñàí áàéäàã. |
|||
ßçãóóðòíû îíãîí. Óãñàà ñóðâàëæèò ÿçãóóðòíû îíãîíûã ¿éëäýõäýý, ºíãºëæ çàñààä õýý óãàëç ãàðãàí ÷èìýãëýñýí äºðâºí õàâòàíãààð õàøëàãà áîñãîæ ºìíº íü íýëýýä áîäèòîé óðàí õèéöòýé õ¿í ÷óëóó òàâüæ îëîí òîîíû çýë ÷óëóó öóâóóëñàí áàéíà. Ò¿ðýã óëñûí òºðä îíöãîé ãàâüÿà áàéãóóëñàí öýðãèéí æàíæèí, ò¿øìýä, òºðèéí èõ õààäûí îíãîíûã øàâàð õýðýì öîãöëîí óñàí øóóäóóãààð õ¿ðýýëæ òàõèëûí ñ¿ì áîñãîí, øàäàð áàðàà áîëîãñîä õèéãýýä çàðö ¿éë÷ëýã÷äèéí õºðºã ä¿ðñ, àðñëàí, õîíü çýðýã àìüòíû ÷óëóóí ä¿ðñ¿¿äèéã õèéæ í¿ñýð õèéö, íàðèéí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áàðàà ñ¿ð èõòýé òîì öîãöîëáîð áàéãóóëàìæ áîñãîí õèéñýí áàéäàã. Òàõèë òàéëãûí õàøëàãûã ãî¸ìñîã õýý óãàëçààð ÷èìýãëýñýí äºðâºí õàâòàíãààð òîì õýìæýýòýé ¿éëäýæ áóëàíãóóäûã íü çàñìàë ÷óëóóí áýõýëãýýãýýð áýõëýõ áà çàðèì òîõèîëäîëä ¿¿íèé äýýðýýñ ãîëäîî í¿õòýé òîì ÷óëóóãààð òàãëàäàã áàéæýý. Áèëãý õààí áîëîí Êóëü Tåãèíû îíãîíä ýíõ¿¿ õàøëàãà ÷óëóóã ãîëäîî íýâò í¿õòýé öóë òîì äºðâºëæèí ÷óëóóãààð îðëóóëñàí áàéæýý. Ýäãýýð òàõèëûí ÷óëóóã èõýíõ òîì äóðñãàëóóäàä òàõèëûí ñ¿ìèéí àð òàëä, óã öîãöîëáîðûí áàðóóí õýñýãò áàéðëóóëäàã áàéâ. Õýðýìä îðîõ õààëãàíû õàòàâ÷èíä ÷óëóóãààð ¿éëäñýí àðñëàí áóþó õîíèíû ä¿ðñèéã õîñîîð íü ¿éëäýæ ººä ººäººñ íü õàðóóëàí òàâüñàí áàéäàã. Ýäãýýðò áàéõ áàëáàë çýë ÷óëóóíû òîî õýäýí çóó, çàðèì èõ òîìûíõ ìÿíãàä ÷ õ¿ð÷ áàéñàí áîëîëòîé áºãººä ¿ðãýëæëýí öóâðàõ óðòûí õýìæýý íü 2-3 êì õ¿ðäýã áàéæýý. |
|||
1. Õ¿ðäëýãèéí àì |
|||
Ñóìûí òºâººñ áàðóóí òèéø 13 êì-èéí çàéä Õ¿ðäëýãèéí àì õýìýýõ ãàçàðò îðøèíî. Ýíý ãàçàðò àíõ 1990 îíä àðõåîëîãè÷ Á.Ýíõáàò ýðòíèé Ò¿ðýãèéí ¿åä õîëáîãäîõ 2 õ¿í ÷óëóóí õºøººã îëæ èëð¿¿ëñíýý àðõåîëîãèéí ãàð áè÷ìýëèéí ñàíä òýìäýãëýñýí áàéäàã. Ò¿¿íèé äàðààãààð 2009 îíä ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ØÓÀ-ûí õàðúÿà Óëààíáààòàðûí Èõ Ñóðãóóëèéí îþóòàí Ì.Íÿìáàò ¯éëäâýðëýëèéí äàäëàãûí àæèë ã¿éöýòãýõ ÿâöäàà çàðèì îðõèãäóóëñàí õýñýã ä¿ðñëýë áîëîí ìºí ýíý ãàçàðò ÿìàð íýãýí ä¿ðñëýëã¿é ýðòíèé Ò¿ðýãèéí ¿åä õîëáîãäîõ õ¿í ÷óëóóí õºøºº, õ¿ðýë çýâñãèéí ¿åèèéí òîìîîõîí äóðñãàëûí íýã áîëîõ Àçè-Åâðîïûí àìüòíû ä¿ðñã¿é áóãàí ÷óëóóí õºøºº 1, ìºí çàðèì ÷óõàë äóðñãàëûã îëæ èëð¿¿ëýí, Ýðäýì Øèíæèëãýýíèé òîäîðõîéëîëò õèéæ ñóäàëãààíû ýðãýëòýä îðóóëñàí þì. |
|||
Îäîîãîîð ýíý ãàçàðò ýðòíèé Ò¿ðýãèéí ¿åä õîëáîãäîõ õ¿í ÷óëóóí õºøºº 3 øèðõýã îëäîîä áàéíà. Ýíõ¿¿ Ò¿ðýãèéí ¿åä õîëáîãäîõ áàéãóóëàìæ íü ýðòíèé óëñ ã¿ðýí, îâîã àéìàã ºâºã äýýäýñòýý çîðèóëàí òàõèë ¿éëääýã áàéñíûã ãýð÷èëýõ íýã íîòîëãîî þì. Ýíý áàéãóóëàìæèä òóõàéí ýòãýýäèéíõýý ä¿ð òºðõèéã ìºíõºëæ ÷óëóó çàñàæ ÿíçëàí ¿éëäýõ áºãººä ìºí òýðõ¿¿ ýçýíä íü çîðèóëàí ìàø ñàéõàí çàñàæ ÿíçàëñàí |
