Leve
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
 |
Tot daen tied kan d'n inhaud van 't artikel veurnaam informatie misse of nog neet good in zie verbandj ligke. |
Wat leve precies inhèlt is lesteg te zègke. Eigelek is de vraog wat leve is triviaal, mèh toch is 't begrip leve oetveureg bestudeerd in de wetensjappe. Zoe besteit d'r 'ne gansen tak vaan de natuurwetensjappe, biologie, die gewijd is aon 't leve. Toch is de discussie euver "wat is leve" nog steeds neet aofgeloupe.
Wat is leve?
Mèt leve weure euver 't algemein alle organisme, dinger die d'r op geriech zien um te greuje en/of te vermeinigvuldige, bedoeld. Es 'n aonvölling dao-op heet 'n organisme e begin (geboorte) en 'n ind (doed). Daoneve weurt veroonderstèlt tot 'n organisme in staot is um 'n stofwisseling (metabolisme) te höbbe. Daorum weure virusse dèks neet tot de levende wezes gerekend. Binne de biologie is daan aoch e groet debat euver de definitie vaan leve, zjus um die virusse (en prione). Es v'r leve definiëre es 'n cel (of mierdere celle) mèt 'n stofwisseling, daan zoow dat beteikene tot de kans um boetenaards leve tegen te koume kleiner is, es tot v'r leve zouwe defeniëre in 'ne vörm boe-in aoch virusse en prione levend zien.
Indeiling vaan 't leve
Binne de biologie (=lier vaan 't leve) zien de väöle levensvörme op Eerd, opgedeild in gróppe. De taxonomie hèlt z'ch bezeg mit 't indeile vaan organisme. Vreuger woorte alle organisme ingedeild in de zoegenaomde veer rieke (bacterië, sjummels, plante en bieste). E veurdeil vaan dees opdeiling is tot me snel de versjèlle tösse de rieke kint zien. E naodeil is echter tot dees opdeiling allein berös op de versjèlle in cellulaire opbouw. Daoneve zien virusse en prione, deilkes boevaan nog steeds neet dudelek is of ze noe wel of neet leven zien, neet opgenome in de veer rieker. De lètste jaore is e nui opdeiling sterk in opkoms. In dees nui opdeiling weurt 't leve opgedeild in drei gróppe (domeine): de Archaea, de Bacteria, en de Eukarya. Bove de domeine steit nog een opdeiling die de groondslaag veur de nui opdeiling is: de prokaryote en de eukaryote. Archaea en Bacteria behure tot de prokaryote. De Eukarya (bieste (Animalia), plante (Plantae), sjummels (Fungi) en protiste (Protista)) behure tot de eukaryote.
De veer rieker
De opdeiling vaan de veer rieker is 'n aw methode um 't leve op Eerd te deile. Dees opdeiling weurt toch nog hiel väöl gebruuk, mèt name in 't daogeleks leve. Väöl lui kinne beveurbeeld beinao metein e groet versjèl opnumme tösse bacterië en bieste, deweil ze miestal nog noets vaan beveurbeeld Eukarya gehuurd höbbe.
't Riek vaan de bacterië
Bacterië zien de mies simpele binne de veer rieker. De basiskinmerke vaan 'n bacterie zien es volg:
- Eincellig organisme
- Slechs ein ringvörmig chromosoom
- Gein celkern, boedoor 't chromosoom los in 't cytoplasma ligk.
- 'ne celwand én celmembraan
- Gein organelle; zoe höbbe bacterië gein mitochondria en ouch gein blaadgreunkörrelkes.
D'r zien evels wel oetzunderinge. Zoe bestoon d'r de cyanobacterië, die wel blaadgreun höbbe (allewel neet verpak in körrelkes). D'r zien ouch bacterië die zuurstof gebruke um stoffe te assimilere. Volges de endosymbiosetheorie zien cyanobacterië en zuurstofverbrukende bacterië in vreuge eukaryotische celle "gekrope" boedoor de tegewoordege eukaryote zien oontstoon.
