نیژادکوژیائە رمەنیان
نیژادکوژیائە رمەنیانئا ن نیژادکوژیا حایان د دەستپێکا سەدسالا 20ان، د دەما شەرێ جیهانی یێ یەکەم (1914–1918)ئوو تەڤگەرائا زادیائە رمەنیان د ناڤ سینۆرێن ئیمپەراتۆریائۆ سمانی دە پێک هات. د وێ کۆمکوژیێ دە ل گۆرئا گاهیێن جوودا د ناڤبەرا 800.000ئوو 1،5 ملیۆن ەرمەنی هاتن قەتلکرن. د هەردوو دەهسالێن بەریا ڤێ کۆمکوژیێ دە ب دەههەزارانئە رمەنی هاتن کوشتن.
نێرینا دیرۆکی (1894-1915)
دەستکاریدەما شەرێ دەولەتائۆ سمانیئوو ئوورس د سالا 1876ان دە ئەبدولهەمید II بوو سولتان. وێ دەمێ دەولەتائۆ سمانیئی دی ب نەخوەشیا مرنێ کەتبوو. سەرهلدانا میر بەدرخانان د سالێن 1821-1847ان دە، داگرکرنائی راقێ ژئا لیێ بریتانی ڤە، شەرێئوو رسئوو چەتەیێنئە رمەنیانئوو ب سەرهلدانا شێخئو بەیدوللاهێ نەهری ڤە دەولەتائۆ سمانی کەتبوو رەوشەک خراب.
دەولەتائوو رس ب هەرئا وایی پشتگریائە رمەنیان دکرئوو ەرمەنی ل دژی دەولەتائۆ سمانی سۆر دکرن. د شەرێن ناڤبەرا دەولەتائۆ سمانیئوو ئوو رس یا د سالێن 1877-1878ان دە،ئە رمەنیان ب دەولەتائوو رس رە شەرێئۆ سمانیا دکە. د ناڤبەرا سالێن 1894-1896ان دە 300 هەزارئە رمەن ژئا لیێنئا رتێشائۆ سمانیان ڤە هاتن کوشتن [1]
مارتن ڤان برونەسسەن واها دبێژە; یەکیتیا ملەتان ژ بۆنا رێ ل تەڤلهەڤیا رۆژهلاتا ناڤین کاربن بگرن، د سالا 1878ان دە د کۆنگرا بەرلینێ دە هاتن با هەڤ. دەولەتا بریتانی ژی وەکئوو رس پشتگریائە رمەنیان دگرە. د وێ دەمێ چەتەیێنئە رمەنیان ل کوردستانئوو ستەمبۆلێ دەست ب قەتلیامێ کربوون. حەر وهائا رمانجەک ڤێ کۆنگرەیێ هەقئوو هقووقائە رمەنان بوو. وی وەختی شێخئو بەیدەلایێ نەهری هەول ددا کو ل دژیئۆ سمانیانئوو ئی رانێ شەر بکە. لێ دەولەتێنئە ورۆپایی تەنێئە رمەن ددیتن کو مافێن وان بپارێزە.
گرێدانا کوردان ژی ب دەولەتائۆ سمانی رە د گوماناندابوو. پشتی شەرێئوو رسئوو ئۆ سمانیان، بۆنا دامەزراندنا دەولەتەکا کوردی، سەرهلادان شێخئو بەیدوللاهێ نەهری د سالا 1880ان دە دەست پێ کر. ژ بەر ڤان سەدەمانا دەولەتائۆ سمانی ب زۆروودوبەران خوە ل سەر پیان دگرت.
پشتی شکەستنا شۆرەشائو بەیدوللاهێ نەهری، دەولەتائۆ سمانی ژ بۆنا کو رێ ل تەڤگەرا کورد بگرەئوو جارەک دن کورد نەگهێن هێزەکا سیاسی، لیوایێن حەمیدیەئا ڤا کرن. یەک ژئا رمانجێن ڤان لیوایانئە و بوو کو دەولەتائۆ سمانی کاربە کوردان د شەرێ دە ل دژیئوو رس بکاربینە.