|||
Òàõèëûí îíãîí. Áàëáàë ÷óëóó. 96 øèðõýã áàëáàë ÷óëóó áèé. |
|||
íèìãýí õàâòàí ÷óëóóãààð äºðâºëæèí õýëáýðèéí ç¿éë áýëäýæ, òóõàéí õ¿íäýý çîðèóëàí òàõèë ºðãºäºã áàéæýý. ¯¿íèéã òàõèëûí îíãîí ãýæ íýðëýäýã áºãººä ìºí õÿòàä ñóðâàëæèä òýìäýãëýñíýýð “áàëáàë” (çýë) ÷óëóóã ç¿¿í óðàãøàà öóâðóóëàí òàâèõ (íàð ìàíäàõ ç¿ãò) Òàìãà ä¿ðñýëñýí áàëáàë ÷óëóó. |
|||
áºãººä çàðèì òîõèîëäîëä ìÿíãà øèðõýã õ¿ðäýã. Áàëáàë ÷óëóóíàà òóõàéí îâîã àéìàãèéí òîòåìëîæ (ø¿òäýã) áàéñàí àìüòàä áîëîí òàìãàà ä¿ðñýëñýí áàéäàã. |
|||
Òóñ áàéãóóëàìæûí òóõàé õÿòàä ñóðâàëæèä òýìäýãëýí ¿ëäýýñýí áàéäàã ÷ ¿íýíèé õóâüä òèéì ÷ õàíãàëòòàé áóñ þì. Íàíãèàä ñóðâàëæ áè÷èãò çýë ÷óëóóíû òóõàé íàñ áàðñàí áààòàð ýðèéí àìüä àõóéäàà àëæ óñòãàñàí äàéñàí ýòãýýäèéí òîîãîîð ÷óëóó òàâüäàã õýìýýí òýìäýãëýñýí áàéäàã. Олон æèëèéí òóðøèä õ¿í ÷óëóóí õºøººäèéã ñóäëàí èðñýí ¿ð ä¿íãýýñ ¿çэõýä ñóðâàëæийн ìýäýýã ¿ã¿éñãýõ ñýæèì áèé áîëîîä áàéãàà áèëýý. ¯¿íä Áèëãý õààíû öîãöîëáîðò îäîîãèéí áàéäëààð 4 õ¿í ÷óëóóí õºøºº ìýäýãäýæ áàéãàà íü çàâèëàí ñóóñàí 2, ¿¿íèé íýã íü ýìýãòýé õ¿íèé ä¿ðñ ñºõºð÷ ñóóãàà 1, áîñîî 1 õºøºº áàéäàã. |
|||
¯¿íýýñ ãàäíà ýíä íýã ºâä㺺 áîñãîí, íºãºº õºëºº äîðîî íóãàëæ öîìöîéí ñóóñàí 1 õ¿í ÷óëóóí õºøºº áàéäàã áºãººä сóäëàà÷èä ýíä çàâèëàí ñóóñàí 2, áîñîî 1, ìºí ñóóãàà æèæèã õ¿í ÷óëóóí õºøºº 4, íèéò 7 õ¿í ÷óëóó áàéãààã òýìäýãëýñýí áàéíà. 1958 îíä Ìîíãîë-×åõñëîâàêèéí ýðäýìòýä ºðãºí òàëáàéãààð ìàëòàí øèíæèëæ öîãöîëáîðûí õîéìîð õýñýãò ø¿òýýíèé ñ¿ì áàéðëàæ, ò¿¿íèé äîòîð Ê¿ëòиãèí æàíæèí áîëîí õàòíûõ íü õºðãèéã çàâèëàí ñóóãàà áàéäëààð íýí ÷àäàìãàé öîîëáîðëîí óðëàæ çýðýãö¿¿ëýí çàëñàí áàéæýý. |
|||
2. Äóíä áóëàãèéí àì |
|||
Ãàäíû íºëººíä ºðòºæ òîëãîé íü õ¿ç¿¿í õýñãýýð õóãàðñàí áºãººä òîëãîéí õýñýã îëäîõã¿é áàéíà. ̺í òóñ òàõèëûí áàéãóóëàìæûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëîõ òàõèëûí îíãîí, áàëáàë ÷óëóó óñòàæ ¿ã¿é áîëæýý. Õ¿í ÷óëóóí õºøººäèéã ñóäëàõàä òýäãýýðèéí äýýðõè ä¿ðñýëñýí ýä ç¿éë, í¿¿ðíèé ä¿ðñëýë õàìàð, í¿ä, ñàõàë, àì áîëîí äýýëíèé çàõíû ä¿ðñëýë Øèíæëýõ Óõààíä àñàð èõ ìýäýýëýë ºãºõ òºäèéã¿é òýäãýýðèéí ãàðàë óãñàà áîëîí ìîíãîë÷óóäòàé õîëáîãäîõ àñóóäàëóóäûã ñóäàëõàä íýí ÷óõàë áàéäàã. ̺í òýäãýýðèéí áàéãàëü îð÷èíîî õàìãààëæ, õýðõýí äàñàí çîõèöîæ èðñýí áîëîí òýäãýýðèéí çàí çàíøèë óëàìæëàëààñ á¿ðýí ýõýýð õîæèìûí ìîíãîë÷óóä áèäýíä ºâëºãäºí èðæ ÷àäààã¿é íü òîäîðõîé þì. Òèéìýýñ òýäãýýðèéí ãàéõàìøèã ñî¸ëûã òàéëàí óíøèõ áîëîìæ òýäãýýðèéí ¿ëäýýñýí óë ìºð áîëîõ àðõåîëîãèéí äóðñãàëä àãóóëàãäàæ áàéäàã. |