't Riek van de sjummels
Sjummels zien organisme die in beginsel eincelleg zien, meh miestal ouch in lang "drui" veurkoume. Paddesteul zien beveurbeeld miercellege sjummels. De algemein kinmerke vaan sjummels zien:
- 'n Celmembraan én celwand
- 'n Celkern
- 'n Vacuole
- Gein blaadgreun(körrelkes)
't Riek vaan de plante
Plante kinne eincelleg en miercelleg zien. Vrijwel alle plante make hun eige voedingstoffe, door middel vaan fotosynthese en aander assimilatie-technieke. De algemein kinmerke vaan plante zien:
- 'n Celmembraan én celwand
- 'n Celkern
- Blaadgreunkörrelkes boe-in fotosynthese plaotsvind
- Mitochondria en aander organelle (meh gein centriole)
't Riek vaan de bieste
Bieste zien de jongste organisme binne de veer rieker. De mins is e bies. Bieste kinne hun eige voedingstoffe neet zelf aonmake (of mer veur 'n gedeilte), en mote dus organisch materiaol vaan boete opnumme (ete). De algemein kinmerke vaan bieste zien:
- 'n Celmembraan meh geine celwand
- 'ne Dudeleke celkern
- Väöl organelle, meh gein blaadgreunkörrelkes
- Gein groete vacuoles
De Drei Domeine
In 1937 heet me alle organisme opgedeild in 2 hoofgróppe, de Eukaryote (mèt kern) en de Prokaryote (zoonder kern). De lèste jaore zien de prokaryote nog 'ns opgedeild in twie gróppe: de Bacteria en de Archaea. Daorum besteit d'r noe de opdeiling vaan de drei domeine: Bacteria, Archaea en Eukarya. De Eukarya weure wijer opgedeild in de bieste, plante, sjummels en Protiste.
De Archaea
Archaea zien een gróp vaan prokaryote die ouch wel de "oerbacterië" geneump weure. Archaea distantiëre ziech doortot zie in extreme miljeus nog good kinne euverleve; vaan uters zoere en vulkanische, tot 't altied bevrore permafros. Daorum dinke väöl wetensjappers tot de Archaea de ierste levensvörme op Eerd waore. Ouch weurd gedach tot es v'r oets boetenaards leve zowwe tegekaome, tot dat daan oet variaties op de Archaea zal bestoon.
De Bacteria
De Bacteria zien sumpel organisme boe-in 't genetisch materiaol (DNA) neet verpak is in 'ne celkern, meh vrij in 't cytoplasma veurkump. Dit DNA zit in ein ringvörmeg chromosoom, en is dèks vergezeld vaan ein of mierdere kleine ringvörmege chromosome (plasmide).
De Eukarya
De Eukarya, ouch Eukaryote genömp, zien organisme boe-in 't genetisch materiaol wel verpak is in 'ne celkern. Daoneve zien de chromosome neet ringvörmeg, mèh draodvörmeg (allewel ze dèks gespiraliseerd zien). Ouch zien d'r in beginsel minimaal twie chromosome aonwezeg (een eukaryotische cel is in beginsel diploïd); allein bij geslachscelle en sommege oetzunderinge (zoeës de bijedar) hoof d'r mèh minimaal ein chromosoom te zien (haploïd). Ouch is 't zoe tot Eukaryotische celle 'n volledege celbouw höbbe, en daorum väöl organelle höbbe.
Virusse
Virusse zien get apaarts. Me is d'r nog steeds neet oet of virusse noe wel, of noe zjus neet levend zien. Virusse höbbe namelek gein eige metabolisme, en höbbe e gashiercel nudeg um ziech veurt te plante. Virusse bestoon namelek oet e stukske genetisch materiaol (dit kin RNA óf DNA zien, meh noets allebei), umgeve door 'ne eiwitmantel. Dit virusdeilke (virion geneump) vèlt de gashiercel aon, en liet 't genetisch materiaol los. De gashiercel geit daan aon de hand vaan dat virus-DNA of virus-RNA nui virus-DNA of virus-RNA make. Ouch maak de cel daan de eiwitmantel. Vervolges kin de cel oeteinvalle (lysis), boedoor de cel netuurlek doed geit. Nuie virions koume daan vrij, en kinne daan weer aandere celle aonvalle. D'r is ouch e virus dat wel z'n eige stofwisseling heet; 't zoegenaomde mimivirus. Oonder andere door de oontdèkking vaan dit virus, is in de biologie 'ne heftige strijd euver de vraog of virusse noe wel of neet levend zien.
De cel es bouwstein vaan 't leve
Es me de strikte definitie vaan leve aonhèlt - dus zoonder virusse en prione - daan is de cel de bouwstein vaan al 't leve. Eeder organisme (boete virusse en prione) bestoon oet ein (eincellige) of mierdere celle (miercellige). Eincellige organisme zien beveurbeeld bacterië en giste. E veurbeeld vaan miercellige organisme is de mins, meh d'r bestoon ouch microscopische miercellige, zoës beveurbeeld (hoes)miete.
