Genserico

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

Genserico (cunusìt apò col nòm de Gaisarīks; presapóch 389 - 25 de zenér del 477) l'è stat en rè dei Vàndali e dei Alani 'ntra 'l 428 e 'l 477. L'è stat 'na figüra fondamentàla endel perìot de türbulènse e guère del sècol V endel Imper romano de Ocidènt. Endei omènti sinquant'àgn che 'l g'ha regnàt el g'ha trasfurmàt 'na tribù germànica de póca 'mportànsa come i éra i Vandali alùra endena potènsa de prìm ùrden endel Mediteràneo ucidentàl.

Stória

Fiöl ilegìtim del rè vàndalo Godigisel, se pènsa che 'l sàpe nasìt de le bànde del Lach Balaton entùren a l'an 389. L'è stat iligìt rè endel 428 dòpo la mórt del sò mès fredèl Gunderico. Desedàt e portàt per la cariéra militàr, el g'ha sercàt sübit el sistéma de fà crèser el potére e la prosperità del sò pòpol, che en chèl momènt là l'ìa stansiàt endela pruvìncia de la Hispania Baetica (al dé d'encö Andaluzìa) e che 'l gh'ìa patìt i atàch dei Vizigòti, piö nömerùs de lùr. Isé, dòpo mìa tat de éser deentàt rè, Genserico el g'ha dicidìt de lasàga i teretóre spagnöi ai sò riài, e co la flòta de naf che 'l sò predecesùr el gh'ìa fat fà sö, el g'ha portàt el sò pòpol endel Nordafrica.

El s'è 'nprufitàt de le béghe 'ntra Bonifacio — goernadùr romano de l'Africa del Nort — e l'imperadùr Valentinano III e Flavio Esio, per portà 80000 vàndali —15000 de chèsti òm de àrma —de Tarifa e Iulia Traducta a Ceuta, sö la còsta africana. Dòpo 'na quach vitòria cùtra i defensùr romàni fiàch e 'ndebulìcc de le sò béghe intèrne, i Vandali i è riàcc a ciapà 'l contròl de 'n teretóre che ciapàa dét el Maròco e 'l nòrt de l'Algeria del dé d'encö, e i g'ha mitìt sóta asédio la cità de Hipona, che la cedarà dòpo quatórdes més de combatimèncc. L'an dòpo, l'imperadùr Valentiniano III el reconós Genserico come sovrà de töcc chèsti teretóre.

Endel 435 Genserico el farà 'n acórde co l'Impér romàno, segónt el quàl i Vandali i deentàa foederati de Roma co la concesiù de la Numidia. Gnemò contét però, endel 439 Genserico el g'ha — a quanto par sènsa troà rezistènsa — ciapàt el contròl de la cità de Cartagine, e 'l g'ga catüràt la flota imperiala che l'ìa atracàda endel sò pórt. Con chèsta asiù i Vandali i s'è 'mpadrunìcc de Mediteràneo Ucidental, e de menemà i g'ha ciapàt a giöna a giöna 'na bràca de bazi marìtime de gran valùr stratégich e comerciàl: le Baleari, la Còrsica, la Sicilia e la Sardegna. Roma isé la perdarà le sò bàzi de apruvigiunamènt de cereài e la se troarà a ìga de crumpài dei Vandali.

Endel 455, l'imperdùr romano Valentiniano III l'è stat copàt, e al sò pòst gh'è nat sö Petronio Máximo. Genserico, el s'è sintìt lìber de cunsiderà scadìt l'acórde de pàce che 'l gh'ìa fat col con Valentiniano endel 442, e l'à partìt col sò ezèrcit 'nvers l'Italia. A Roma la popolasiù la s'ìa riultàda cùtra l'imperadùr nöf e la l'ha mitìt a mórt. Tré dé dòpo — ai 22 de bril del 455 — i Vàndali i g'ha ciapàt la cità sènsa rezistènsa i l'ha mitìda a sach.

El papa Leone Magn l'è mìa riàt a 'mpedéser che i Vàndali de Genserico i sachegiàes la cità ma co 'l sò at de prezentàs dezarmàt ensèma al sò cléro l'è alméno riàt a schià che Roma la vignìes mitìda a föch e che le Bazìliche de San Pietro, de San Paol föra dei Mür e de San Gioàn en Lateràno le vignìes risparmiàde.

Genserico el s'è portàt vià come ostàgio Licinia Eudoxia, la védova de Valentiniano, e le sò dò fiöle, Placidia e Eudoxia; chest'öltema la narà 'n spùza al fiöl de Genserico e sò söcesùr, Hunerico.

Endel 468, el régn de Genserico el s'è duzìt difènder de l'öltem sfórs militàr de le dò metà de l?impér romàno ünide ensèma, ma i Vandali i è riàcc a scunfìger, en mìa al capo Bon, 'na flòta comandàda de chèl che piö tàrde el deentarà l'emperadùr bizantì Basilisco. Endel istàt del 474 se firmarà la pàce perpetua con Constantinopoli, co la quàla se recunusìa la sovranità vàndala sö le pruvìnce nordafricàne, Balear, Sicilia, Còrsica e Sardegna.

Genserico el mör ai 25 de zenér del 477 e 'l sò pòst el sarà ciapàt de so fiöl Hunerico.