Dialèt bresà
El bresà (bressan en lombàrt ocidentàl; en Italià dialetto bresciano), l'è 'na parlàda che fa part del ram gallo-italico de le lèngue romànze. Se 'l pàrla, 'ndèle sò diferènte varietà, endèl teretóre de la pruvìncia de Brèsa.
Careterìstiche principài
'Na bùna part de le paròle del Bresà le g'ha urìgin latìna, compàgn de l'italià: difàti i dialècc del Lombàrt i vé del latì volgàr parlàt en chèle zòne abitàde al tép de la culunizasiù romàna de zèncc de stìrpa cèltica. El teretóre bresà, en particolàr l'è stat séde dei Galli Cenomani che i s'è stabilìcc a sò ólta sùra a le popolasiù che gh'èra za lé, facilmènt de stìrpa compàgna ai Liguri e ai Euganei endèle ài e de zèncc de urìgin Etrüsca 'ndèle pianüre. Piö tàrde 'l teretóre bresà l'è stat envadìt dei Longobardi, popolasiù germànica che vignìa de la Scandinavia. La lèngua dei Longobardi la g'ha lasàt mìa póche órme 'ndèle paròle bresàne.
Clasificasiù
El Bresà 'l fà part del ensèma de le lèngue romànze, e 'n particolar, secóme che l'è 'n dialèt lombàrt, el fà part del ram Gallo-itàlico.
Endèla categurìa dei dialècc del Lombàrt, el Bresà 'l se piàsa, 'nsèma al Bergamàsc, al Cremàsc e a le parlàde dei teretóre cunfinàncc de le pruvìncie de Màntoa e Cremùna, 'ndèi dialècc Lombàrcc Orientài.
Variàncc
Le variàncc del dialèt bresà i è tàte. Per lo piö se tràte de variasiù de prunùncia piötòst lezére, ma sèrte parlàde, còme per ezèmpe 'l Mezanés (dialèt de Lemezàne) e i dialècc de la Àl Camònega, le ezebés diferènse piö marcàde, al pónt che 'l deènta difìcil pò a capìss de giü con l'óter.
Zòna de difuziù
La distribusiù del Bresà la corespónt piö o méno ai cunfì aministratìf de la pruvìncia. Secóme che la Pruvìncia de Brèsa l'è piötòst grànda, apò a le varietà de dialèt i è tàte e le resènt de la 'nflüènsa dei dialècc parlàcc endèle pruvìncie vizìne.
Endèla zòna ucidentàl el Bresà 'l sföma 'ndèl Bergamàsc (che 'l se 'nsömèa fés) sènsa 'n cunfì nèt. Endèle parlàde de la bàsa (teretóre de pianüra 'ndèl sud de la pruvìncia) l'è fàcil reconóser l'acènto cremunés e mantoà, aisebé che l'è 'l Bresà che 'n realtà 'l scunfìna. I dialècc parlàcc a Àsola (MN), Castiù (MN), Castèl (MN), Ostià (CR), Robèc (CR), ecc. i è piö vizì al Bresà che nó al Mantoà o al Cremunés.
A nòrt, endèla pàrt setentriunàl de la Al Camònega i dialècc i è piötòst de tìpo Lombàrt-Alpìno, sul de la média àl a nì 'n zó i ciàpa le caraterìstiche tìpiche del Bresà. El Bresà 'l scunfìna apò a 'ndèl teretóre de la pruvìncia de Trènt. I dialècc de la àl de Léder e la àl d'Àmpola i è variàncc locài del Bresà.
Funulugìa
La descrisiù e i ezèmpe riportàcc en chèsto artìcol i se referés a la varietà parlàda 'ndèl'àrea urbàna de Brèsa. I prensépe generài i è bù apò a per le ótre varietà del Bresà, aisebé che 'l sape normàl troà de le diferènse locài importànte.
El Bresà 'l g'ha 9 vocài e 20 consonàncc.