ئەڤ تەڤلهەڤی هانا هەتانی سالێن 1908-1909ان دەوام دکەئوو ب دەرکەتنا ژۆن-ترکانئی دی سولاتانێئۆ سمانی بێ دەسهلاتدار دمینەئوو دەستهلاداری دکەڤە دەستێ کۆمیتە Iتهاد ڤە تەراقی.ئوو رس د وێئە مێ دە، گەلەکیئە ردێ دەولەتائۆ سمانی داگردکەئوو دەولەتائۆ سمانی دترسە کو شەرەک نوو د ناڤەبەرا وانئوو ئوو رس دە دەرکەڤە.
قرکرنائە رمانیان
دەستکاریدەولەتائۆ سمانی د گولانا سالا 1915ان دە فەرمانا نەفیائە رمەنیان دەردخینە. دەولەتائۆ سمانی دبێژە، بریارا نەفیائە رمەنیانئە وبوویە کو وێئە رمەنی د شەرێ ناڤبەرائۆ سمانیئوو ئوو رسان دە دەرکەڤە، پشتگریا دەولەتائوو رس بکە.ئە رمانی بەر ب Iراقئوو سوریێ کۆچبەردبنئوو هنەک ژ کاروانێنئە رمەنیا خوە ژ قرکرنێ خلاسدکنئوو هنەک ژ وان د رێ دە ژئا لیێ جەندرمێ ترکئوو ئا لایێن حەمیدیە ڤە تێن کوشتن.ئە رمەنی د بن کۆنترۆلائوو رس دە ل وانێ دەولەتەکائە رمەنیئا ڤادکە، لێئو مرێ ڤێ دەولەتێ پر ناکشینە، ب تەقوییەکرنائە سکەرێنئۆ سمانی، قرکرانا هەری مەزن ل وانێ پێک تێ. ( دەم: هەزیرانا سالا 1915ان)
د سالا 1916ان دە دەولەتائوو رس دکەڤەئە ردێ دەلەتائۆ سمانیئوو هەرەما سەرهەدێ داگردکەئوو سالا ماجریێ دەست پێدکە.ئە رمەنی بئوو رسان رە ب سەدهەزاران ملتێ کوردئوو ترک قردکنئوو تۆلا خوە هلددن. د وێ سالێ دەئە سکەرێنئوو رسئە رزنجان هاتانوو مووشئوو بیگۆلێ دگرەئوو ب ملیۆنانا ملەتێ کورد ژ ترسا قرکرنێ بەر بئا لیێ باشوور ڤە کۆچبەردبن.
پیرکا من یانی دیا باڤێ من ژ مە رە بەهسا سالا ماجریێ دکرئوو د وێ دەمێ دە بووکبوویە، دگۆت:ئە سکەرێنئوو رسئە م هەمی ل ناڤا گوند کۆمکرنئوو پاشێ ژنئوو مێرئوو زارۆک ژهەڤدوو قەتاندن کو هەر گوروبەک بخن خانیەکیئوو بشەووتینە. د ناڤائە سکەرێنئوو رس دەئە رمەنی هەبوون ب کورد دزانیبونئە وئە رمەنیانا ژ بەر قەتلیمێ رەڤیابوونئوو پاشێ بئە سکەرێنئوو رس ڤە پارا هاتبوون. پاشێ مە دیت قەفەلکیئە سکەرێن دن هاتن یەکێ ناڤسال ناڤێ وی خاپۆ بووئوو خەلکێ گوندی دادینا گرێدایێ قەزایا گمگم (ڤارتۆ) یێ بووئوو خاپۆ خەلکێ گوندێ مە ناسدکرئوو وی نەهیشت کوئە سکەرێئوو رس مە بشەووتینە. پشتیئە سکەر ژ گوند دەرکەتن، مە بشەڤ گود ل جی هشتئوو ئە م بەرب باشوور برێکەتنئوو پشتی پێنج سالانئە م ڤەگەریان گوندێ خوە.
ب گۆری مارتن ڤان برونەسسەن، دەولەتێنئوو رسئوو بریتانی ل هەڤ کربوون کو هەریەک ژئا لییەکی دەئێ رشیئۆ سمانیان بکە کو ژ هۆلا راکن.ئی نگلیز د کاڤن Iراقێئوو ئوو رس ژ ژ هێلێ خوە دە هەرەما سەرهەدێ داگردکە، لێ پیلانێن وان لێ نایێنئوو بئی نقلابا بۆلشەڤیکان ڤە دەولەتائوو رس ژ هەرەمێن کو داگرکربوو شووندە دکشەئوو سلەهێن خوە ژی ددنئە رمەنیان.
