Преглед на кодот на Бела Барток

[[Податотека:Bartók Béla 1927.jpg|мини|десно|'''Бела Виктор Јанош Барток''' ([[Унгарски]]: Béla Viktor János Bartók, фотографија од  1927]]

'''Бела Виктор Јанош Барток''' ([[Унгарски]]: Béla Viktor János Bartók {{IPAc-en|icon|ˈ|b|ɑr|t|ɒ|k}}; {{роден на|25|март|1881}} – {{починал на|26|септември|1945}}) е [[Унгарци|унгарски]] композитор и пијанист. Се смета за еден од најважните композитори на 20 век и, заедно со [[Франц Лист|Лист]], за најпознат унгарски композитор (Gillies 2001). Преку неговата збирка и аналитичка студија за [[фолклорна музика]], тој е еден од основачите на [[етномузикологија]]та.
==Животопис==

Бела Барток бил роден на 25 март 1881 година, во малиот град  [[Велик Семиклус]] (денес во [[Романија]], тогаш во [[Австро-Унгарија]]. Барток пораснал во етнолошка и културно разновидна средина. 

Мошне рано, Бела, покажал завиден музички талент: според неговата мајка, тој можел да ги разликува различните ритми што ги свирела на пијано пред да може да формира целосните реченици. На четиригодишна возраст, тој можешл да свири околу четириесет поедноставни компоиции за пијано.

Во 1888 година, кога Бела имал седум години, ненадејно починал неговиот татко. Мајката на Бела го однела него и неговата сестра, Ерзебет, да живеат во [[Наѓсулуш]] (денес [[Виноградиво]], [[Украина]]) и [[Пожоњ]], (денес [[Братислава]], [[Словачка]]). Таму на 11 години Бела го имал својот прв настап, кој бил одлично прифатен од публиката. Меѓу другото, таму ја отсвирил својата прва композиција, која ја напишал две години порано. Тоа ила кратка композиција. Набргу потоа, Ласло Еркел го зел како свој ученик.

Студирал од 1892 до 1896 година во Братислава (тогаш Пожун), кај Ласло Еркел, а од 1899 година на Музичката академија во [[Будимпешта]]. Во 1940 година се преселил во САД каде умрел олен и сиромав.[5] Негови најважни дела се три концерти за пијано, концерт за виолина, три гудачки квартети, концерт за виола и оркестар (според многумина најубавиот концерт за виола, инаку последното дело на Барток) итн.Бил член на Унгарската академија.

==Творештво==
[[File:Statue of Béla Bartók, Makó.jpg|thumb|right|Статуа на '''Бела Барток''' изработена од вајарот [[Мако]]]]
Во неговиот стил  одлучувачка улога имал на германскиот класицизам и романтизам,најмногу [[Јоханес Брамс]]. 

Со поддршка и соработка на истотака унгарскиот исто такнат композитор [[Золтан Кодаљ]] интензивно ја истражувал народната музика, како на унгарската така и на другите народи.Музиката на Барток се одликува со две стилски и структурални муички иновации кои влијаат врз развојот на сериозната музика на  20 век. Тој го напуштил  [[дијатонскиот]] хармонски систем, присутен во изминатите два века (Грифитс 1978, 7); и се определил за националните компоненти како инспирација и мотивска преолупација музички израз започнат од [[Михаил Глинка]] и [[Антонин Дворжак]] во последната половина на 19т век (Ајнштајн 1947, 332). Во неговото истражување по нови тонални форми, Барток се осврнува кон унгарската фолклорна музика, како и кон традиционалната музика од [[Панонската Низина]] па до традиционалната музика на  [[Алжир]] и [[Турција]], стекнувајќќи своја меѓународна музичка позиција меѓу најистакнатите автори кои негувале традиционална и етно музичка структура и наследство. (Ботштајн [н.д.], §6).


===Ран период: доцен романтицизам (1890–1902)===
Делата од неговата младост се во типичен стил на доцен романтицизам. Помеѓу 1890 и 1894 (од деветтата до 13тата година од неговото детство) тој компонирал 31 дело нумерирани соодветствено со бројот на опус, кој започнува од опус 1 во 1894 година со Сонатата за Пијано, што е и  воедно неговото прво големо дело. До 1902 година, Барток пишува вкупно 74 дела кои може да се сметаат за дела во типичен романтичарски стил. Повеќето од овие рани дела, покрај неколку камерни дела за гудачки ансамбл, се или за пијано или вклучуваат пијано.