Consonàncc
| bilabiàl | labiodentàl | dentàl | alveolàr | postalveolàr | palatàl | velàr | labiàl-velàr | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| plusiva | p b | t d | k g | |||||
| nazàl | m | n | ||||||
| vibrànt | r | |||||||
| fricatìva | f v | s z | (ʃ) | |||||
| africàda | ʧ ʤ | |||||||
| aprosimànt | j | w | ||||||
| lateràl | l | ʎ |
- Le consonàncc sonóre /b/, /d/, /g/, /v/, /z/, /ʤ/ se le tróa mài a la fì de la paròla.
- El fonéma /ʧ/ l'è prununciàt [j] quan che 'l vé prima de 'na consonànt. Chèsto 'l söcét mài en mès a 'na paròla perchè la sequènsa /ʧ/+consonànt la ezìste mìa 'n Bresà. Envéce, 'l pöl capetà semài che 'l fonéma /ʧ/ l'è 'n puzisiù finàl de 'na paròla che la vé prìma de giöna che àmbia per consonànt. Per ezèmpe:
- i è nacc a Bèrghem - [iɛnaʧaˈbɛrgɛm]
- i è nacc vià - [iɛnajˈvja]
- La consonànt lateràl palatàl /ʎ/ se la tróa apéna 'ndèla paròla englià /enˈʎa/ (che völ dì de là) e 'ndèl vèrbo sbaglià e 'ndele sò fùrme cuniugàde. Ezèmpe:
- vé 'nglià a éder - /venʎaaˈedɛr/
- me só sbagliàt - /me so sbaˈʎat/
- I suòni /j/ e /w/ i è semi-consonàncc aprosimàncc, palatàl la prìma e labiàl-velàr (coarticulàda) la segónda. I è fonémi diferèncc de le vocài /i/, /u/. Le còpie mìnime riportàde 'ndèl ezèmpe che sóta, le mèt en evidènsa chèsta situasiù:
- quàt /kwat/= it. quanto
- cuàt /kuˈat/= it. covato
- piàt /pjat/= it piatto
- piàt /piˈat/= it morso
- En sèrte zòne, el suòno [s] el vé süstitüìt còn [h]. Chèsto 'l capèta suratöt endèi dialècc de la Val Trompia, de la Àl Camònega e 'n Franciacürta. En chèste zòne, per consequènsa, Brèsa 'l vé prununciàt [ˈbrɛhɔ] 'nvéce che [ˈbrɛsɔ].
- Gh'è de dì che apò a 'ndèle zòne 'ndóche chèsto fenòmeno l'è la régola, ghe dèle ecesiù interesàncc de tègner en cönt. Paròle còme grasie le vé mài prununciàde *[ˈgrahje]. La prunùncia più fàcil de troà 'ndèle generasiù piö züine l'è [ˈgrasje], ma de le persùne ansiàne l'è mìa rar sintìl prununcià amò [ˈgrahʧe] che l'è la versiù piö genüìna.
En quàc óter ezèmpe de chèsta caraterìstica:
- licensià / lehencià -> [liʧenˈsja] / [lehenˈʧa] ma mài [liʧenˈhja]
- pasiunàt / pah•ciunàt -> [pasjuˈnat] / [pahʧuˈnat] ma mài [pahjuˈnat].
- El fonema /ʃ/, aisebé che'l vègne dopràt endèn nömer semper piö grant de paròle, l'è mìa genüì e 'l vé dopràt suratör per le paròle che vé del italià e de ótre lèngue. Per ezèmpe:
- scià /ʃiˈa/ = it. sciare
- sciàmpo /ˈʃampo/ = en. shampoo
- sciòr /ʃɔr/ = mil. sciur (en bànda a la versiù piö genüìna siòr).
Vocài
El Bresà 'l g'hà 9 fonémi vocàlec:
Apéna tré fonémi vocàlec i è pirmitìcc endèla sìlaba finàl semài che chèsta l'è mìa acentàda:
- el fonéma /a/, ma apéna endèle sìlabe deèrte
- i fonémi /o/ e /e/, tat endèle sìlabe deèrte cóme 'nde chèle seràde.
Dèle ótre vocài le pöl véser prezènti 'ndèle paròle töde 'n prèst de ótre lèngue.