|||
b) Òàõèë òàéëãûí îíãîí |
|||
Ç¿¿íõàãàé ñóìûí íóòàãò ýðòíèé Ò¿ðýãèéí ¿åä õîëáîãäîõ òàõèë òàéëãûí îíãîí Õ¿ðäëýãèéí àì, Èõ ãîë, Äóíä áóëàã, Õîæóóë, Óëààí õÿñàà, Áàëèéí ¿ç¿¿ð õýìýýõ ãàçàðóóäàä èëýð÷ îëäîîä áàéíà. Ýíý áàéãóóëàìæ íü äºðâºëæëºí õàéðöàãëàñàí ÷óëóóí õàøëàãà áîëîí ÷óëóóí äàðààñòàé, Ç¿¿í óðàãøàà öóâðóóëàí áàéðëóóëæ ¿éëäñýí çýë ÷óëóóòàé áàéõ çàðèì òîõèîëäîëä çýë ÷óëóóã¿é çºâõºí óðä õýñýãò íü õ¿í ÷óëóó õºøººã òºëººë¿¿ëýí òàâüñàí õºøºº áîñãîí ¿éëäñýí áàéäàã. |
|||
3. Õ¿ðäëýãèéí àì |
|||
4. Èõ ãîë |
|||
¹ 1. |
|||
¹ 2. |
|||
¹ 3. Èõ ãîëä îðøèõ ýíõ¿¿ òàõèëûí îíãîí îäîîãîîð ÷óëóó õºøºº, áàëáàë ÷óëóó áàéõã¿é áºãººä ãàäíû íºëººíä óñòàæ ¿ã¿é áîëñîí áîëîëòîé. |
|||
5. Áàëèéí ¿ç¿¿ð |
|||
¹1. Ç¿¿í óðàãøàà öóâàðñàí 14 áàëáàë ÷óëóó 150 ì ãàçàð ¿ðãýëæèëíý. |
|||
¹2 Áàëèéí ¿ç¿¿ð äàõü õîñ òàõèëûí îíãîí. Ýíý òàõèë òàéëãûí îíãîí íü óç¿¿í óðàãøàà öóâàðñàí 3 áàëáàë ÷óëóó 30 ì ãàçàð ¿ðãýëæèëíý. |
|||
Áàëèéí ¿ç¿¿ð äàõü ¹3-ð Òàõèëûí îíãîí. Áàëáàë ÷óëóó áàéõã¿é. |
|||
¹4. Òàõèëûí îíãîí. 5 áàëáàë ÷óëóóòàé |
|||
¹5. Õîñ òàõèëûí îíãîí. 100 ì ãàçàð ¿ðãýëæèëñýí áàëáàë ÷óëóó íü áàðóóí òàëûíõ íü îäîîãîîð áîñîî áàéãàà 9, ç¿¿í òàëûíõ íü 2 áàëáàë ÷óëóó ìýäýãäýæ áàéíà. |
|||
c) Áóãàí ÷óëóóí õºøºº (Ìݪ YII-II çóóí) |
|||
Монголын хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үеийн нэгэн чухал дурсгал бол буган чулуун хөшөө юм. |
|||
Эрдэмтэд буган хөшөө хэмээн гонзгой урт чулууны хажуугийн дөрвөн урт талыг сайтар засч, гурав зааглан гол төлөв нүүрэн талын заримдаа нүүрэн ба ар талын оройн хэсэгт нар, сар хоёроос гурван ташуу зураас, хүний нүүрний дүрс хөшөөний их биеийг ороолгон сүрэг бугыг загварчлан дүрслэн тэдний доогуур бүс татаж, зэр зэвсэг зүүсэн байдалтай дүрсэлсэн хөшөө чулууг хэлдэг. Хөшөөнөө чинжаал, байлдааны алх, хутга, нум сум, жад, бамбай зэрэг зэр зэвсэг, хүрэл толь дүрслэхээс гадна зарим хөшөөний бүсийг янз бүрийн хээ гарган чимсэн байдаг. Буган хөшөө дунджаар 1-4 м өндөр, 20-40 см зузаан, 30-80 см өргөн хэмжээтэй бөгөөд түүнийг үйлдэхэд уран зураг, сийлбэр, уран баримлын аргуудыг хослуулан ашигласан байдаг1. Мөн бугыг бодит байдлаар дүрсэлсэн, бугын оронд адуу, зээр зэрэг өөр амьтад дүрсэлсэн, эсхүл огт амьтны дүрсгүй харин бүс, зэр зэвсэг болон бусад зүйлсийг дүрсэлсэн хөшөө ч байдаг. |
|||
