Мазмунга өтүү

Илбирс

Шилтемелерди түзөтүү
Википедия дан
Илбирс, Барс
Коргоо абалы
Илимий классификация
дүйнөсү: Айбанаттар
тиби: Хордалуулар
классы: Сүт эмүүчүлөр
түркүмү: Жырткычтар
тукуму: Мышык сымалдуулар
тукумчасы: Pantherinae
уруусу: Uncia (талаштуу)
Gray, 1854[2]
түрү: U. uncia
Биноминалдык аталышы
Uncia uncia
(Schreber, 1775)
subspecies

see text

Range map
Синонимдери
  • Felis irbis Ehrenberg, 1830 (= Felis uncia Schreber, 1775), by subsequent designation (Palmer, 1904).[3]
  • Panthera uncia Schreber, 1775

Илбирс же Барс (латынча Panthera uncia, башка классификацияда - лат. Uncia uncia) — мышыктар тукумундагы, аскалуу бийик тоолордо жашоочу жырткыч айбан, Кыргызстанда да кезигет. Илбирстин систематикалык орду аягына чейин аныктала элек. Бир эле учурда, илбирс чоң мышыктар (Panthera) жана кичине мышыктар (Felinae) урууларынын морфологиялык жана этологиялык көрсөткүчтөрүнүн комбинацияларына ээ. Тыш келбетинин окшоштугунан улам илбирс узак убакыт кабыландын тууганы деп эсептелген. Бирок акыркы молекулярдык изилдөөлөр илбирстин жолборско жакын тууган экендигин аныктаган. [4][5][6]

Турпаты

[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Илбирс ичке, узун, ийилчээк денеси, бийик тоолуу жерге жашоого ылайыкташкан кенен таноолору менен салыштырмалуу кыска буттары, кичинекей башы жана узун куйругу менен айырмаланат. Куйругу менен кошуп эсептегенде узундугу 200-230 см. болот, куйругунун узундугу 80-100 см.[7][8] Салмагы 27-55 кг. Ири эркектеринин салмагы 75 кг. чейин жетет, кээ бир майда ургаачылары 25 кг. чыкпайт.[9]. Боюнун бийиктиги ийнинде 60 см.[10] Жүнүнүн түсү көгүлтүр-бозомуктан саргыч-күңүрт чейин болуп тегерек каралжын тактар менен коштолот.

Жашоо аймагы жана саны

[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Негизги жашоо аймагы Борбордук Азиянын тоо кыркалары: Гималай, Каракорум, Гиндукуш, Памир, Ала-Тоо, Алтай, Саян жана Кунлун жана башкалар болуп, деңиз деңгээлинен 3350 метрден 6700 метрге чейинки бийиктикте мекендешет. Илбирстер Ооганстанда, Бутанда, Кытайда, Индияда, Казакстанда, Кыргызстанда, Монголияда, Непалда,Пакистанда, Орусияда, Тажикстанда жана Өзбекстанда таралган.[11] Илбирстин жашаган жерлерине жетүү кыйын болгондуктан алардын жашоосунун көптөгөн учуралары толук маалым эмес.

Бүткүл дүйнөлүк жапайы жаратылыштын фондунун маалыматтарына ылайык түрдүн жалпы саны бардык жашоо ареалдарынын алкагында 3500 - 7500 чейин [12]. Дагы 200 чамалуу илбирс дүйнө өлкөлөрүнүн зоопарктарында кармалып капаста тукумдашат[12].

Өлкө Аймагы,
аянты (км²)[13] 		Эсептелген саны
(божомолдуу)[1].[13] 		Эсептелген жылы
Ооганстан 50 000 100—200 2003
Бутан 15 000 100—200 1994
Кытай 1 100 000 2000—5000 1998
Индия 75 000 200—600 1994
Казакстан 50 000 180—200 2001
Кыргызстан 105 000 150—500 2001
Монголия 101 000 500—1000 2000
Непал 30 000 300—500[14] 2009
Пакистан 80 000 200—420 2003
Орусия 60 000[12] 150—200[12] 2003
Тажикстан 100 000 180—220 2003
Өзбекстан 10 000 20—50 2003

Илбирстер Кыргызстанда

[түзөтүү | булагын түзөтүү]
Илбирс.

Азыркы учурда илбирстердин саны абдан азайып кеткендиктен алар жоголуу коркунучу алдында турган жаныбарлар катары ХХ кылымда Эл аралык жаратылышты коргоо бирикмесинин кызыл китебине киргизилген. 2010-жылкы такталган маалымат боюнча илбирстерди атууга тыюу салынган.