===Нови влијанија (1903–11)===
Под влијание на [[Рихард Штраус]] (пред сè ''[[Also sprach Zarathustra (Richard Strauss)|Така зорувае Заратруста]]'') (Стивенс 1993, 15–17<!--Caution: if these pages really are from the 1953 first edition, the Bibliography needs to be changed. The ISBN cited there was for the third edition of 1993.-->), Барток во 1903 ја напишал симфониската поема [[Kossuth (Bartók)|Кошут]]. Во 1904  ''Рапсодијата за пијано и оркестар'' која ја бележил како опус 1, а со тоа започнал неговиот нов творечки правец. Истата година ги слуша песните на неговата осумнаесет годишна дадилка Лиди Доса од [[Трансилванија]] која пее традиционални песни, тоа силно влиае врз неговата инспирација и определба кон фолклорната музиката (Стивенс 1993, 22). Иако критикуван дека не компонирал сопствени мелодии, Барток укажувал на тоа дека и [[Молиер]] и [[Шекспир]] ги засноваат своите драми на веќе познати стории. Што се однесува до употребата на традиционалната музика во неговите дела рекол:
<blockquote>Прашањето е, кои се начините врз кои мелодиите на еден селанец се преземени и претворени во модерна музика? Ние можеме, на пример, да ги земеме мелодиите непроменети и едвај да ги варираме, да напишеме аражман за нив. Овој начин на работа би покажал одредена аналогија на третманот на коралите на Бах. Композиторот не користи употреба на традиционалните мелодии, туку открива сопствена имитација врз основа на истите. Не постои вистинска разлика помеѓу овој метод и претходниот. [...] Сепак постои и трет начин [...] Ниту традиционалните мелодии, ниту имитациите би можеле да се препознаат во неговата музика, но проникнуваат од атмосферата на традиционалната песна. Во овој случај, тој целосно го апсорбира идиомот на традиционалната музика, кој станал негов мајчин јазик. (Барток 1931/1976, 341–44.)</blockquote>

Барток за првпат се запознава со музиката на [[Дебиси]] во 1907 година и високо ја почитувал. Во едно интервју од 1939 година забележал
<blockquote>
...Огромната улога на Дебиси во музиката се должи  за сознанието за хармонијата и нејзините можности. Така, тој е подеднакво важен колку и Бетовен, кој ни ги откри можносисте за развиени форми, или Бах, кој ни го покажа трансценденталното значење на контрапунктот. Сега, тоа што се прашувам себеси е, дали е можно да се направи синтеза на овие големи мајстори, жива синтеза која ќе биде валидна за нашето време? (Морекс 1953, 92) </blockquote> Влијанието на Дебиси присутно во 14 Багатели (1908). [[Феручо Бузони]] за нив вели ‘Конечно нешто сосема ново!’ (Барток, 1948, 2:83<!--It would be preferable to cite the letter from the English edition, for the benefit of readers not fluent in Hungarian.-->). Сè до 1911 година, Барток компонира најразлични дела кои се протегаат од оние верни до романтицизмот, до аранжирани традиционални песни, па сè до неговата модернистичка опера ''[[Модробрадовиот Дворец]]''. Негативниот прием на делото го водат до фокусирање исклучително на истражувањето на традиционалната музика по 1911 година. (Gillies 1993, 404; Stevens 1964, 47–49).

===Нови инспирации и експериментирања (1916–21)===
Неговиот песимистички став кон компонирањето е охрабрено преку бурниот и инспиративен контакт со Клара Гомбоси, во 1915 година (Гилис 1993, 405). Оваа интересна епизода од животот на Барток останува скриена сè до истражувањата на Денијс Диле, во периодот помеѓу 1979 и 1989 година. (Дилле 1990, 257–77). Барток започнува повторно да компонира, создавајќи ги Свитата за пијано оп.14 (1916) и ''[[Волшебниот Мандарин]]'' (1918) и завршувајќи го ''Дрвениот Принц'' (1917).