Евразийн хээр талын бүс нутагт хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үед өргөн тархсан түүх соёлын гайхамшигт дурсгал болох буган чулуун хөшөөг эрдэмтэд 100 гаруй жилийн тэртээгээс судлаж 700 орчим буган чулуун хөшөөг олж илрүүлжээ1. Үүнд: Монгол улсын нутгаас 600 орчим, Өвөр Байгалийн нутгаас 20 гаруй2, Саян Алтайгаас 20 орчим3, Уулын Алтайгаас 60 орчим4, Казакстан, Дундад Азиас 20 орчим5, баруун тийш Оренбург муж, Кавказ, Украин, Эльба гол хүртэл нийт 10 гаруй олджээ. Буган хөшөөг эрдэмтэд судлаж хэлбэр төрхийн хувьд үндсэн гурван төрөлд хуваан үзэх нэгдмэл нэг ангилал тогтоожээ. Үүнд: |
|||
I төрөл: Монгол-Өвөрбайгалын бугын загварчилсан дүрст буган чулуун хөшөө |
|||
II төрөл: Саян-Алтайн амьтдын <<бодит>> дүрст буган чулуун хөшөө |
|||
III төрөл: Ази-Европын амьтны дүрсгүй буган чулуун хөшөө6 хэмээн үздэг. |
|||
Тувагийн нутагт М.И.Грязнов, М.Х.Маннай-Оол нарын шинжилсэн МЭӨ YIII-YII зууны үед холбогдох Аржан хэмээх булшны даланг барихад буган чулуун хөшөөг булшны материал болгон ашигласан баримт байгаа бөгөөд үүнтэй уялдуулан судлаачид МЭӨ XII-IX зуунд Монгол ба Саян Алтайд амьтныг загварчлан дүрслэх аргын олон шинжүүд2 үүсэн бүрэлджээ хэмээн үзсэн нь буган чулуун хөшөөний гарал үүслийн талаар гаргасан чухал санал юм. |
|||
Буган чулуун хөшөөний он цагийг тогтооход хамгийн чухал үндсэн тулгуур хэрэглэгдэхүүн бол түүн дээр сийлсэн зэр зэвсгийн зүйлс бөгөөд тэдний хэлбэр төрхийг нарийвчлан үзвээс буган чулуун хөшөө нь зарим эрдэмтдийн үзэж байснаас нилээд эрт үүссэн бололтой. Тухайлбал, Архангай аймгийн Их тамир сумын Арцтын амны буган чулуун хөшөөнөө сийлсэн бөгтөр мөртэй цагирган сэнжтэй хутга, Хөвсгөл аймгийн Мөрөн хотын орчим Дэлгэр мөрний хөндий, Уушгийн өвөр, Галт сумын төв, Булган аймгийн Орхон сумын төв зэрэг нилээд хэдэн газраас олдсон зарим буган чулуун хөшөөнөө сийлсэн янгир, араатан амьтны толгойн хэлбэртэй тольт бүхий чинжаал хутгууд зэрэг зэр зэвсгийн зүйлс хүрэл зэвсгийн дунд ба сүүл үед холбогдох нь маргаангүй билээ. |
|||
Буга нь Төв Азийн нутагт өргөн тархсан арьс, мах, эвэр зэрэг ихээхэн бүтээгдэхүүн өгдөг чухал ан төдийгүй, байгалиас заяасан үнэхээр гоо үзэмжтэй, хүнд ямарч хор хөнөөлгүй амьтан учраас түүнийг эрт цагаас эрхэмлэн хүндэтгэж, шүтэж бишрэн, тахиж хөшөө чулуунаа үй олноор нь урлан сийлж ирсэн бололтой. |
|||