Кыргызстан илбирстер көп жашаган өлкөлөрдүн катарына кирет. 2013-ж. Кыргызстанда 307 илбирс бар. Ысык-Көл облусунда – 129, Нарын облусунда – 23, Чуй облусунда – 52, Талас облусунда – 24, Жалал-Абад облусунда – 52, Ош жана Баткен облустарында – 27.[15]

Кыргызстанда илбирсттер Тескей Ала-Тоодо, Кыргыз Ала-Тоосунда, Талас Ала-Тоосунда, Чаткал, Какшаал-Тоо, Фергана жана Памир-Алай кырка тоолорунда кезигет.[16] Илбирстер Беш-Арал коругунда, Ысык-Көл коругунда, Нарын коругунда, Сары-Челек биосфералык коругунда, Сарычат-Эркештам коругунда жана Ала-Арча улуттук сейил багында кезигет.[17] Ананьево айылындагы NABU кайра кубаттандыруу борборунда 5 илбирс бар (09.2013).

Илбирстин кууту

[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Илбирстин кууту баардык эле мышыктар уруусуна кирүүчүлөр сыяктуу эле бирдин айынан - жалган куран айларында жүрөт. 3-4 жаштарында жетилип куутка катышат, 95-105 күндөй балдарын көтөрөт. Ургаачысы татаал адам оңойлук менен жетпеген, аскалардын жапалак арча, бадал менен капталган үңкүрлөрдө май айында 2-3 баласын тууйт, алардын салм. 350-400 гга чейин болот.

Илбириске аңчылык

[түзөтүү | булагын түзөтүү]

Илбирсти бардык эле мергенчи биле бербейт, анын экологиясын, биологиясын билген мергенчилер аз, мындай адамдар илбирстин кылык-жоругун билүү үчүн ага жыл бою көз салуусу жүрүүлөрү керек. Мындай адамдарды элде «илбирс кармоочулар» деп коюшат. Мына ушул илбирсти кармооочулар чоңдорун капкан менен кармашып, балдарын үңкүрлөрдөн алышып сатышат.

Илбирс табышсыз, ылдам, шамдагай жүрөт. Бул түрдүн мекендеген жери эчки-текелер, эликтер жайылып жашаган жерлерине туура келет.

Шилтемелер

[түзөтүү | булагын түзөтүү]
  1. ↑ 1.0 1.1 Jackson, R., Mallon, D., McCarthy, T., Chundaway, R.A. & Habib, B. (2008). Panthera uncia. In: IUCN 2008. IUCN Red List of Threatened Species. Downloaded on 9 October 2008. Цитатанын катасы: Invalid <ref> tag; name "iucn" defined multiple times with different content
  2. ↑ Калып:ITIS
  3. ↑ Цитатанын катасы: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named msw3
  4. ↑ Davis, B.W.; Li G., Murphy W.J (2010 Jul). "Supermatrix and species tree methods resolve phylogenetic relationships within the big cats, Panthera (Carnivora: Felidae)". Molecular Phylogenetic Evolution 56 (56): 64–76.
  5. ↑ http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1055790310000473
  6. ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20138224
  7. ↑ a b c d e f g h i j k Sunquist, Mel; Sunquist, Fiona (2002). Wild cats of the World. Chicago: University of Chicago Press. pp. 377–394. ISBN 0-226-77999-8.
  8. ↑ "Snow Leopard Fact Sheet". Snow Leopard Trust. 2008. Retrieved 2008-10-23.
  9. ↑ Boitani, Luigi, Simon & Schuster's Guide to Mammals. Simon & Schuster/Touchstone Books (1984), ISBN 978-0-671-42805-1
  10. ↑ Ошол эл жерде
  11. ↑ International Snow Leopard Trust and Snow Leopard Network. Стратегия развития снежных барсов. Итоговая версия. США, Сиэтл, 2007
  12. ↑ 12.0 12.1 12.2 12.3 архив көчүрмөсү. Текшерилген күнү 6 -май (бугу) 2013. Түп булактан архивделген күнү 4 -март (жалган куран) 2016.
  13. ↑ 13.0 13.1 Animal Info — Snow Leopard
  14. ↑ WWF International, 300—400 snow leopards estimated to be found in Nepal, 27. Juli 2009. Текшерилген күнү 24 -август (баш оона) 2021. Түп булактан архивделген күнү 5 -декабрь (бештин айы) 2019.
  15. ↑ Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнө караштуу курчап турган чөйрөнү коргоо жана токой чарбасы боюнча мамлекеттик агенттиги(жеткиликсиз шилтеме)
  16. ↑ Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнө караштуу курчап турган чөйрөнү коргоо жана токой чарбасы боюнча мамлекеттик агенттиги(жеткиликсиз шилтеме)
  17. ↑ International Snow Leopard Trust and Snow Leopard Network. Стратегия развития снежных барсов. Итоговая версия. США, Сиэтл, 2007
"https://ky.wikipedia.org/w/index.php?title=Илбирс&oldid=460737" булагынан алынды