Барток го чувствува резултатот на Првата светска војна како лична трагедија (Стивенс 1993, 3<!--If the page number is from the first edition of 1953, this may require correction. The ISBN cited in the bibliography was for the third edition of 1993.-->). Многу од регионите од [[Унгарија]], [[Трансилванија]], [[Банат]], каде што е и роден и [[Братислава]], каде што живеела неговата мајка, се уништени. Дополнително, политичките односи помеѓу Унгарија и останатите држави од [[Австроунгарија]] ги забрануваат неговите истражувања надвор од Унгарија (Somfai, 1996, 18). Ослонет само на себеси, Барток експериментира со екстремни композициски техники, меѓу кои врвот се доживува во неговата Соната за виолина и пијано бр.1 оп.21 и бр.2.{{Citation needed|date=May 2008}} Барток исто така ги пишува "Осумте импровизации на унгарски традиционални песни" во 1920 година и сјајната "Танцова Свита" во 1923, година на неговиот втор брак.

==="Синтеза на исток и запад" (1926–45)===
Во 1926 година, Барток има потреба од значајно дело за пијано и оркестар со кое што ќе може да патува во Европа и Америка. Во подготовките на неговиот [[Концерт за пијано бр.1 (Барток)|Прв Концерт за пијано]], тој ја пишува Сонатата ''[[На отворено (Барток)|На отворено]]'', и ''Девет мали пиеси'', сите за соло пијано (Гилис 1993, 173), пронаоѓајќи го својот зрел глас. Стилот од неговиот доцен период, наречен "Синтеза на исток и запад" (Gillies 1993, 189) е тежок да се дефинира сам по себе. Во неговиот зрел период, Барток пишува релативно мал број на дела, но повеќето од нив за големи ансабли и оркестри. Само неговите дела за глас имаат програмски наслови и неговите доцни дела се придржуваат кон класичните форми.

Помеѓу неговите ремек-дела се издвојуваат сите Шест Гудачки Квартети (1908, 1917, 1927, 1928, 1934, и 1939), ''[[Кантата Профана]]'' (1930, Барток изјавува дека ова е делото кое најмногу го чувствува како негово лично "credo", Szabolcsi 1974, 186), ''[[Музика за гудачи, перкусии и челеста]]'' (1936), ''[[Концерт за оркестар (Барток)|Концерт за оркестар]]'' (1943) и [[Концерт за пијано бр.3 (Барток)|Трет Концерт за пијано]] (1945).

Барток исто така значајно придонел во литературата за помладите студенти, пишувајќи ги шест-томовските "Микрокосмос" за пијано, посветени на неговиот син Петер.


===Позначајни дела===

{{multi-listen start}}
{{multi-listen item|filename=Bartok - Romanian Folk Dances.ogg|title=Романски народни ора бр. 2, 5 и 6|description=Изводи Адвентски камерни оркестар|format=[[ogg]]}}
{{multi-listen item|filename=Bartok_Op._17,_Second_Movement.OGG|title=Гудачки квартет број 2, втор став|description= Изводи [http://www.carmelquartet.com Квартет Кармел].}}
{{multi-listen end}}


