Киргиз хуудасны эх кодыг харах

{{Short description|Төв Азийн улс}}
{{Инфобокс улс
| conventional_long_name = {{nowrap|Бүгд Найрамдах Киргиз Улс}}
| common_name            = Киргиз
| native_name            = {{ubl|{{native name|ky|Кыргыз Республикасы|italics=off}}}}
| image_flag             = Flag of Kyrgyzstan.svg
| flag_type              = [[Киргизийн төрийн далбаа|Төрийн далбаа]]
| image_coat             = Emblem of Kyrgyzstan.svg
| symbol_type            = [[Киргизийн төрийн сүлд|Сүлд]]
| motto                  = 
| national_anthem        = {{native name|ky|Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик Гимни|italic=no|nolink =yes}}<br />"[[Киргизийн төрийн дуулал|Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын төрийн дуулал]]"{{parabr}}{{center|[[File:National_Anthem_of_Kyrgyzstan.ogg]]}}
| image_map              = Kyrgyzstan (orthographic projection).svg
| map_caption            = Киргизийн байршил (хар ногоон)
| capital                = [[File:Flag of Bishkek Kyrgyzstan.svg | 24px | border]] [[Бишкек]]
| coordinates            = {{Coord|42|52|N|74|36|E|type:city}}
| largest_city           = capital
| official_languages     = {{hlist|[[Киргиз хэл|Киргиз]]|[[Орос хэл|Орос]]<ref>{{Cite web |title=Kyrgyzstan's Constitution of 2010 with Amendments through 2016 |url=https://www.constituteproject.org/constitution/Kyrgyz_Republic_2016.pdf?lang=en |access-date=2 September 2020 |website=Constitute Project}}</ref>}}
| languages_type         = [[Бичгийн систем|Албан бичиг]]
| languages              = [[Кирилл үсэг|Кирилл]]
| languages2_type        = [[Ярианы хэл]]
| languages2             = {{plainlist|
* [[Киргиз хэл]]
* [[Узбек хэл]]
* [[Орос хэл]]
* [[Дунган хэл]]
* [[Уйгур хэл]]
* [[Киргизийн хэлнүүд|Бусад]]}}
| ethnic_groups          = {{unbulleted list
  | 77.5% [[Киргизүүд]]
  | 14.2% [[Узбекчүүд]]
  | 4.1% [[Киргиз дэх оросууд|Оросууд]]
  | 1.0% [[Дунган ястан|Дунган]]
  | 0.5% [[Киргиз дэх уйгурууд|Уйгурууд]]
  | 2.7% [[Киргизийн хүн ам#Угсаатны бүлнүүд|Бусад]]
 }}
| ethnic_groups_year     = 2022<ref name="stat.kg2">{{Cite web|url=http://www.stat.kg/media/publicationarchive/d67c308c-6121-4cb0-b70e-c93dfc199ff6.pdf|title=Kyrgyzstan|website=stat.kg}}</ref>
| religion               = {{ubl|80% [[Киргиз дэх ислам|Ислам]]
| 7% [[Киргиз дэх христийн шашин|Христ]]
| 13% [[Киргиз дэх шашин шүтлэг|Бусад]]}}
| religion_ref           = <ref>{{Cite web |title=2021 Report on International Religious Freedom: Kyrgyz Republic |url=https://www.state.gov/reports/2021-report-on-international-religious-freedom/kyrgyzstan/ |access-date=2022-09-18 |website=United States Department of State |language=en-US}}</ref>
| demonym                = [[Киргизүүд]]
| government_type        = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Ерөнхийлөгчийн засаглалын систем|ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах улс]]
| leader_title1          = [[Киргизийн ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]
| leader_name1           = [[Садыр Жапаров]]
| leader_title2          = [[Киргизийн Сайд нарын танхимын дарга|Сайд нарын танхимын дарга]]
| leader_name2           = [[Акылбек Жапаров]]
| leader_title3          = [[Киргизийн Дээд Зөвлөлийн дарга|Дээд Зөвлөлийн дарга]]
| leader_name3           = [[Нурланбек Шакиев]]
| legislature            = [[Дээд Зөвлөл (Киргиз)|Дээд Зөвлөл]]
| sovereignty_type       = [[Киргизийн түүх|Түүх]]
| established_event1     = [[Енисейн киргиз|Енисейн-киргиз хаант улс]]<ref>{{Cite web |title=History of Central Asia |url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/102315/history-of-Central-Asia/73536/Reunification#73538 |access-date=12 March 2021 |website=Encyclopædia Britannica}}</ref>
| established_date1      = 693
| established_event2     = [[Оросын эзэнт гүрэн#Нутаг дэвсгэрийн хөгжил|Оросын эзэнт гүрэн эзэлж авав]]
| established_date2      = 1876
| established_event3     = [[Туркестан автономит улс|Туркестан]]
| established_date3      = 11 сарын 27, 1917
| established_event4     = [[Туркестаны Автономит Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Улс|Туркестаны АЗСБН]]
| established_date4      = 4 сарын 30, 1918
| established_event5     = [[Хар Киргизийн өөртөө засах муж|Хар Киргизийн ӨЗМ]]
| established_date5      = 10 сарын 14, 1924
| established_event6     = [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Автономит Киргиз Улс (1926–1936)|ЗСБНАКирУ]]
| established_date6      = 2 сарын 11, 1926
| established_event7     = [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Киргиз Улс|ЗСБНКирУ]]
| established_date7      = 12 сарын 5, 1936
| established_event8     = [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Киргиз Улс#Социалист Бүгд Найрамдах Киргиз Улс|Бүрэн эрхт байдлаа тунхаглав]]
| established_date8      = 12 сарын 30, 1990
| established_event9     = [[Тусгаар тогтнолын өдөр (Киргиз)|ЗХУ-аас тусгаар тогтнолоо зарлав]]
| established_date9      = 8 сарын 31, 1991
| established_event10    = [[ЗХУ-ын задрал|Хүлээн зөвшөөрөгдсөн]]
| established_date10     = {{nowrap|12 сарын 26, 1991}}
| established_event11    = [[Киргизийн Үндсэн хууль|Одоогийн үндсэн хууль]]
| established_date11     = 4 сарын 11, 2021
| area_km2               = 199,951
| area_rank              = 85
| percent_water          = 3.6
| population_estimate    = 7,455,900<ref name="auto">{{Cite web |title=Это мальчик! В Кыргызстане родился семимиллионный житель |date=19 October 2022 |url=https://economist.kg/novosti/2022/10/19/eto-malchik-v-kyrgyzstane-rodilsya-semimillionnyj-zhitel/}}</ref>
| population_estimate_year = 2024
| population_estimate_rank = 112<ref name="auto"/>
| population_density_km2 = 27.4
| population_density_sq_mi = 71 <!--Do not remove per [[Wikipedia:Manual of Style/Dates and numbers]]-->
| population_density_rank = 109
| GDP_PPP                = {{increase}} $48.054&nbsp;тэрбум<ref name="IMF.WEO.KG">{{Cite web |date=April 2023 |title=World Economic Outlook Database, April 2023 |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/April |access-date=April 19, 2023 |website=IMF.org |publisher=[[International Monetary Fund]]}}</ref>
| GDP_PPP_year           = 2024
| GDP_PPP_rank          = 134
| GDP_PPP_per_capita     = {{increase}} $6,250<ref name="IMF.WEO.KG" />
| GDP_PPP_per_capita_rank = 148
| GDP_nominal            = {{increase}} $13.599&nbsp;тэрбум<ref name="IMF.WEO.KG" />
| GDP_nominal_year       = 2024
| GDP_nominal_rank       = 151
| GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $1,922<ref name="IMF.WEO.KG" />
| GDP_nominal_per_capita_rank = 166
| Gini                   = 29.0
| Gini_year              = 2020
| Gini_change            = increase
| Gini_ref               = <ref name="WBKG 2">{{Cite web |title=GINI index (World Bank estimate) - Kyrgyz Republic |url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=KG&name_desc=false |access-date=26 September 2022 |website=data.worldbank.org |publisher=[[World Bank]]}}</ref>
| HDI                    = 0.701 <!--number only, between 0 and 1-->
| HDI_year               = 2024 <!--Please use the year to which the HDI data refers, not the publication year-->
| HDI_change             = increase <!--increase/decrease/steady-->
| HDI_ref                = <ref name="HDI">{{Cite web |date=8 September 2022 |title=Human Development Report 2021/2022 |url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf |access-date=8 September 2022 |publisher=[[United Nations Development Programme]] |language=en}}</ref>
| HDI_rank               = 118
| currency               = [[Киргизийн сом]] (<u>c</u>)
| currency_code          = KGS
| time_zone              = [[Сом|KGT]]
| utc_offset             = +6
| time_zone_DST          = 
| date_format            = өө/сс/жжжж
| drives_on              = баруун
| calling_code           = [[Киргиз дэх утасны дугаар|+996]]
| iso3166code            = KG
| cctld                  = [[.kg]]
| religion_year          = 2021
| area_water_km2         = 7198
| today                  = 
}}