Буган чулуун хөшөөнөө буганаас гадна металл зэр зэвсгийг олонтой дүрсэлсэн байдгаас түүнийг металл зэвсэг үйлдвэрлэлд нэвтэрч, үйлдвэрлэхүй хүчин улам эрчимтэй хөгжсөнөөр, хүй нэгдлийн овгийн байгууллын дотоод зохион байгуулалтанд үндсэн өөрчлөлт оруулж, эцгийн эрхт ёс тогтсон тэр үед дайчин эр хүнд зориулан бүтээж байжээ. Буган чулуун хөшөөг хүрэл зэвсгийн сүүлч, төмөр зэвсгийн түрүү үеийн дөрвөлжин булшийг үйлдэхэд хөшөөг жирийн материал болгон өргөн ашигласан, түүн дээр хүрэл зэвсгийн дунд үед холбогдох зэр зэвсгийн зүйлсийг дүрсэлсэн, түүнийг баатар дайчин эр хүнд зориулан босгосон зэргээс энэхүү гайхамшигт дурсгал, сүрлэг баримлыг хүрэл зэвсгийн сүүл үеэс (МЭӨ хоёр мянган жилийн сүүлч) эхлэн төмөр зэвсгийн түрүү үеийг(МЭӨ YII-III зуун) дуустал бүтээж байжээ. |
|||
Эрдэмтдийн судалгаагаар Евразийн хээр талын бүс нутагт 800 орчим буган чулуун хөшөө мэдэгдэж байгаагийн 80 орчим хувь нь Монгол улсын нутгаас олдоод байгаа ба сүүлийн жилүүдэд Монгол улсын төв нутгаас хүрэл зэвсгийн дунд үед холбогдох буган чулуун хөшөөний эртний дурсгалууд нэмэгдэн олдсоор дэвсгэр нутаг нь зүүн тийш тэлэгдэх шинжтэй байна. |
|||
Эрдэмтэд буган чулуун хөшөөг ямар ч гэсэн зөөж явдаг зүйл бус, түүнийг өөрийн орны билэгдлийг хатуу санадаг дайчид ирж газар дээр нь бүтээсэн1 хэмээн үздэг юм. |
|||
Үнэхээр ч төрөлх нутагтаа буган чулуун хөшөөг хэдэн зуугаар бүтээж үлдээсэн Төв Азийн нүүдэлчин овог аймгуудын зарим хэсэг Евразийн хээр талын бүс нутгийг туулж Дорнот Европт хүрч очихдоо төрөлх нутгийнхаа буган чулуун хөшөөнд дүрсэлж байсантай ижил төстэй зарим тэмдэг, зэр зэвсгийг энгийн хөшөөнөө сийлж байсан бөгөөд харин бугыг олноор нь дүрсэлдэг заншил орхигджээ. Буган чулуун хөшөөний эртний дурсгалууд зөвхөн Монгол улсын төв нутгаас олдож байгаа нь энэхүү гайхамшигт дурсгал анх Монголын төв нутагт хүрэл зэвсгийн дунд үед үүсч төмөр зэвсгийн түрүү гэхэд Монгол нутаг даяар түгэн дэлгэрч цаашдаа одоогийн Тува, Байгаль нуурын наад бие хүртэл өргөн тархсан ба улмаар Казакстан, Дундад Ази, Оренбургийн муж, Умарт Кавказ, Эльба мөрөний сав хүртэл цөөн тоогоор нэвтэрсэн суурьшмал иргэдийн дунд олон арваар бүтээгдэж байгаагүй нүүдэлчдийн дурсгал юм. |
|||
Îäîîãîîð ñóäëàà÷èä ç¿¿íõàíãàé ñóìûí íóòàãò áóãàí ÷óëóóí õºøººã îëæ èëð¿¿ëýí ñóäàëãààíû ýðãýëòýä îðóóëààã¿é áàéíà. Ãýõäýý 2009 îíä Óëààíáààòàðûí Èõ Ñóðãóóëèéí îþóòàí Ì.Íÿìáàò ¯éëäâýðëýëèéí äàäëàãûí àæèë ã¿éöýòãýõ ÿâöäàà àìüòíû ä¿ðñã¿é 3 øèðõýã áóãàí ÷óëóóí õºøºº îëæ èëð¿¿ëýí ñóäàëãààíû ýðãýëòýä îðóóëààä áàéíà. ̺í ñóìûí çàñàã äàðãà Öýðýíäîðæûí ìºðèéí õºòºëáºðò òóñãàãäñíû äàãóó õàìòðàí àæèëëàõ áîëñíîîð ýíý àæëûí õýðýýíä íèéò 10 øèðõýã áóãàí ÷óëóóí õºøºº òóñ íóòàãò á¿ðòãýãäýýä áàéãàà áèëýý. |