ژئە رمەنیان هنەکێن وان بئە سکەرێنئوو رس ڤە پاشڤەدکشنئوو هنەک ژئە رمەنیان ژی لئا نتۆلایایێ بەلڤ دبنئوو دەست ب قەتلیامێ دکنئوو تۆلا خوە هلددن. دەولەتائۆ سمانی ژ سالێن 1918ان هەتانی 1920/21ێ جارەکی دن دەست ب قرکرنائە رمەنیان دکە.ئە ن تێن کوشتن ژ خوە تێن کوشتن یێن مایین ژی خوە دسپێرن کۆمارا باشوورێ قافقاسیایێ.ئە ڤ کۆمار ژئا لیێئە رمەنی، ئازەریئوو گورجینا ڤە هاتبووئا ڤاکرن، ناڤێ وێ ژی; " کۆمارا باشوورێ قافقاسیایێ بوو"
ئیرۆ
دەستکاریباژار، ناڤچە، باژەرۆک، گوندئوو مەزرایێنئە رمەنی لێ دژیان، ڤەگەراندن گۆلا خوینێ.ئە ڤ کۆمکوژی، وەکی کۆمکوژیا یەکەمینئا سەد-سالا 20'مین د رووپەلێن دیرۆکێ دە جه دگرت.
ل سەر کۆمکوژیا ب مرنا ب سەدهەزاران کەسان رە، 90 سال دەرباس بوو، لێ، هێ ژی رێڤەبەریا ترکیێ، کۆمکوژیێئی نکار دکە.
ئارمانجائوو هەدەفا سولتانێ سۆرئا بدوللاهامید ژ سازکرنا لیوایێن حەمیدیەئە و بوو کو دژمناهیێ تێخە ناڤا گەلێ کوردئوو ئە رمەنیان، وان ب هەڤ بدە بررین، کوردستانئوو ئە رمنستانێ تێخە ترک. ڤێ پیلانا خایینئوو پیس، د ناڤبەرا سالا 1915 - 1919ئا ن دە د بنێ پەردەیا دین دا،ئا نی جه. نێزیکی دو ملیۆنئوو نیڤئە رمەن (زارئوو زێج مێرئو ژن پیئو کال) ب هۆڤیتیکی گەلەک مەزن هاتن کوستن. مالئوو سەروەتێن وان هاتن تالان کرن. زانیئوو ئە رازیێن وان ژی، ل کەسێن دن هاتن بەلاڤ کرن، ب هازارانئە رمەنی رەڤیان دەرڤەیی وەلات (Iرانئوو سووریە ü ئوردونێ).
ترکان ب ڤ رەنگی هۆڤیتیەک پر مەزن د دیرۆکێ دە نڤیساندن. لئا لیێن دن ژی، ژ گەلێ کورد رە وها دگۆتن "رووسدێ وەرن وێ زارئوو زێچێن وە بکوژن"ئە و ب ڤی سەکلی دترساندنئوو دخاپاندن. ل سەر ڤێ دەرەوا وان ب سەد هەزاران گەلێ کورد د سررئوو سەرمائوو بەرفا زڤستانێ دە ب چۆلا کەتنئوو پەریسان بوون. ب ڤێ پیلانێ، ڤالاکرنا کوردستانێئوو قرکرنا گەلێ کورد ب جهئا نین.ئە گەر کوردستان وێ رۆژێ د بنێ ستلا رووسا دە بمائی رۆ وێ وەکە کۆمارێن قافقاس یێن دنێ گهیستبوویائا زادیە خوە.ئە ڤ زلمئوو زۆردەستیا ترکا دۆم نەدکر.
نێرینێن کوردان ل سەر نژادکوژیێ
دەستکاریوێ دەمێ گەلەکی المێنئی سلامێ یێن کوردئێ ن وەکە شێخ سەید ل دژی قەتلیامائە رمەنیا دەرکەتییە،ئوو زلمێ شەرمەزار کرنە.[2]
مژارێن تێکلدار
دەستکاریگرێدانێن دەرڤە
دەستکاری