[[File:Bischkek.jpg|thumb|310x310px|[[Бишкек]]]]
'''Киргиз''' ({{lang-ky|Кыргызстан}}, {{lang-ru|Киргизия}}  → ''Киргиз'') албан ёсоор '''Бүгд Найрамдах Киргиз Улс''' (БНКирУ) — [[Дундад Ази]] дахь [[Тэнгэр уул]]ын уулархаг нутагт оршдог [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] '''[[улс]]''' юм. Хойд талаараа [[Казахстан]], баруун талаараа [[Узбекистан]], баруун урд талаараа [[Тажикистан]], зүүн урд талаараа [[Хятад]] улстай хиллэдэг [[далайд гарцгүй орон]]. Нийслэл нь — [[Бишкек]].

Нутаг дэвсгэр – 199,900&nbsp;км<sup>2</sup>, 2023 оны тооллогоор хүн амын тоо – 7,037,100. Олонх буюу 74,04 хувь нь [[Киргизүүд|киргиз үндэстэн]]. Мөн [[узбекчүүд]], [[оросууд|орос]], [[дунган ястан|дунган]], тажик, турк, казах зэрэг ард түмэн амьдардаг. Дийлэнх олонх 80 хувь нь [[ислам]] шашинтай.

Киргиз орныг [[иран угсаатан|иран]], [[түрэг угсаатан|түрэг]], [[монгол угсаатан]] ээлжлэн эзэрхэж явсан. 19-р зуунаас [[Оросын Хаант Улс|Оросын]] мэдэлд орж "хар Киргиз" хэмээгдээд [[ЗХУ]]-ын мэдлийн доор 1936 онд «Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Киргиз Улс» болсон. 1991 онд ЗХУ задран унахад хил хязгаараа хэвээр нь авч үлдэж тусгаар тогтносон улс болж 1992 онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|НҮБ]]-ын бүрэн эрхт гишүүн болжээ. Ойрын арван жилд хоёр ч (2005, 2010) [[Алтанзул цэцгийн хувьсгал]] гарсан Киргиз нь төрийн [[нэгдмэл улс|нэгдмэл]] байгууламж, парламентийн эрх мэдэл давамгай [[бүгд найрамдах засаг]]тай. Түрэг төрлийн [[Киргиз хэл]] болон хуучин байсан [[орос хэл]] гэсэн хоёр хэлийг албан ёсоор хэрэглэдэг байна. Киргиз хэл нь төрийн хэл, орос хэл нь улсын албан ёсны хоёр хэлний нэг гэж үздэг. (Төрийн хэлний статус нь арай өндөр).   