|||
1. Õ¿äëýãèéí àì |
|||
2. Ç¿¿íõàíãàé ñóì |
|||
3. Á¿ëöýíãèéí ¿ç¿¿ð |
|||
Çóðàã-00. Ìîíãîë-ªâºðáàéãàëèéí àìüòíû çàãâàð÷èëñàí ä¿ðñò áóãàí ÷óëóóí õºøºº. |
|||
Àçè-Åâðîïûí àìüòíû ä¿ðñã¿é áóãàí ÷óëóóí õºøºº. |
|||
Çóðàã-00. Õèðãèñ¿¿ðèéí ÷óëóóí îâîîëãîí äýýð áóé Àçè-Åâðîïûí àìüòíû ä¿ðñã¿é áóãàí ÷óëóóí õºøºº. |
|||
4. Õ¿éñ òîëãîé |
|||
Çóðàã-00. Ìîíãîë-ªâºðáàéãàëèéí áóãûí çàãâàð÷èëñàí ä¿ðñò áóãàí ÷óëóóí õºøºº |
|||
5. ĺðºëæèéí õºøºº |
|||
Àçè-Åâðîïûí àìüòíû ä¿ðñã¿é áóãàí ÷óëóóí õºøºº. ýíäýýñ 12 êì-èéí çàéä Äàëàí áóëàã áàãèéí òºâ îéðîëöîî îðøèõ íýãýí õºøºº ÷óëóó áàéõ áºãººä ýíý 2 õºøººã íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ ìÿíãàí óíàãàíû çýë õýìýýí äîìîãëîí ÿðüäàã áàéíà. |
|||
v) ̺íãºí òàéãûí õýëáýðèéí áóëø |
|||
Анх Îросын àðõåîëîãè÷ А.Д.Грач 1950-аад оны үед Тувагийн баруун урд хэсгийн “Мөнгөн тайга” орчимд энэ төрлийн булшийг малтан судалж эрдэм шинжилгээний эргэлтэнд оруулжээ. Түүний дараагаар Тувад дорвитой судалгааг К.В.Чугунов хийжээ. Түүний 1990-ээд оны дундуур хийсэн тооцоогоор Тувад “Мөнгөн тайга” хэлбэрийн булшийн 70 гаруй дурсгалт газар 112 булшийг малтан судлаад байгаа ажээ. |
|||
Монгол орны хувьд 1960-аад оны дундуур Д.Доржсүрэн, В.В.Волков нар энэ төрлийн булшуудыг Ховд аймгийн Манхан, Увс аймгийн Бөхмөрөн зэрэг сумдын нутагт [Волков, Доржсүрэн, 1963, 55-60], 1986 онд Д.Наваан, Т.Санжмятав, В.В.Волков, П.Б.Коновалов нар Завхан аймгийн Тосонцэнгэл суманд малтлага судалгаа хийсэн байна. |
|||
Монгол Улсын ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэн, Улаанбаатарын их сургууль, ОХУ-ын Санкт-Петербургийн их сургуулийн гурвалсан хамтын ажиллагааны гэрээний дагуу 2001-2005 онуудад “Төв Азийн археологийн шинжилгээ” төслийн багийнхан Монгол орны Ховд, Баян-Өлгий, Говь-Алтай, Баянхонгор, Хөвсгөл зэрэг баруун бүсийн аймгуудын нутагт хайгуул судалгаа болон малтлага судалгааны ажлыг хийж гүйцэтгэжээ [Идэрхангай, 2007]. |
|||
2009 îíä ÓÁ-ûí ÈÑ-èéí îþóòàí Ì.Íÿìáàò èðæ ýíý íóòàãò àíõ ̺íãºí òàéãûí õýëáýðèéí áóëø áàéãààã îëæ èëð¿¿ëýí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé ýðãýëòýä îðóóëñàí áèëýý [Íÿìáàò,2009]. Èéì õýëáýðèéí áóëø Õ¿ðäëýãèéí àì, Óðèàíõàé óñ, Á¿ëöýí, Áºº óóë, Èõ ãîë, Èõ õàéðõàí, Áàãà õàéðõàí ãýõ ãàçàðóóäàä íèëýýä îëîí òîõèîëäîæ áàéíà. |
|||
Õ¿ðäëýãèéí àì. |
|||
Á¿ëöýíãèéí ¿ç¿¿ð. |
|||
d) Îí öàã òîäîðõîéã¿é áàéãóóëàìæ. |
|||
Òóñ ñóìûí íóòàãò ñóäàëãààíû ýðãýëòýä îðîîã¿é øèíý ñî¸ë á¿õèé áàéãóóëàìæ èëýð÷ îëäîæ áàéíà. |
|||