Eeder cel besteit oet minstens een celmembraan, DNA, ('n hieleboel) eiwitte, en metabolische stoffe.
't Celmembraan besteit oet vètachtige stoffe, de zoegenaomde phospholipide dubbellaog. Zoonder celmembraan zow een cel oeterein valle; zie guuf dus stevigheid veur de cel. Daoneve bepaolt de samenstèlling vaan 't membraan welke stoffe in- en oet de cel kinne kaome. 't Membraan is in die zinne semi-permeabel, dat wil zègke tot bepaalde stoffe wel in en oet kinne, oonderwijl aandere stoffe dat neet kinne. Op dis meneer trejt d'r osmose op, en hèlt de cel ongeveer dezelfde concentraties aon chemicalië.
Eedere cel bevat genetische informatie. Dees informatie is opgeslage in 't DNA in gecodeerde vörm vaan 4 zoegenaomde base. Oeteindelek codeert 't DNA veur alle eiwitte in de cel; ein gen keump grofweg euverein mèt ein eiwit. Bij prokaryotische celle hènk 't DNA relatief vrij in de cel - 't guuf gein celkern. Dat heet d'r deils mèt te make tot prokaryotisch DNA neet zo laank is. De bacterie E. coli heet beveurbeeld een genoom mèt een lengte vaan ongeveer 4.6 miljoen base (4.6 Mb). Eukaryotische genome zien väöl langer - de mins heet een genoom vaan ongeveer 6 milard base (6 Gb) - en zowe zoonder netjes opgevawwe te weure meters lang weure. Eukaryotisch DNA zit dus 'opgeslote' in de celkern. De celkern heet sjus wie de cel e membraan, allewijl de celkern eigelek 'n dubbel membraan heet.
Dit DNA codeert veur alle eiwitte. Dis eiwitte zien de werkeleke werkpeerde in de cel. Eiwitte bestoon oet een sequentie vaan aminozoere, die zich oeteindelek opvawwe, en zoedoende 'n functioneel geheil vörme. D'r zien ontiegelek väöl meugeleke eiwitte in 'n cel: de mins heet ongeveer 30,000 gene, mèh es me alle variante en modificaties mètrekent, kömp me oet op oongeveer tien miljoen meugeleke eiwitte ('t totale proteoom). Eiwitte doen praktisch alles in 'n cel; ze kinne stevigheid geve (beveurbeeld keratine (in de huid)), es signaalmolecuul fungere (bv insuline), 'n enzym zien (bv amylase). Dit alles is zoe complex, tot mèt name bij eukaryote de meiste eiwitte es functie höbbe 't gedrag vaan aandere eiwitte te beïnvloede.
Um vaan DNA naor eiwit te goon, geit d'r een hiel proces aon veuraof. 't DNA weurt ierst "umgesjreve" in kleine stukskes RNA. RNA liekend erg väöl op DNA, mèh is aanders daan DNA mèh eenkelstrengig. Dit nömp me transcriptie. DIt RNA weurt daan in ribosome - moleculaire febrikskes - "vertaold" naor eiwit.
In structuur howwe hej de geliekenisse tusse prokaryote en eukaryote oongeveer op. Bij prokaryote gebäörd alles vrij in de cel. Bij eukaryote, aon de aandere kant, gebäörd väöl in aofgezoondere bläöskes - de zoegenaomde organelle. De mieste eiwitproductie vint bij eukaryote beveurbeeld plaots in 't endoplasmatisch reticulum. De umzètting vaan sokker naor ATP (de biologische vörm vaan energie) vint plaots in de mitochondria. Plante zètte leech um in sokker in blaadkörrekkes.
Daoneve zien eukaryote euver 't algemein väöl groeter es prokaryote celle. 'ne Minseleke cel is zoe 'n 10 micrometer in doorsnei, deweil een bacterieke in algemeine zin meh 'ne eenkele micrometer groet weurd.