Нэг хүнд ноогдох ДНБ-ийн хэмжээ харьцангуй бага буюу 2,372 $. Гадаадад [[алт]], [[эрчим хүч]] экспортолдог.

== Нэр ==

Тус улсын оноосон нэрийг уламжлалт монгол «Хяргас» [Киргиз], оросоос зээлсэн «'''Киргиз'''» [кирги́з], Киргизийг мэдсэн «Кыргыз» [~каргаз] гэсэн гурван үгээр илэрхийлж байна. 

Дээрх нэг үгний гурван янз хэлбэр мөн «[[хяргас нуур|хяргас]]»– «хягас»–«хагас»-«[[хакас ястан|хакас]]»–«[[хаас]]» үгстэй гарал нэг.

== Улсын хил ==
Киргиз улсын нийт хилийн урт '''4675.17 км''', үүнээс Казахстан улстай- 1241.58 км, Узбекистантай- 1378.44 км, Тажикистантай- 970.8 км, БНХАУ-тай- 1084.35 км хил залгадаг байна. Үүний зэрэгцээ 823.04 км хилийн хэсэг нь тодорхойлогдоогүй: Узбекистантай - 371.34 км, Тажикстантай - 451.7 км. Ийнхүү Узбекистантай улсын хилийн нийт уртын 1007.1 км буюу 73.1%, Тажикистан улстай 519.1 км буюу 53.4% -ийг тодорхойлж, баталгаажулаад байна. Улсын хил нь голчлон нуруу, гол мөрний ургсгалаар явдаг байна. Зөвхөн хойд, баруун хойд, баруун өмнөд хэсэгт, хүн ам шигүү суурьшсан Чуй, [[Ферганы хөндий|Ферганы]], түүнчлэн Таласын хөндийд, уулсын бэл, бэлийн бэлээр явдаг.

== Газар зүй ==

Киргиз 198,951 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, Монголын газар нутгаас 8 дахин бага буюу дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|86-р том]] орон юм. 
[[Зураг:Kyrgyzstan_satellite_photo.jpg|thumb|left|200px|Сансраас авсан гэрэл зураг]]
[[Зураг:KyrgyzAlatauMtns2_Kyrgyzstan.jpg|thumb|left|200px|Уул нуруу]]
[[Зураг:Issyk-Kulmeer.jpg|thumb|left|200px|[[Ысык нуур]]ын эрэг]]
[[Зураг:SongKolHorses.jpg|thumb|right|200px|[[Сон нуур]]анд сүрэг адуу]]

=== Байрлал ===

Хойд өргөргийн  39° — 44°, зүүн уртрагийн 69° — 81° дотор [[Төв Ази]], тэр дундаа [[Дундад Ази]]д оршдог. Хөндлөн чигт цомцойн тогтсон бөгөөд далайд гарцгүй. Хойд талаараа [[Казахстан]] улстай 1224 км, зүүн талаараа [[Хятад|Хятадтай]] 858 км, урд талаараа [[Тажикистан|Тажикистантай]] 870 км, баруун талаараа [[Узбекистан]] улстай 1099 км газраар хиллэдэг. Хилийн нийт урт нь 3,878 км.

=== Газар ус ===

Киргиз уулархаг орон юм. Нутгийн дөрөвний гурав нь уул нуруу. Киргиз орны дорно, төвийн уул нуруу, ихэнх нутаг нь [[Тэнгэр уул]] (Тянь-Шань)-ын баруун бие болж, нутгийн өрнө өмнөд тал нь [[Памир|Памир-Алай]] нурууны ар хормой болно. Уулын өндрийг нэрлэвэл [[Ялалтын оргил]] (7439 м), [[Лениний оргил]] (7134 м), [[Хантэнгэр]] (6995 м) байна. 

Киргизийн байгалийн хосгүй үзэсгэлэн [[Ысык нуур]] (Ысык-Көл) нутгийн дорно-умар талд Тэнгэр уулын салбар Терскей Ала-Тоо, Кунгей Ала-Тоо хоёрын завсар байна. [[Сон нуур|Сон]] (Сонкёль), [[Чатыр нуур|Чатыр]] нуур гэж бий. [[Ферганы хөндий]] рүү томоохон хоёр гол [[Киргизийн Нарийн гол|Нарийн]], [[Карадарья]] урсдаг.

=== Уур амьсгал ===

Уур амьсгал газар нутгийн өндөр намаас хамаардаг. Ферганы хөндийн нам доор захаар субтропикийн уур амьсгалтай. Зундаа 40°C хүрч хална. Орон даяар нартай өдөр их болно. 1-р сарын дундаж хэм −4 °C. Иссык нуур энэ үед хөлддөггүй. Өндөр уул нурууны ар буюу оройгоор хүйтэн өвөл болж −30 °C-аас −53.6 °C хүрдэг. 

Хур тунадас харилцан адилгүй. Ферганы хөндийд жилдээ 2000 мм бууж байхад Иссык нуурын орчим ердөө 100 мм хур буудаг байна.

=== Байгаль хамгаалал ===

Киргиз улсад байгалийн цогцолборт газар 9, байгалийн нөөц газар 8, ой, ургамал, ашигт малтмал, ерөнхий ашигтай 67 газрыг зэрэглэн хамгаалж байна. Үүнээс Иссык нуур, [[Сарычелек]]ийн байгаль нөөц газар хоёрыг онцгойлсон байдаг.