Õ¿ðäëýãèéí àìàíä áàéãàà äóðñãàëóóäûã õîîðîíä нь õàðüöóóëàõàä ºíäºð ÷óëóóí õºøººòýé äºðâºëæèí õàøëàãà á¿õèé áàéãóóëàìæийã Т¿ðýãèéí ¿åä õîëáîгдуулан ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. Èéì òºðëèéí áàéãóóëàìæ 3 áàéõ áºãººä ÷óëóó õºøººã¿é ÷ бий. Эäãýýð íü Т¿ðэãèéí òàõèëûí áàéãóóëàìæийí äºðâºëæèí õàøëàãàòàé ÿã ä¿éæ áàéíà. Ç¿¿í ç¿ãò õàíäóóëñàí áîëîí ìºí Т¿ðýãèéí õ¿í ÷óëóóí õºøººòýé õàìò áàéãàà ÷óëóóí îâîîëãîíû óðä õýñýãò èéì áàéãóóëàìæийã ¿éëäжээ. |
|||
¯¿íýýñ ¿çэõýä Т¿ðýãèéí ¿åä õîëáîãäîõ òàõèëûí îíãîí áàéæ áîëîõ þì [Íÿìáàò,2009]. |
|||
Õ¿ðäëýãèéí àì. |
|||
a) Îí öàã òîäîðõîéã¿é áàéãóóëàìæ |
|||
÷óëóóí õºøººäºð äºðâºëæèí õàøëàãà ¿éëäýí ò¿¿íèé ç¿¿í õàøëàãûí õàíû õàæóóä ÷óëóóí äàðààñ ¿éëäñýí áàéãóóëàìæ èëýð÷ îëäñîí áºãººä èéì õýëáýðèéí áàéãóóëàìæèéã àíõ ýíý íóòàã ÓÁ-ûí ÈÑ-èéí îþóòàí Ì.Íÿìáàò ¿éëäâýðèéí äàäëàãààð àæèëëàæ áàéõ õóãàöààíä îëæ èëð¿¿ëýí Ýðäýì Øèíæèëãýýíèé òîäîðõîéëîëòûã õèéæ ñóäàëãààíû ýðãýëòýä îðóóëñàí þì [Íÿìáàò 2009]. |
|||
6. Èõ ãîë |
|||
7. Íàðèéí ãîë |
|||
1. Áóëæèìûí àì |
|||
e) ×óëóóí õºøºº (Ìݪ I ìÿíãàí æèëèéí ºìíºõ ¿å) |
|||
2. Áàëèéí ¿ç¿¿ð |
|||
Çóðàã-00. ÎÍÑÌ-í ñàí õºìðºãò áóãàí ÷óëóóí õºøºº ãýæ òýìäýãëñìýí áàéäàã áîëîâ÷ õºøºº ÷óëóó áîëîõ íü òîãòîîãäîîä áàéíà. |
|||
3. Õ¿éòýíèé äýýä ¿ç¿¿ð |
|||
Çóðàã-00. Õºøºº ÷óëóó |
|||
4. Äàëàí áóëàã áðàãèäûí òºâ |
|||
Çóðàã-00. Õºøºº ÷óëóó. (íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ ìÿíãàí óíàãàíû çýëíèé íýã øîí õýìýýí äîìîãëîí ÿðüäàã ) |
|||
f) Õàäíû çóðàã |
|||
5. Çóðààãèéí Óëààí õàä |
|||
1975 îíä À.Ï.Îêëàäíèêîâ, Ä.Öýâýýíäîðæ íàðûí óäèðäñàí ×àíäìàíèéí ñî¸ë ñóäëàõ àíãè Ç¿¿íõàíãàé ñóìûí ñóìûí íóòàãààð äàéðàí ºíãºðºõ人 Çóðààãèéí óëààí õàäíû çóðãèéã îëæ èëð¿¿ëýí ñóäàëæ øèíý ÷óëóóí çýâñãèéí (íåîëèò) ¿åä, ìºí ¨îòûí õàð äýë (ñî¸îòûí õàð äýë áîëîëòîé áàéíà) õýìýýõ ãàçàðààñ õýäýí ÿíãèðûí çóðàã îëæ èëð¿¿ëýí ýðòíèé Ò¿ðýãèéí ¿åä õîëáîãäîõ áîëîëòîé ãýæ ¿çæýý. |
|||
6. Íàðàí òîëãîé |
|||
Ç¿¿íõàíãàé ñóìûí òºâººñ áàðóóí óðàãøàà 36 êì-èéí çàéä Áàÿí ãîë áàãèéí íóòàãò îðøèõ áºãººä Àíãàëãûí àì õýìýýõ ãàçðààñ áàðóóí òèéø 3 êì-ò îðøèíî. Ýíõ¿¿ õàäíû çóðãèéã 2008 îíä Óëààíáààòàðûí Èõ Ñóðãóóëèéí îþóòàí Ì.Íÿìáàò ¯éëäâýðëýëèéí äàäëàãûí àæèë ã¿éöýòãýõ ÿâöäàà àíõ îëæ èëð¿¿ëýí ýðòíèé Ò¿ðýãèéí ¿åä õîëáîæ ¿çæýý. Òóõàéí ãàçðûã íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ ÿìàð íýãýí íýðýýð íýðëýýã¿é áàéñàí ó÷èð Ýðäýì øèíæèëãýýíèé òîäîðõîéëîëò õèéí ñóäàëãààíû ýðãýëòýä îðóóëàõäàà Íàðàí òîëãîéí õàäíû çóðàã õýìýýõ íýðýýð òýìäýãëýñýí þì [Íÿìáàò,2009]. |
