Яхул чӀал

Яхул чӀал
Вичин тӀвар:	Лакку маз
Уьлквеяр:	Дагъустан
Официал статус:	Дагъустан
Рахазвайбурун кьадар:	146 000 кьван кас
Классификация
Категория:	Евразиядин чӀалар
Кеферпатан Къавкъаздин агъа хзан Нах-дагъустандин чӀаларин хзан Яхул чӀал
Кхьинар:	кирилл графика
ЧӀаларин кодар
ГОСТ 7.75–97:	лак 370
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	—
ISO 639-3:	lbe
2-й номердив къейднавай рангуналди яхул чӀал чкӀанвай чкаяр къалурнава

Яхул чӀал (ях. Лакку маз) — Дагъустанда уьмуьр ийизвай яхул миллетдин хайи чӀал. Нах-дагъустандин чӀаларин хзандик акатзава. Дагъустандин гьукуматдин чӀаларикай сад я. И чӀалал 146 агъзурав агакьна инсанар рахазва. Яхул чӀалал газетар ва журналар акъатзава, чкадин телевидениеда гунугар гузва. Дагъустандин маса чӀаларилай тафаватлу яз яхул чӀал са чӀалан группадикни акатзавач ва адаз ухшар са чӀални авайди туш.

Нугъатар

Кумух нугъат — яхул чӀалан кьилин нугъат я. И нугъатдал эдебиятдин яхул чӀал туькӀуьр хьанва. Яхул миллетдин чӀехи пай кумух нугъатдал рахазва. Кули, Яхул ва ЦӀийи Яхул районрин чӀехи пай хуьрера чкӀанва.

Вицхи нугъат — Яхул райондин кеферпатан хуьрера чкӀанва. И нугъат кьве группадиз пай хьанва: кеферпатан вицхи рахун — Куба, Чукна, Куркли, Вицхи, Кума, Кунды, Кара хуьрера чкӀанва; кьиблепатан вицхи рахун — Багикла, Шахува, Гуйми, Камаша, Унчукатль, Караша хуьрера чкӀанва. Вицхи нугъатдал 10 агъзурав агакьна яхулар рахазва.

Аракул нугъат — яхул чӀалан виридалайни дегь лишанар квай ва кьетӀен нугъат я. И нугъатдал анжах Рутул райондин Аракул хуьруьн эгьлияр рахазва. И нугъат эдеби яхул чӀалавай грамматикадин ва лексикадин жигьетдай са кьадар тафаватлу я. Месела, арак. цунала, цунила, цуналба «жуванди» — эдеб. цала, цила; арак. ани, агьани «ина» — эдеб. шикку.

Балхар нугъат — Акуша райондин Балхар, Кули, Цуликана, Уллучара хуьрерин 3 агъзурав агакьна агьалияр рахазва. Эдебиятдин яхул чӀалавай грамматикадин жигьетдай са тӀимил тафаватлу я.

Шадни нугъат — тек са Дахада райондин Шадни хуьре кардик ква. И нугъатдал 290 кас рахазва. Яхул чӀалавай чараз авай виляй и нугъат дарги чӀалан кӀеви таъсирдик ква.

Шалиб нугъат — ЧӀарода райондин Шалиб хуьре рахазва.

Ури нугъат — Яхул райондин Ури ва Мукар хуьрерин эгьлияр рахазва. Авар чӀалан таъсир галукьнава.

Вихли нугъат — Кули райондин Вихли, Сукиях, Цайши хуьрерин агьалийрин нугъат я. Эдеби чӀалавай са кьадар тафаватлу я. Къадагъа авунин формайра эдебиятдин – «ара»-дин чкадал – «ав» лугьузвайди я, месела: эдеб. мачичара (кхьимир) — вихл. мачичав (кхьимир).

Вачи-Кули нугъат — Кули райондин пара хуьрера чкӀанва. Рахазвайбурун кьадар 10 агъзуралай виниз я.

Кая нугъат — Кули райондин Хойми, Кая ва 2-й Цовкра хуьрера рахазва.

Алфавит

1928 йисалди араб гьарфарин бинедал туькӀуьрай ажам алфавит кардик квай. 1928 йисалай латин графикадикай менфят къачузвай. 1938 йисузни вири дагъустандин миллетриз кириллицадал цӀийи алфавитар туькӀуьрнай.

А а	Аь аь	Б б	В в	Г г	Гъ гъ	Гь гь	Д д
Е е	Ё ё	Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Къ къ
Кк кк	Кь кь	КӀ кӀ	Л л	М м	Н н	О о	Оь оь
П п	Пп пп	ПӀ пӀ	Р р	С с	Сс сс	Т т	Тт тт
ТӀ тӀ	У у	Ф ф	Х х	Хх хх	Хьхь хьхь	Хъ хъ	Хь хь
ХӀ хӀ	Ц ц	Цц цц	ЦӀ цӀ	Ч ч	Чч чч	ЧӀ чӀ	Ш ш
Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Эдебият

• Джидалаев Нурислан Сиражутдинович. Русско-лакский словарь. — Махачкала: Дагучпедгиз, 1994.
• Каяев Али. Лакский язык и история: Энциклопедический словарь на лакском языке/ Дагестанский научный центр РАН. — М.: Наука, 2006. — 550 с.
• Фридман В. Очерки лакского языка. — Махачкала: ИЯЛИ ДНЦ РАН, 2011. 168 с.
• Хайдаков С. М. Лакско-русский словарь. — М.: Государственное издательство национальных и иностранных словарей, 1962.