== Хүн ам зүй ==

{| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px"
|+ 
! style="width:160px;"| Яс үндэс  !! Хүн ам <br>(2012 он)!! Хувь
|-
| [[Киргизүүд]] || 4,006,009 || 72.2 %
|-
| [[Узбекчүүд]] || 796,291 || 14.3 %
|-
| [[Оросууд]] || 381,562 || 6.9 %
|-
| [[Дунган ястан]]|| 61,372 || 1.1 %
|-
| [[Уйгурууд]] || 50,346 || 0.9 %
|-
| бусад ард түмэн ||  256,308 || 4.6 %
|}

{| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px"
|-
! style="width:50px;"| Он !! Хүн ам 
|-
| 1926 || 993,000
|-
| 1950 || 1,740,000
|-
| 1969 || 2,891,000
|-
| 1989 || 4,290,400
|-
| 2002 || 4,946,500
|-
| 2013 || 5,522,500
|-
|2023
|7,037,100
|}

[[Зураг:YurtIssykFamily.jpg|thumb|Киргиз айл]]
Киргиз улс 2023 онд 7,037,100 хүн амтай ([[улс орнуудын хүн амын тоо|дэлхийд 96-р олон]]) байв. 34 % нь 0–14 насны багачууд, 60% нь 15–64 насны хөдөлмөрийн чадвартай хэсэг,  6.2 % нь 65-ээс дээш өндөр настан юм. Хүн амын 1/3 хотод, 2/3 хөдөө оршин суудаг. Хүн амын нягт — 25 хүн/км<sup>2</sup> ([[улс орнуудын хүн амын нягт сийрэг|148-р шигүү]]), дундаж наслалт — 69.4 жил, хүйсийн харьцаа — 0.96, бичиг үсэг тайлагдалт —98.7%.

Киргизийн хүн ам 1959 онд- 2.065 сая, 1970 онд -2.935 сая, 1979 онд 3.523 сая, 1989 онд 4.258 сая, 1999 онд 4.823 сая болж өссөн байна. 2015 онд хүн ам нь 6 сая хүрч байжээ.

=== Ард түмэн ===

[[ЗХУ]]-д байсан улсын жишгээр олон үндэстний улс болсон. Хүн амын 73 хувь (4 сая) [[киргизүүд|киргиз үндэстэн]]. Удаагаар нь [[узбекчүүд]] 14 хувь (800 мянга), [[оросууд]] 6.4 хувь (370 мянга), [[дунган ястан|дунган]] 1.1%, [[уйгурууд]] 0.9%, [[тажикууд]] 0.8 хувь, [[туркууд]] 0.7%, [[казахууд]] 0.5% гээд 80 нэрийн яс үндэс байна. ЗХУ задран унаад 1991 оноос хойш Киргиз үндэстний эзлэх хувь 50%-аас 70% болон өссөн бол Европ зүгийн ард (орос, украин, герман) олноор гадагш гарч эзлэх хувь нь 35-аас 10% болтол буурчээ.

=== Хэл, шашин ===

Киргиз үндэстэн нь эрт дээрээсээ [[малчин]] нүүдэлчин, узбек, тажик нь [[тариачин]] суурин соёлтой байжээ. Киргиз улсын хүн амын 85 хувь ([[түрэг угсаатан]], дунган хятад) [[ислам]] шашны суннит дэгийг сахьдаг, 10 хувь (орос, украин) [[христосын шашин|христос]] - [[үнэн алдартны шашин]]тан.

Тус улсад [[Киргиз хэл|киргиз]], [[орос хэл|орос]] хоёр хэл албан ёсны хэл юм. Киргиз хэл [[түрэг хэлний бүлэг|түрэг салбарын]] кыпчак бүлэгт хамаарах ба бөгөөд [[казах хэл|казах]] хэлтэй ойр төрөл юм. 1941 оноос [[кирилл үсэг|кирилл үсгээр]] бичдэг болсон. Кирилл киргиз цагаан толгой 36 үсэгтэй (монголын цагаан толгойноос "Ңң" [ng] нэг үсгээр илүү).

=== Хот суурин ===
{{гол|Киргизийн хотын жагсаалт}}
[[Зураг:Bishkek_01.jpg|thumb|left|200px|[[Бишкек|Бишкек хот]]]]
Киргиз улсад одоо 31 [[хот]] байна. Томоохон нь:
{|class="wikitable"
|+ 2009 оны хүн амын тоогоор:
|- valign="top"
|
* [[Бишкек]] (822 мянга)
* [[Ош]] (233)
* [[Жалал-Абад]] (89)
* [[Харгол]] (63)
* [[Токмок]] (53)
||
* [[Өзгөн]] (49 мянга)
* [[Балыкч]] (42)
* [[Харбалт]] (38)
* [[Нарын]] (35)
* [[Талас (Киргиз)|Талас]] (33)
|}

== Эш түүх ==

=== Эрт үе ===

[[Зураг:Burana_01.jpg|thumb|11-р зуунд боссон [[Бураны цамхаг]]]]
Киргиз оронд анх [[Скиф|скиф]], [[Сак|сак]] зэрэг [[иран угсаатан|иран угсаатан]] амьдарч байв. V зуунаас [[Усунь|усунь]], [[Цагаан Хүннү|цагаан хүннү]] нүүж ирсэн ба [[Сассаны эзэнт гүрэн|Сассаны эзэнт гүрний]] үед иран болон [[Түрэг угсаатан|түрэг угсаатан]] ирж суужээ. VIII зуунд [[Түрэг улс|Түрэгийн баруун улс]], дараа нь [[Харлуг улс]] оршин байв. XI зуунд [[Өзгөн]], [[Баласагун]] хавиар [[Хар ханы улс]] хэмээх түрэг улс орд өргөө босгон төвлөж байсан ба [[Хар Хидан]] улсад эзлэгджээ.

XIII зуунд Киргизийн нутаг [[Их Монгол Улс]], түүний залгамж [[Цагаадайн Улс|Цагадайн улсынх]] болоод 1347 онд [[Моголистан|Моголистанд]] хамаарагдсан.