|||
Çàðèì áàéãàëèéí ºâºðìºö òîãòîöîò ãàçàð |
|||
Öîîðõîé õàä. |
|||
Íóòãèéí õ¿ì¿¿ñèéí ñîëèð óíàñàí õýìýýí ÿðüäàã ãàçàð. |
|||
Ñîëèðûí íºëººíä õàéëñàí ÷óëóó. |
|||
įÃÍÝËÒ |
|||
Энэ нутагт Одоогоор нийт 123 ширхэг археологийн дурсгал байх бөгөөд эртний Түрэгийн үед холбогдох хүн чулуун хөшөө 7, буган чулуун хөшөө 3, хадны зураг 4, Мөнгөн тайгын хэлбэрийн булш 22, тахилын онгон 4, хиргисүүр 33, он цаг тодорхойгүй байгууламжууд болох дөрвөлжин хэлбэрийн хөшөө чулуун хүрээтэй байгууламж 9, хөшөө чулуун дугуй хүрээтэй байгууламж 1, хос зэл чулуутай, дөрвөлжин хэлбэрийн байгууламж 2 байна. |
|||
Ç¿¿íõàíãàé ñóìûí íóòàãò øèíý ÷óëóóí çýâñãèéí ¿åä õîëáîãäîõ õàäíû çîñîí çóðàã, ìºí õ¿ðëèéí ¿åä õîëáîãäîõ áóãàí ÷óëóóí õºøºº, õèðãèñ¿¿ð, ̺íãºí òàéãûí õýëáýðèéí áóëø, ýðòíèé Ò¿ðýãèéí ¿åä õîëáîãäîõ òàõèëûí áàéãóóëàìæ, òàõèëûí îíãîí, õàäíû çóðàã, áóëø áîëîí ºìíº ñóäàëãààíû ýðãýëòýä îðæ áàéãààã¿é áàéãóóëàìæóóä îëäîæ áàéíà. |
|||
Тэдгээр дурсгалууд бусад дурсгалтай гадаад зохион байгуулалтын хувьд ижилсэх сэжим ажиглагдаж байна. Тус сумын нутгаас шинээр илрэн олдсон 3 буган чулуун хөшөө нь Ази-Европын амьтны дүрсгүй буган чулуун хөшөөний төрөлд хамаарах хэдий ч дээр нь дүрсэлсэн дүрслэлийн хувьд нилээд онцгой юм. Ялангуяа сумын төвийн зүүн урд талын дэнж дээр буй буган чулуун хөшөөтэй ижил дүрслэлтэй (жад, алх, нэгэн зэвсгийн үзүүр) буган чулуун хөшөө хараахан илэрч олдоогүй байгаа юм. |
|||
Мөн хиргисүүрүүдийн хувьд дөрвөлжин, дугуй хүрээтэй байх бөгөөд дагуул байгууламжуудыг маш эмх цэгцтэй дагалдуулсан байдал, байрлал нь ижил байна. |
|||
Энэ нутагт ирж хайгуул судалгааны ажил хийсэн археологич Б.Энхбат эртний Түрэгийн үед холбогдох хүн чулуун хөшөөдийг тэмдэглэн, байршил, хэмжилт болон товч ерөнхий тодорхойлолтыг хийсэн байдаг. Мөн зарим булшны тоог гаргасан ч тодорхойлолтыг үйлдээгүй байна. |
|||
Тиймээс тэдгээр дурсгалуудыг эрдэм шинжилгээний үүднээс тодорхойлон бичиж энэхүү дипломын ажилдаа оруулсан юм. |
|||
Ñóäàëãààíаàñ ¿звэл õ¿ðëèéí ¿åä õîëáîãäîõ äóðñãàëóóä èõýýõýí çîíõèëæ áàéíà. |
|||
Òýäãýýðèéã îäîîãîîð èëýð÷ îëäîîä áàéãààãààð õóâèëæ ¿çâýë ÷óëóóí çýâñãèéí ¿åä õîëáîãäîõ äóðñãàë 0.3%, õ¿ðýë çýâñãèéí ¿å 75%, Ò¿ðýãèéí ¿å 12%, ìºí îí öàã íü òîäîðõîéã¿é áóëøóóä áóñàä õóâèéã ýçýëæ áàéíà. |
|||
06:47, 4 Дөрөвдүгээр сар 2010-ий байдлаарх засвар
Зүүнхангай нь Увс аймгийн сум юм. Сумын засаг дарга Цэрэндорж.
Энэ өгүүлэл дутуу дулимаг бичигджээ. Нэмж гүйцээж өгөхийг хүсье.