=== Музика за пијано ===
* Голема фантазија за пијано, 1897 година.
* Алегро барбаро, 1911 година.
* Микрокосмос, 1932-1939 година.
=== Камерна музика ===
* Гудачки квартет бр. 1, 1909 година.
* Гудачки квартет бр. 2, 1917 година.
* Гудачки квартет бр. 3, 1927 година
* Гудачки квартет бр. 4, 1928 година.
* Гудачки квартет бр. 5, 1934 година.
* Гудачки квартет бр. 6, 1939 година.
* Контраст за кларинет, виолина и пијано, 1938 година.
=== Музика за оркестар ===
* Шерцо за оркестар, 1901 година.
* Симфонија „Кошут“, 1903 г.
* Четири дела за оркестар, 1921 година.
* Музика за гудачки, перкусии и виолончело во 1936 година.
* Концерт за оркестар, 1943 година.
=== Концертна музика ===
* Рапсодија за пијано и оркестар, 1904 година.
* Шерцо за пијано и оркестар - Бурлеска, 1904 година.
* Концерт за пијано и оркестар бр. 1, 1926 година.
* Концерт за пијано и оркестар бр. 2, 1931 година.
* Концерт за пијано и оркестар бр. 3, 1945 година.
* Концерт за виолина и оркестар бр. 1, 1908 година.
* Концерт за виолина и оркестар бр. 2, 1938 година.
* Концерт за виола и оркестар
=== Балет ===
* Прекрасниот мандарински, балет-пантомима, 1927 година.
* Дрвениот принц
=== Опера ===
* Замокот на принцот Мудрофуза
=== Друго ===
* голем број разновидни народни песни и игри од различно потекло
==Наводи==
* Anon. n.d. "[http://www.english-heritage.org.uk/discover/blue-plaques/search/bartok-bela-1881-1945 Bartók, Béla (1881-1945) Plaque erected in 1997 by English Heritage at 7 Sydney Place, South Kensington, London SW7 3NL, Royal Borough of Kensington and Chelsea]". English Heritage website (Accessed 19 October 2012).
* Anon. 2006. "[http://www.juilliard.edu/update/journal/j_articles785.html Gyorgy Sandor, Pianist and Bartok Authority, Dies at 93]". ''The Juilliard Journal Online'' 21, no. 5 (February). (Accessed September 15, 2010)
* Antokoletz, Elliott. 1984. ''The Music of Béla Bartók: A Study of Tonality and Progression in Twentieth-Century Music''. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. ISBN 0-520-04604-8.
* Babbitt, Milton. 1949. "The String Quartets of Bartók". ''Musical Quarterly'' 35 (July): 377–85. Reprinted in ''The Collected Essays of Milton Babbitt'', edited by Stephen Peles, with Stephen Dembski, Andrew Mead, and Joseph N. Straus, [http://press.princeton.edu/chapters/s7616.pdf {{page needed|date=April 2008}}]. Princeton: Princeton University Press, 2003. ISBN 0-691-08966-3.
* Bartók, Béla. 1981. ''[http://books.google.co.uk/books?id=DxsJAQAAMAAJ&q=szuhafo+bartok&dq=szuhafo+bartok&hl=en&ei=-UIiTfrUK4bNhAf486G3Dg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=6&ved=0CD4Q6AEwBQ The Hungarian Folk Song]'', second English edition, edited by Benjamin Suchoff, translated by Michel D. Calvocoressi, with annotations by Zoltán Kodály. The New York Bartok Archive Studies in Musicology 13. Albany: State University of New York Press.
* Bayley, Amanda. 2001. ''[http://books.google.co.uk/books?id=4uInwtVVfxMC&pg=PA16&dq=Bela+Bartok+his+father+mother+serb&hl=en&ei=khYiTf-JJMimhAfPxuG3Dg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCUQ6AEwAA#v=onepage&q&f=falseThe Cambridge Companion to Bartók]''. Cambridge Companions to Music. Cambridge and New York: Cambridge University Press.
* Botstein, Leon. [n.d.]  "Modernism", ''Grove Music Online'', ed. L. Macy (Accessed April 29, 2008), [http://www.grovemusic.com (subscription access)] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20080516041031/http://www.grovemusic.com/ |date=2008-05-16 }}.
* Chalmers, Kenneth. 1995. ''Béla Bartók''. 20th-Century Composers. London: Phaidon Press. ISBN 0-7148-3164-6 (pbk.).
* Cohn, Richard, 1988. "Inversional Symmetry and Transpositional Combination in Bartok." ''Music Theory Spectrum'' 10:19–42.
* de Toth, June. 1999. "Béla Bartók: A Biography". [http://www.bartokcds.com/bio.html Bela Bartok Biography Liner notes to ''Béla Bartók: Complete Piano Works''] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20070408124358/http://www.bartokcds.com/bio.html |date=2007-04-08 }} 7-CD set, Eroica Classical Recordings{{Full|date=November 2007}}<!--Catalog number(s) needed-->.
* Dille, Denijs. 1990. Béla Bartók: Regard sur le Passé. (French, no English version available). Namur: Presses universitaires de Namur. ISBN 2-87037-168-3 ISBN 978-2870371688.