=== Киргизийн уг гарвал ===

Эртний Киргиз НТӨ II зуунаас эхтэй. Хятад болон араб үсгийн сурвалжид "улаан үс, ногоон нүдтэй" гэж дүрсэлжээ. VIII зуунд [[Енисейн киргиз|Енисейн Киргизүүд]] [[Енисей мөрөн|Енисей мөрний]] дээд урсгал [[Тува]], [[Хакас]], [[Алтай|Алтайд]] төвлөж байсан. 840 онд [[Уйгур улс|Уйгурын]] нийслэл [[Хар балгас|Хар балгасыг]] галдан шатааж [[уйгур үндэстэн|уйгурыг]] хөөж, Монголын ноён болоод удалгүй [[Киданчууд|киданд]] түрэгдсэн. 

XVI зуунд [[Тэнгэр уул|Тэнгэр уулаас]] [[Зүүнгарын Хаант Улс|Зүүнгар]], [[Долоон ус|Долоон усаар]] дайраад [[Енисей]] хүртэлх нутгийн түрэг ард түмнийг нийтэд нь "Киргиз (киргиз)" гэдэг байв. Генийн шинжилгээгээр адилхан R1 гентэй гардагаараа өнөөгийн [[Киргизүүд|Киргиз үндэстэн]], [[хакас ястан]] нь хамтдаа Енисейн Киргизийн үр удам болно. 

[[Зураг:Chuykov. Dauther of Soviet Kirgizia - stamp.jpg|thumb|150px|left|ЗХУ-ын Киргиз охин]]

=== Харийн алба ===
[[Моголистан|Моголистаны]] дараа Тэнгэр уулнаа Киргизүүд амар жимэр амьдарч байв. XVII зуунаас [[Зүүнгарын Хаант Улс|Зүүнгарын]] ойрд, XVIII зуунаас Манжийн [[Чин улс|Чин]] улсад, XIX зуунаас [[Кокандын хант улс|Кокандын хаант улс]] узбекуудад албан татвар төлж явав. 1876 оноос Киргиз нутаг [[Орос|Оросын]] Долоон ус мужид хамаарчээ. Орост тэр үед [[казахууд|казахуудыг]] "киргиз-кайсак" (Киргиз казах), [[Киргизүүд|Киргизийг]] "кара-киргиз" (хар Киргиз) гэж нэрийдэж байлаа. 1910 онд нүүрсний уурхай нээгдэж уурхайчин [[оросууд]] шилжин нүүж иржээ. 1916 онд оросын эсрэг 2000 хүний амь үрсэн бослого гарч нухчин дарагдаж [[Шинжаан]], одоогийн [[Кызылсу тойрог|Кызылсу ӨЗТ]] рүү нэлээн дайжсан.

=== Зөвлөлт Киргиз ===
1921 онд [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] байгуулагдаад 1924 онд ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд Хар Киргизийн өөртөө засах мужийг ('''Кара-Киргизская (Каракиргизская) автономная область''' (ККАО) байгуулжээ. 1926 оноос Оросын дотор автономит улс, 1936 оноос Оросоос тусгаарлаж, Зөвлөлтийн 15 ЗСБН улсын нэг болж өнөөгийн хил хязгаар тогтож, нийслэл хотоо [[Фрунзе]] гэж нэр өгч өөрчилжээ. 1920-иод оноос бүх нийтээр бичиг үсэгт суралцан, 1924 онд араб үсэг, 1928 онд латин, 1941 оноос [[кирилл үсэг|кирилл]] үсгийг тохируулан хэрэглэж иржээ. [[Оросууд]] хот суурин барьж Киргизийг нүүдлийн соёл иргэншлээс суурин болгох шилжилт эхлүүлжээ. 1989 онд нийслэлийн хүн амын талаас илүү хувь нь орос, украин үндэстэн байжээ.    

=== Тусгаар Киргиз ===
[[Зураг:Bishkek capitol revolution 2010.JPG|thumb|2010 оны хувьсгалын үе]]

ЗХУ задарсанаар Киргиз улс 1991 онд [[бүрэн эрхт улс|бүрэн тусгаар]] тогтнож, 1992 онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын]] гишүүн орон болжээ. 1990 онд [[Ош]] хотод Киргиз-[[узбек үндэстэн|узбек]] үндэстэн хоорондын мөргөлдөөн болж 300-600 хүн амь үрэгдэв. 1991 онд нийслэлийн нэрийг эргүүлэн [[Бишкек]] болгож, [[киргиз хэл]] төрийн хоёр хэлний нэг (нөгөөх нь [[орос хэл]]) болон дэвшсэн. 1993 онд Үндсэн хуулиа шинэчилж, улсын нэрээ тогтжээ. Коммунизмаас ардчилсан дэглэм, зах зээлийн эдийн засагт шилжих үед бусад шилжилт хийсэн орнуудын нэгэн адил эдийн засгийн хямарал амссан.  

1990 онд [[Аскар Акаев]] анхны ерөнхийлөгчөөр сонгогдож 2005 оны эсэргүүцлийн [[Алтан зулын хувьсгал|хөдөлгөөнөөр]] огцорсон бол [[Курманбек Бакиев|Курманбек Бакиевыг]] 2010 онд [[Роза Отунбаева|Роза Отунбаевагийн]] удирдсан [[2010 оны Киргизийн хувьсгал|хувьсгал]] мөн өөрчилсөн байна. Замбараагүй байдал үргэжилж [[Ош|Ош хотын]] орчим зэвсэглэсэн Киргизүүд узбекуудыг хөөн устгаж, нийтдээ 893 хүн амь үрэгджээ. 2011 оны сонгуулиар [[Алмазбек Атамбаев]] ерөнхийлөгч болсон. 2021 оны 1-р сарын 10-нд болсон сонгуульд ялалт байгуулсан [[Садыр Жапаров]] 2021 оны 1-р сарын 28-нд Киргизийн Ерөнхийлөгч болсон байна.