El suòno finàl endèle paròle caàj, mài, formài, ecc. l'è 'n realtà la consonànt aprosimànt /j/.
- Del pónt de vìsta stretamènte fonétic, la -j finàl l'è difìcil de distìnguer del fonéma vocàlec /i/, ma la sò natüra de consonànt en chèsto càzo l'è mitìda 'n evidènsa del comportamènt denàcc a 'na vocàl, cóme 'ndèi ezèmpe che sóta:
- dés gnàri enfilàcc fò - se 'l prunùncia [des'ɲariɱfilaj'fɔ].
- la e- de enfilàcc la sparés perchè la -i de gnàri l'è 'na vocàl.
- dés caàj enfilàcc fò - se 'l prunùncia [deskaˈajɛɱfilajˈfɔ].
- el vé mài en zó - se 'l prunùncia [elvemajɛn'zo].
- g'hó du formài endèla moscaröla - se 'l prunùncia [godufor'majɛndɛlamosca'røla].
- le e- de enfilàcc, en e endèla le sparéss mìa perchè le -i finài le se compórta mìa de vocài ma cóme 'na semi-vocàl /j/.
Endèna bùna part de le varietà del Bresà, 'l fonéma /a/ 'l vé rindìt condèl alòfono [ɔ] quan che chèsto l'è l'öltem suòno de 'na paròla (semài che la sìlaba l'è mìa acentàda; bizògna sta atènti a mìa cunfundìl condèl fonéma /ɔ/).
Ezèmpe de /a/ finàl:
- [ˈlynɔ] (lüna)
- [sɛtɛˈmanɔ] (setemàna)
A diferènsa del Lombàrt Ucidentàl, el Bresà — isé cóme i óter dialècc del Lombàrt Orientàl — el g'ha mìa vocài lónghe 'n upuzisiù a vocài cürte. Endèle paròle cóme caàl (it. cavallo), caaöcc (it. libellula), péer (it. pepe), deèrt (aperto), ecc., le dò vocài le fùrma 'n iàto.
Del pónt de vìsta stòric, chèsta situasiù l'è sèmper creàda de la sparisiù de la consonànt intervocàlica -v-, per ezèmpe: caàl < *cavàl < lat. vol. caballus, caaöcc < *cavaöcc, deèrt < *devèrt, péer < *péver < lat. piper.
Prudusiù leterària
I prim ezèmpe de tèscc scriìcc en Bresà i è dèi tòc de 'na lòde cunusìda cóme Mayor gremeza il mund no pothevela ancor aver, un tèst scriìt a mà 'ndel sècol XIV e ritroàt a Böegn (Val Trompia).
Fórse póch piö recènt l'è la Passio Christi ritroàda del Giuseppe Bonelli endèn còdes dei Disciplinati de S.Cristoforo de Brèsa e püblicada per la prima ólta 'ndèla rivista "Brixia Sacra" 'ndèl 1914. Se pènsa che la sàpe datàbil 'ntrà la fì '300 e 'l prensépe del '400.
En bèl pó piö cunusìda l'è però la Massera da bè en cumpunimènt en vèrs de Galeàs dei Urs (en italià: Galeazzo dagli Orzi), segretàre de Mariotto Martinengo, en nòbil del pòst, püblicàda a Brèsa 'dèl 1554, endóche gh'è descriìt le virtü de la bràa maséra Flor de Coblat, endóche Coblat l'è la versiù antìca de Cobiàt, en italià Collebeato, che alùra l'èra en paizì tacàt ai mucc a nort de la cità de Brèsa.
Al dé d'encö, la prudusiù leterària l'è crisìda 'n quantità e se tràta per lo piö de comédie 'n dialèt e cumpunimèncc de poezìa. Àngel Canòssi (1862-1943) l'è la figüra piö 'mportànte de la poezìa en Bresà, ma i mèrita de véser regordàcc apò l'Aldo Cibaldi nasìt a Salàdega 'ndèl 1914 e mórt a Gösàc endèl 1995, el manerbiés Ricardo Regósa, e 'l Franco Fava de Izé, ecc.
