Pruses (land)

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Dit artikel geit euver 't historisch land Pruses; veur 't huieg land dat door sommege ouch Pruses weurt geneump, zuuch: Duitsland.

Pruse(s) is 'ne veurmaolege staot in Midde-Europa, dee vaan de late middeliewe tot in 't midde vaan d'n twintegsten iew in väöl versjèllende vörm heet bestande, en 'n centraol rol in de historie vaan Duitsland heet gespäöld.

Spraokgebruuk

In de Nederlands-Limbörgse volksmoond weurt Pruses nog dèks gebruuk veur (gans) Duitsland mèt aon te geve. Vergeliek 't gebruuk wat veural boete Nederland besteit um gans Nederland mèt Holland te beneume, of um Ingeland geliek te stèlle mèt 't Vereineg Keuninkriek. In Duitsland zelf weurt dat evels neet good opgevat, zeker neet in gebeed wat noets bij Pruses heet gehuurd of boe me de Prusische keuning vaanajds es bezètter zaog. Preuße/Prüüß kump, beveurbeeld in Beiere, veur es bijnaom veur Noord-Duitsers of lui oet aander deilstaote, wie me in Nederlands-Limburg dèks vaan Hollenders sprik.

Historie

Oersprunkelek waor Pruses e gebeed aon de Oosziekös, boe de Pruse woende, e Baltisch volk, mèt 'n bijhurende Baltische taol, 't Prusisch. Dit gebeed kump oongeveer euverein mèt 't later Oos-Pruses, wat allewijl oonder Rusland en Pole is verdeild. In 1266 woort de Duitse Orde door keizer Frederik II beliend mèt dit gebeed; same mèt de Pommerelle woort dit noe de hoofzedeleer vaan hun staot. Dit lien waor oonderdeil vaan de Duitse expansie nao 't ooste. Nao 'nen tied vaan ooneinegheid naom 't keuninkriek Pole de hiersjappij euver: nao de Twiede Vrei vaan Thorn kaom 't zuielek deil aon Pole en mós 't noordelek deil, wat euverbleef, ouch de suzereiniteit vaan de Poolse keuning erkinne. Dit gebeed woort in 1525 verheve tot hertogdóm Pruses.

In 1618 kaom 't door vererving aon de käörvoors vaan Brandenburg (oet 't hoes Hohenzollern), boemèt 't in 't vervolg 'n einheid góng vörme. Op d'n door evels góng neet Brandenburg meh zjus Pruses in deze boond euverheerse, zeker wie d'n hertog en käörvoors in 1657 't gebeed loskraog vaan Pole. Umtot 't gebeed ouch neet in 't Heileg Roems Riek laog, waor 't gans oonaofhenkelek. Nao de verheffing tot Keuninkriek Pruses in 1701 breide de staot ziech gaw oet op Duits (veural Noord-Duits) en Pools gebeed. Bekind woort keuning Frederik de Groete.

In de Napoleontischen tied waor Pruses mèt Oosteriek verboonde tege Fraankriek, meh mós 't toch de annexatie vaan 't haaf groondgebeed en d'n doortoch vaan de Franse legers nao Rösland touwstoon. Nao de Slaag bij Waterloo en 't Congres vaan Wene kaom Pruses es 'n Europese groetmach op, die mèt d'n Duitse Boond actief de politieke vereineging vaan de Duitse staote naostreefde, soms mèt diplomatie, soms mèt oorlog. Beslissend waor de breuk mèt d'n Duitse Boond in 1866, door de opriechting vaan de Noordduitse Boond ('n unie vaan Pruses mèt get satellietstäötsjes). Dit leide tot 'nen oorlog mèt d'n Duitse Boond oonder leiing vaan Oosteriek, d'n Duitsen Oorlog. Pruses kaom es winner oet d'n oorlog en waor vaanaof noe d'n dominanten Duitse staot.

In 1871, nao d'n oorlog tege Fraankriek, woort keuning Wilhelm in Versailles tot keizer vaan Duitsland ('t Twiede Riek) gekroend. Pruses waor dao-in eine vaan de väöl deilstaote, meh wiedoet de groetste. De keizer bleef d'n titel Keuning vaan Pruses drage. In de Weimarer Republiek heel Pruses zien eige bestuur en otonomie, meh in 1932 naom 't Riek de regering vaan Pruses euver. In 't Daarde Riek woort de mach vaan de staote nog wijer verzwaak. Nao d'n Twiede Wereldoorlog woort Pruses in versjèllende bezèttingszones verdeild, op 25 fibberwarie 1947 woort 't officieel aofgesjaf.

Indeiling

Vaanaof 1866 (wie Pruses, nao 't winne vaan d'n Duitsen Oorlog, veur de lèste kier zie gebeed oetbreide) tot 1918 (ind vaan 't Twiede Riek) waor Pruses in de volgende provincies verdeild (hoofstei tösse häökskes):

Opmerking: Tot 1878 waore Oos- en Wes-Pruses in ein provincie Pruses vereineg.