== Улс төр ==
Киргиз Улс [[ардчилал|ардчилсан]] дэглэм, [[бүгд найрамдах улс|бүгд найрамдах]] засагтай. 1993 онд анх [[Үндсэн хууль]] баталж, 2010 онд шинэчилсэн. 2010 оныг хүртэл ерөнхийлөгч, түүнээс хойш парламентын эрх мэдэл давамгайлах болсон. Төр улсын тэргүүн нь [[ерөнхийлөгч]] байна. [[Ерөнхий сайд]] хэрэгжүүлэх байгууллага буюу засгийн газрын тэргүүн байна. 1994 онд анх хоёр танхимтай эхэлж, 2010 оноос нэг танхимтай болсон улсын хурал нь [[Жогорку Кенеш]] (Дээд Зөвлөл) юм. Үүнээс гадна шүүх байгууллага, дээд шүүх бий.

[[Зураг:Atambayev.jpg|thumb|200px|Алмазбек Атамбаев ерөнхийлөгч]]
Улсын ерөнхийлөгч эв нэгдлийг илэрхийлэгч бөгөөд 6 жил тутам сонгоно. 35-65 насны улсын хэлийг (Киргиз хэл) мэддэг хүн байх ёстой. [[Аскар Акаев]] (1990-2005), [[Курманбек Бакиев]] (2005-2010), [[Роза Отунбаева]] (2010-2011), [[Алмазбек Атамбаев]] (2011-одоо) нар ажилласан. 

Ерөнхий сайдыг Дээд зөвлөл тодруулж, Ерөнхийлөгч зөвшөөрснөөр сонгож томилдог байна. Ерөнхий сайд танхимын нарын багаа бүрдүүлдэг ба 1991 оноос хойш 17 хүн энэ албыг хашжээ. Сүүлд 2015 онд [[Темир Сариев]] томилогдов. 

Улсын хурал [[Жогорку Кенеш]] (Дээд зөвлөл) 120 суудалтай. Намын хувь тэнцүүлэх сонгуулийн аргаар 5 жил тутам сонгодог. 2010 оны 10-р сарын 10-ны сонгуулиар Дээд зөвлөлийн гишүүд таван намаас тэнцүүхэн тоогоор сонгогдсон. Үүнд:
* «Ата-Журт» (Эх Орон) - 28 суудал
* «Социал-Демократ» (Нийгмийн Ардчилсан) - 26 суудал
* «Ар-Намыс» (Нэр Төр) - 25 суудал
* «Республика» (Бүгд Найрамдах) - 23 суудал
* «Ата-Мекен» (Эх Нутаг) - 18 суудал.

=== Орон нутаг ===
Киргиз улс төрийн [[нэгдмэл улс|нэгдмэл]] байгууламжтай. Төрийн хуулиар орон нутгийг захирдаг. Гурван түвшинд 9 [[засаг захиргааны нэгж|нэгжээр]] задална. Эхлээд бүхэл орон 7 [[муж]] (''[[область]]''), улсын ач холбогдолтой 2 [[хот]] (''город республиканского подчинения'') буюу есөн нутаг болно. 

Бишкек хот дотроо 4 [[Киргизийн дүүргүүд|дүүрэг]]тэй. Муж дотроо ''[[район]]'' (хошуу, 40 бий) , [[мужийн харьяа хот]] (13 бий) болж задарна. 

[[Файл:Kyrgyzstan provinces map.png|thumb|350px|Есөн нутаг: 1-Бишкек хот, 2-Баткен, 3-Чүй, 4-Жалал-Абад, 5-Нарын, 6-Ош, 7-Талас, 8-Иссык-Куль, 9-Ош хот]]
{| align=center border=1 cellpadding=4 cellspacing=0 style="margin: 0 0 0 1em; background: #ffffff; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; text-align:left; font-size: 95%;"
|- style="text-align:center; background: #efefef; border-bottom:2px solid gray;"
! №
! Нэгж<br />(нэр, зүйл)
! [[Район]]ы<br />тоо
! Талбай<ref name="azstat">[http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/AP_/AP_1.shtml "Territories, number, density of population and territorial units by economic and administrative regions of Azerbaijan Republic"], The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan.</ref><br />(км²)
! Хүн ам<br />(2010)<ref name="einwohner">Einwohnerzahlen vom 1. Januar 2010 (Berechnung)</ref>
|-  
|align="center" |1
|align="left" |[[Бишкек]] хот
|align="left" |4 дүүрэг
|align="right"|170 км²
|align="right"|859,800
|- 
|align="center" |2
|align="left" |[[Ош]] хот
|align="left" |-
|align="right"|18,5 км²
|align="right"|255,800
|-
|align="center" |3
|align="left" |[[Баткен муж]]
|align="left" |3+ 3 хот
|align="right"|17,000 км²
|align="right"|441,100
|-
|align="center" |4
|align="left" |[[Жалалабат муж]]
|align="left" |8
|align="right"|33,700 км²
|align="right"|1,036,700
|-
|align="center" |5
|align="left" |[[Ысыккөл муж]]
|align="left" |5 + 2 хот
|align="right"|43,100 км²
|align="right"|444,500
|-
|align="center" |6
|align="left" |[[Нарын муж]]
|align="left" |5
|align="right"|45,200 км²
|align="right"|262,100
|-
|align="center" |7
|align="left" |[[Ош муж]]
|align="left" |7
|align="right"|29,200 км²
|align="right"|1,130,900
|-
|align="center" |8
|align="left" |[[Талас муж]]
|align="left" |4
|align="right"|11,400 км²
|align="right"|231,800
|-
|align="center" |9
|align="left" |[[Чүй муж]]
|align="left" |8 +1 хот
|align="right"|20,200 км²
|align="right"|814,900
|-style="background: #f0f0f0;"
|align="center" |
|align="left" |Есөн нутаг
|align="left" |50 нутаг
|align="right"|199,988.5 км²
|align="right"|5,477,600
|-
|}

=== Цэрэг зэвсэг ===
[[Зураг:Akayev-Bush.jpg|thumb|2002 он. Киргизийн [[Аскар Акаев]] - Америкийн [[Жорж Буш]]ийн уулзалт]]
Киргиз улсын зэвсэгт хүчин хуурай замын, агаарын, дотоодын, хилийн, хүндэт харуулын гэж салбарладаг. Цэргийн албан хаагчийн тоо 15,500. 