* Einstein, Alfred. 1947. ''Music in the Romantic Era''. New York: W.W. Norton.
* [[Malcolm Gillies|Gillies, Malcolm]] (ed.). 1990. ''Bartók Remembered''. London: Faber. ISBN 0-571-14243-5 (cased) ISBN 0-571-14244-3 (pbk)
* Gillies, Malcolm (ed.). 1993. ''The Bartók Companion''. London: Faber. ISBN 0-571-15330-5 (cloth), ISBN 0-571-15331-3 (pbk) New York: Hal Leonard. ISBN 0-931340-74-8
* Gillies, Malcolm. 2001.  "Béla Bartók". ''The New Grove Dictionary of Music and Musicians'', second edition, edited by Stanley Sadie and John Tyrrell. London: Macmillan Press; New York: Grove's Dictionaries of Music. Also in ''Grove Music Online'', ed. L. Macy (Accessed May 23, 2006), [http://www.grovemusic.com (subscription access)] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20080516041031/http://www.grovemusic.com/ |date=2008-05-16 }}.
* Gollin, Edward. 2007. "Multi-Aggregate Cycles and Multi-Aggregate Serial Techniques in the Music of Béla Bartók". ''Music Theory Spectrum'' 29, no. 2 (Fall): 143–76.
* Griffiths, Paul. 1978. ''A Concise History of Modern Music''. London: Thames and Hudson. ISBN 0-500-20164-1.
* Hughes, Peter. 1999–2007. "[http://www25.uua.org/uuhs/duub/articles/belabartok.html Béla Bartók] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20070711123046/http://www25.uua.org/uuhs/duub/articles/belabartok.html |date=2007-07-11 }}" in ''Dictionary of Unitarian and Universalist Biography''. [n.p.]: Unitarian Universalist Historical Society.
* [[Ernő Lendvaï|Lendvaï, Ernő]]. 1971. ''Béla Bartók: An Analysis of His Music'', introduced by [[Alan Bush]]. London: Kahn & Averill. ISBN 0-900707-04-6 {{oclc|240301}}.
* Lendvaï, Ernő. 1972. "Einführung in die Formen- und Harmoniewelt Bartóks" (1953). In his ''Béla Bartók: Weg und Werk'', edited by Bence Szabolcsi, 105–49. Kassel: Bärenreiter.
* Maconie, Robin. 2005. ''Other Planets: The Music of Karlheinz Stockhausen''. Lanham, MD, Toronto, Oxford: The Scarecrow Press, Inc. ISBN 978-0-8108-5356-0.
* Moreux, Serge. 1953. ''Béla Bartók'', translated [[G. S. Fraser]] and Erik de Mauny. London: The Harvill Press.
* Móser, Zoltán. 2006a. "[http://epa.oszk.hu/00700/00713/00175/pdf/2006_03.pdf Szavak, feliratok, kivonatok]". ''Tiszatáj'' 60, no. 3 (March): 41–45.
* Özgentürk, Nebil. 2008. ''Türkiye'nin Hatıra Defteri'', episode 3. Istanbul: Bir Yudum İnsan Prodüksiyon LTD. ȘTİ. Turkish CNN television documentary series.
* Perle, George. 1955. "Symmetrical Formations in the String Quartets of Béla Bartók". ''Music Review'' 16, no. 4 (November 1955). Reprinted in ''The Right Notes: Twenty-Three Selected Essays by George Perle on Twentieth-Century Music'', foreword by Oliver Knussen, introduction by David Headlam, 189–205. Monographs in Musicology. Stuyvesant, NY: Pendragon Press. ISBN 0-945193-37-8.
* Schneider, David E. 2006. ''Bartók, Hungary, and the Renewal of Tradition: Case Studies in the Intersection of Modernity and Nationality''. California Studies in 20th-Century Music 5. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-24503-7.
* Sipos, János (ed.). 2000. ''In the Wake of Bartók in Anatolia 1: Collection Near Adana''. Budapest: Ethnofon Records.
* Somfai, Laszlo. 1996. ''Béla Bartók: Composition, Concepts, and Autograph Sources''. Ernest Bloch Lectures in Music 9. Berkeley : University of California Press. ISBN 978-0-520-08485-8.
* Stevens, Halsey. 1964. ''The Life and Music of Béla Bartók'', second edition. New York: Oxford University Press. ASIN: B000NZ54ZS (Third edition 1993, ISBN 978-0-19-816349-7).
* Szabolcsi, Bence. 1974. Bartók Béla: Cantata profana in "Miért szép századunk zenéje?" (Why is the music of the Twentieth century so beautiful), ed. György Kroó. Budapest.
* Wilson, Paul. 1992. ''The Music of Béla Bartók''. New Haven: Yale University Press. ISBN 0-300-05111-5.

{{Нормативна контрола}}
{{ОСНОВНОПОДРЕДУВАЊЕ:Барток, Бела}}
[[Категорија:Композитори на класична музика од 20 век]]
[[Категорија:Балетски композитори]]
[[Категорија:Етномузиколози]]
[[Категорија:Унгарски композитори]]
[[Категорија:Модернистички композитори]]
[[Категорија:Оперски композитори]]
[[Категорија:Композитори на пијано]]
[[Категорија:Членови на Унгарската академија на науките]]