In tegestèlling tot prokaryote höbbe eukaryote wél 'n celkern. 't DNA vaan eukaryote ligk daorin opgeslage. Dizze celkern heet een dubbelmembraam um ziech heen. Um dat dubbelmembraan umguuf ziech daan 't zoegenaomde endoplasmatisch reticulum (ER). Dit is een sterk opgevawwe en "misvörmp" celmembraan. Doortot 't zoe opgevawwe is, heet 't een erg groet oppervlakte. Op de "blaaijer" van 't ER ligke allemaol kleine ribosome, die zoës ieder gezag RNA umzètte naor eiwit. Zoedoende kin 'n eukaryote cel väöl mieër eiwitte producere.
Es de eiwitte klaor zien motte ze - mèt name bei de eukaryote - nog opgevawwe weure. Dit gebäört oppenuij is speciale moleculaire febrikskes, de chaperones. Zonder de gooie väörm, kinne eiwitte namelek neet werke.
Evolutie
Toen Charles Darwin zien evolutietheorie publiceerde brach dat 'n revolutie teweer in de biologie en in de maatsjappij. Inmiddels wete v'r zoe good es zeker tot Darwin inderdaad geliek had. Evolutie keump d'r in kort op neer tot soorte langzemaon verandere in een nuij soort, oonder druk vaan allerlei umgevingsfaktore. Langzem mer zeker oontsteit een nuij soort die zich beter heet aongepas aan de omgeving.
Alle soorte op Eerd - en dus al 't leve dat veer kinne - zien door evolutie oontstande. Zoe aoch de mins.
Doortot beij eerdere veurtplanting vaan 'n organisme mutaties (kleine of groetere weiziginge) in 't DNA optreijje, zien alle generaties van e soort een bitteke aanders. Door natuurleke selectie oontsteit daan nao laop vaan tied langzemaon een petroen. Netuurleke selectie weurt dèks umsjreve es "'t recht vaan de sterkste', meh dat is in feite oonterech. De zjuste umsjreiving is: 't rech vaan de bèste aongepaste. Sjus die organisme die sjus - door willekeurige kans - genetisch beter aongepas zien aon de umgeving (wat dat daan aoch mage beteikene) make dus een betere kans om te euverleve. Dat beteikent weer tot zie 'n hoegere kans höbbe ziech veur te plante, en hun gene weer door te geve. Dit is netuurleke selectie. Door generaties en generaties vaan netuurleke selectie verandert de soort daan.
Een veurbeeld
Stèl, v'r zien in 'n bos. De bäöm zien greun en höbbe euver t algemein 'ne broene bas. In dit bos leef een gruupke vlinders. De mieste vaan de vlinders zien wit. Bij toeval heet ein vlinderke een mutatie boedoor 't een zwarte kleur heet. Dit vlinderke is väöl minder duudelek te zien bij d'n doonkergreune/broene achtergroond vaan 't bos. 't Heet dus väöl minder kans te weure gezeen door de vogel dee de vlinder op it, en dus heet 't 'ne hoeger kans ziech veur te plantte, en z'n gene door te geve. Umtot 't naogeslach die mutatie weer euvergeörve heet, is 't naogeslag aoch zwart, en höbbe die auch weer mieër kans ziech veur te plantte. En zoe weijer. Nao laop vaan tied weurt de populatie vlinders dus steeds zwarter, en sterve de witte oet. (En dit heet daan weer effec op de vogelpopulatie. Die motte noe op zeuk nao een aander voedselbron, of beter aoge evoluere!)
Divergente Evolutie
Bij divergente ("oet-mekaar-bewegende") evolutie splits een soort ziech op in mierdere soorte, die eeder hunne eige evolutionaire weeg op sloon. Dit is de mies veur de hand ligkende vörm vaan evolutie veur de mieste luij. Een veurbeeld zien de Darwinvinkskes. Diz vogels leve op de Galapagoseilande, en eeder eiland heet z'n eige soort oontwikkeld, eeder specifiek aongepas aan de condities veur dat eiland.
Confluente Evolutie
Bij confluente ("nao-mekaar-bewegende") evolutie evoluere twie (of mie) totaal versjillende soorte nao mekaar tow. Een veurbeeld zien vogels en visse. Umtot zwumme en vleege aerodynamisch neet wiet mekaar aoflègk, höbbe zoewel vogels en visse een gestroomlijnde lichaamsbouw geëvolueerd, en gebruke zie hun ledemate es stuurmiddel (vinne bij visse, vleugels bij vogels). Confluente evolutie treijt dus op es twie versjillende soorte bloetgestèld weure aon dezelfde umgevingsfactore, en daobei dezelfde evolutionaire weeg in zien geslage.