Зөвлөлт, Орост үйлдвэрлэсэн зэвсэг техниктэй. Жишээлбэл [[Т-72]] танк — 150 ширхэг, [[БТР-60]] хуягт — 53, [[БМ-21]] пуужин харвагч машин — 15 байна. Агаарын цэргийн хүч сул, орхигдсон. Терроризмын эсрэг Альфа хэмээх тусгай анги нэгтгэл байдаг.

=== Гадаад харилцаа ===
Киргиз [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|НҮБ]], [[Тусгаар Улсуудын Хамтын Нөхөрлөл|ТУХН]], [[Дэлхийн Худалдааны Байгууллага|ДХБ]]-ын гишүүн орон. 2001–2014 оны хооронд Америкийн цэргийн баазыг нутагтаа байрлуулж байсан. 

== Аж байдал ==

=== Эдийн засаг ===
[[Зураг:Osh_Bazaar_in_Bishkek,_Kyrgyzstan-_dried_fruits_and_nuts.jpg|thumb|200px|right|[[Ош]] хотын хүнсний зах]]
2013 онд дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээ 13.47 тэрбум [[америк доллар|ам.доллар]] байсан. Нэг хүнд 2,452 $ ноогдоно. Хөршүүдийг бодвол эд мөнгө муутай орон. Мөнгөний нэгж нь [[Киргизийн сом|сом]]. Киргиз улсын төв банк мөнгөний бодлого явуулдаг.

[[Хөдөө аж ахуй]] уламжлалт салбар. Ноос, мах, сүүн бүтээгдэхүүн гээд малын ашиг шим хүртэнэ. Улаан буудай, чихрийн нишингэ, төмс, хөвөн, тамхи, хүнсний ногоо, жимс тариалдаг.

[[Газрын тос]], [[шатдаг хий]]н их нөөцтэй. Канадын [[Сентерра Гоулд]] компани [[Кумтөр]]ийн алтны уурхайг ажиллуулж байгаа. Уулархаг нутгаа түшиглэж [[усан цахилгаан станц]] хөгжүүлсэн. [[Эрчим хүч]] экспортолдог. 

<timeline>
ImageSize = width:450 height:225
PlotArea = left:30 bottom:20 top:20 right:20 
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars = justify
DateFormat = x.y
Period = from:0 till:50.0
TimeAxis = orientation:horizontal
AlignBars = early
Colors =
  id:gray     value:rgb(0.97,0.97,0.97)
  id:PAN      value:rgb(0.4, 0.6, 1)
  id:PRD      value:rgb(1, 0.84314, 0)
  id:PRI      value:rgb(1, 0.5372, 0.5372)
  id:ALT      value:rgb(0.2, 0.6, 0.8)
  id:NA       value:rgb(0,0.4,0.4)
  id:darkgray     value:rgb(0.80,0.80,0.80)
  id:midgray     value:rgb(0.30,0.57,0)
ScaleMajor = gridcolor:black increment:10 start:0
ScaleMinor = gridcolor:gray increment:1 start:0

BarData=
  barset:Países

PlotData=
  width:15 fontsize:S textcolor:black align:left anchor:from shift:(10,-4) color:red
  barset:Países  
  from:0 till:28.80 color:PAN width:20 align:left fontsize:S text:"[[Узбекистан]] (28.8%)"
  from:0 till:22.00 color:PRD width:20 align:left fontsize:S text:"[[Казахстан]] (22.0%)"
  from:0 till:14.60 color:PRI width:20 align:left fontsize:S text:"[[Оросын Холбооны Улс|Орос]] (14.6%)"
  from:0 till:07.00 color:ALT width:20 align:left fontsize:S text:"[[Хятад]] (7.0%)"
  from:0 till:06.30 color:NA width:20 align:left fontsize:S text:"[[Арабын Нэгдсэн Эмират Улс|АНЭУ]] (6.3%)"
  from:0 till:21.30 color:darkgray width:20 align:left fontsize:S text:"бусад орон (21.3%)"

TextData=
  pos:(180,215) fontsize:M text:"Экспорт"
  pos:(110,205) fontsize:S text:"Эх сурвалж: АНУ-ын ТТГ. 2012 он. 2.3 тэрбум $"
  pos:(400,1) fontsize:S text:(%)
</timeline>

<timeline>
ImageSize = width:450 height:225
PlotArea = left:30 bottom:20 top:20 right:20 
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars = justify
DateFormat = x.y
Period = from:0 till:60.0
TimeAxis = orientation:horizontal
AlignBars = early
Colors =
  id:gray     value:rgb(0.97,0.97,0.97)
  id:PAN      value:rgb(0.4, 0.6, 1)
  id:PRD      value:rgb(1, 0.84314, 0)
  id:PRI      value:rgb(1, 0.5372, 0.5372)
  id:ALT      value:rgb(0.2, 0.6, 0.8)
  id:NA       value:rgb(0,0.4,0.4)
  id:darkgray     value:rgb(0.80,0.80,0.80)
  id:midgray     value:rgb(0.30,0.57,0)
ScaleMajor = gridcolor:black increment:10 start:0
ScaleMinor = gridcolor:gray increment:1 start:0

BarData=
  barset:Países

PlotData=
  width:15 fontsize:S textcolor:black align:left anchor:from shift:(10,-4) color:red
  barset:Países  
  from:0 till:55.90 color:PAN width:20 align:left fontsize:S text:"[[Хятад]] (55.9%)"
  from:0 till:17.70 color:PRI width:20 align:left fontsize:S text:"[[Оросын Холбооны Улс|Орос]] (17.7%)"
  from:0 till:06.40 color:PRD width:20 align:left fontsize:S text:"[[Казахстан]] (6.4%)" 
  from:0 till:20.00 color:darkgray width:20 align:left fontsize:S text:"бусад орон (20.0%)"

TextData=
  pos:(180,215) fontsize:M text:"Импорт"
  pos:(110,205) fontsize:S text:"Эх сурвалж: АНУ-ын ТТГ. 2012 он. 4.3 тэрбум $"
  pos:(400,1) fontsize:S text:(%)
</timeline>

[[Зураг:Kyrgyz Airways Airbus A320 SDV-2.jpg|thumb|Киргизийн Аэробус-А320]]

=== Зам тээвэр ===

Киргиз уулархаг орон учраас зам харгуйн сүлжээ бага. 50 нисэх буудал байна. Томоохноос нь хэлвэл Бишкекийн [[Манас олон улсын нисэх буудал]], Ошийн нисэх буудал. Өргөн цариг бүхий 370 км урт төмөр зам байна. Салангид хоёр хэсэг байгаагаас хойд нутгийн [[Бишкек]] нь [[Ташкент]], [[Алматы]]тай холбогддог бол өмнөд нутгийн [[Ош]] нь Узбекистаны хоттой холбогдоно. 

34000 км авто замтайгаас 22600 км нь цардмал. Саяхан [[Азийн хөгжлийн банк|АХБ]]-ны дэмжлэгтэйгээр Бишкек—Ошийн зам ашиглалтад орсон.

== Өв соёл ==

[[Зураг:Osh_state_university.jpg|thumb|Ошийн улсын их сургууль]]

=== Боловсрол ===

Киргизт хүүхэд 7 насандаа сургуульд орно. Бага боловсролын 4 жил (заавал), дунд боловсролын 5 жил (заавал), бүрэн дунд боловсролын 2-3 жил (сонгох) байна. Бичиг үсэг тайлагдалтын хувь - 98.7 хувь. Улсын хэмжээнд 300 гаруй дунд сургууль 55 их, дээд сургууль байна. Үүнд:
* [[Киргиз улсын их сургууль]]
* [[Ошийн улсын их сургууль]]
* [[Дунд Азийн их сургууль]]
* [[Манас их сургууль]] байна.

=== Улсын баяр ===

Баяр ёслолын өдрүүд:
* [[1 сарын 1]] — Шинэ жилийн өдөр
* [[1 сарын 7]] — Үнэн алдартны шашны Христийн төрсөн өдөр
* [[2 сарын 23]] — Эх орончдын өдөр
* [[3 сарын 8]] — Эмэгтэйчүүдийн өдөр
* [[3 сарын 21]] — Хаврын баяр - Наурыз
* [[3 сарын 24]] — Хувьсгалын өдөр
* [[5 сарын 1]] — Хөдөлмөрчдийн өдөр
* [[5 сарын 5]] — Үндсэн хуулийн өдөр
* [[5 сарын 8]] — Дурсан санах өдөр
* [[5 сарын 9]] — Ялалтын баяр (дайны)
* [[8 сарын 31]] — Тусгаар тогтнолын өдөр
* [[11 сарын 7]] — Агуу Октябрийн социалист хувьсгалын өдөр

=== Соёл ===

[[Зураг:Kyrgyz_Musicians_in_Karakol.jpg|thumb|Харголын хөгжимчид]]
Киргиз үндэстний соёл энэ орны онцлог байна. 3-р сарын 21-нд уламжлалт Шинэ жилийн баяр буюу [[Науруз]]ыг тэмдэглэдэг. 

[[Комуз]] хөгжмөө тоглон [[Манас]] туулийг хайлсаар ирсэн. Манас туйлын ам дамжин ирсэн 60 өөр янз үг байна. Хамгийн урт нь 500 мянган мөр шүлгээс бүтэх ба Грекийн Илиад, Одиссей, Энэтхэгийн Махабхаратагаас хэд дахин урт байх юм. 

Хивс, ширдэг, ханын даавуу нэхэх, эсгий урлалын баялаг өвтэй.

=== Аялал жуулчлал ===

Үзэсгэлэнт [[Ысык нуур]]ыг жуулчид зорьсоор байна. Жилд саяаас олон хүн очдог. Нуурын хойд эргээр амралтын газрууд [[Чолпон-Ата]] хот орчмын эрэг дагуу төвлөрдөг. Киргиз улсад мөн ууланд авирч, цанаар гулгаж, бүргэдийн ан хийх зэрэг үйлчилгээ үзүүлдэг байна. 

== Эх сурвалж ==

{{лавлах холбоос|2}}

== Гадаад холбоос ==

{{Commonscat|Kyrgyzstan}}
* [http://www.president.kg/ Киргизийн ерөнхийлөгчийн цахим талбар] 
* [http://www.gov.kg/ Киргизийн засгийн газрын цахим талбар]
* [http://kenesh.kg/ Киргиз улсын хурлын цахим талбар] 

{{Ази}}
{{ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд}}
{{Хөтлөгч мөр Евразийн Эдийн засгийн холбоо}}
{{Хөтлөгч мөр Тусгаар Улсуудын Хамтын Нөхөрлөл}}
{{Хөтлөгч мөр Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага}}
[[Ангилал:Киргиз| ]]
[[Ангилал:Азийн орон]]
[[Ангилал:Далайд гарцгүй орон]]
[[Ангилал:Зөвлөлт Холбоот Улсын дараах улс]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Тусгаар Улсуудын Хамтын Нөхөрлөлийн гишүүн орон]]