دیرۆک
دیرۆکئا ن ژی تاریخ لێکۆلینا زانستی یا زەمانێ بەرێ یە[2][3] کو بوویەرێن بەرێ ل گۆری کۆنتەکستا کرۆنۆلۆژیێئوو چاڤکانیان ب سەدەمئوو نەتیجەیێن خوە بئا وایەکی رەخنەیی تێن نرخاندن.[4] پسپۆرێن دیرۆکێ دیرۆکناس (دیرۆکزان، دیرۆکڤان) ن. دیرۆکناس د لێکۆلینا زەمانێ بەرێ دە چاڤکانیێن تاریخی یێن وەکی بەلگەیێن نڤیسکی، تەجربەیێن دەڤکی، نیشانێن خوەزاییئوو ئۆ بژەیێن ماددی وەکی بەرهەمێن هونەری ب کار تینن.[5]
ئێن کو دەمێن بەرێ ب بیر نایینن، مەجبوور ن کو سەرپێهاتیێن بەرێ دوبارە بکن.[1]
دیرۆکناس ب ریا ڤەگۆتنان هەول ددن کو زەمانێ بەرێ فێم بکنئوو پێشکێش بکن. ب گەلەمپەری ل سەر کیژان ڤەگۆتن بوویەرەکێ هەری باش راڤە دکەئوو ل سەر موهیمیا سەدەمئوو نەتیجەیێن وان یێن جودا نیقاش دکن.
حەرۆدۆت، دیرۆکناسەکی یەونانئێ سەدسالا 5ان، د ناڤ ترادسیۆنا رۆژاڤایێ دە وەک "باڤێ تاریخێ"[6] تێ ناسین، تەڤی کو جارنان ژێ رە "باڤێ دەرەوان" ژی هاتبە گۆتن.[7] ل گەل تووکوودیدەسی، وی بنگەهێن لێکۆلینا تاریخا مرۆڤاهیێ یا مۆدەرن دامەزراند.
ئەتیمۆلۆژی
دەستکاریکەلیمەیا "دیرۆک" هەری پێشی د سالێن 1930ی دە وەکی نەۆلۆژیزمەکێ کەتیە ەدەبیاتا کوردی.[8] دو تەۆری ل سەر ەتیمۆلۆژیا ڤێ کەلیمەیێ هەنە، ل گۆری یەکێ ژ وان کەلیمەیا دیرۆک ژ گۆتنا "دوور" تێ کو د هن دەڤۆکێن کورمانجی دە وەک "دیر" یان "دویر" تێ گۆتن.[9] تەۆریا دن باوەرئە کو "دیرۆک" ژ گۆتنا "چیرۆک" هاتیە.[10] کەلیمەیا "هیستۆری" د گەلەک زمانێنئە ورۆپی دە هەم تێ مانەیا دیرۆکێئوو هەم ژی چیرۆکێ.[11]
تاریف
دەستکاری
دەما دیرۆکناس زەمانێ بەرێئی زاه دکنئوو تاریخێ دنڤیسن، چارچۆڤەیا دەما خوەئوو فکرێن سەردەستئێ ن وێ دەمێ بەر ب چاڤ دگرن. جارنان ژی ژ بۆ کو جڤاکا خوە دەرسان پەیدا بکن دنڤیسن. ب هلبەرینا ڤەگۆتنئوو ئا نالیزکرنا بوویەرێن بەرێ یێن تێکلداری مرۆڤاهیێ د زانستا دیرۆکێ دە "ڤەگۆتنا راستئا زەمانێ بەرێ" تێ چێکرن.[12] دیسیپلینا دیرۆکێ یا مۆدەرن ژ بۆ چێکرنا ڤێ ڤەگۆتنێ هەول ددە.
ئادەتەن، دیرۆکناسان بوویەرێن بەرێ یان ب نڤیسکی یان ژی ب دەڤکی تۆمار کرنەئوو هەول دانە کو ب ریا لێکۆلینا بەلگەیێن نڤیسکیئوو ڤەگۆتنێن دەڤکی جەوابا پرسێن تاریخی بدن. ژ دەستپێکێ ڤە دیرۆکناس چاڤکانیێن وەکیئا بیدە، کیتابەئوو رەسمان ژی ب کارئا نینە. ب گەلەمپەری، چاڤکانیێن تاریخی دکارن د ناڤ سێ کاتەگۆریان دە وەرن ڤەقەتاندن:ئێ ن هاتنە نڤیساندن،ئێ ن کو هاتنە گۆتنئوو ئێ ن کو هاتنە پاراستن. دیرۆکناس ب گەلەمپەری هەر سێیان ددن بەر چاڤان.[13] لێ نیڤیس نیشانەکئە کو دیرۆکێ ژ پێشدیرۆکێ ڤەدقەتینە.
دیرۆکئوو پێشدیرۆک
دەستکاری
گۆتارا بنگەهین: پێشدیرۆک
تاریخا جیهانێ هەموو بیرا تەجرووبەیێن حۆمۆ ساپەنس ساپەنسئێ ن بەرێ یە، کوئە و تەجرووبە ب پرانی د قەیدێن نڤیسکی دە هاتنە پاراستن. لێ بەلێ پێشدیرۆک د دەڤەرێن کو ل ور قەیدێن نڤیسکی یان کولتورا نڤیسینێ هین تنەبوو دکۆلە.[14] ب خوەندنا نیگار، رەسم، نەقشئوو ئۆ بژەیێن دنئێ ن هونەری رە، مرۆڤ دکارە هنئا گاهی ل سەر ژیانا بەری نڤیساندنێ ژی پەیدا بکە.
دیرۆکنڤیسی
دەستکاریدیرۆکنڤیسی یان هیستۆریۆگرافی تێ چەند مانەیێن کو تێکلداری هەڤ ن.[15] یا یەکەم، تێ مانەیا دیرۆک چاوا هاتیە هلبەراندن: چیرۆکا پێشخستنا مەتۆدۆلۆژیئوو پراتیکان (نموونە، چوویینا ژ ڤەگۆتنا بیۆگرافیکئا دەمکورت بەر بئا نالیزەکە تەماتیکئا دەمدرێژ). یا دویەم، تێ مانەیا چ تشت هاتنە هلبەراندن: بەشەکە تایبەتئا نڤیساندنا دیرۆکێ (نموونە، "دیرۆکنڤیسیا چاخا ناڤین د سالێن 1960ی دە" دە تێ مانەیا "بەرهەمێن دیرۆکا چاخا ناڤینئێ ن د سالێن 1960ی دە هاتنە نڤیساندن").[15] یا سێیەم، تێ مانەیا چما دیرۆک تێ هلبەراندن: فەلسەفەیا دیرۆکێ.
رێبازێن دیرۆکی
دەستکاریرێبازا دیرۆکی ژ وان تەکنیکئوو رێگەزان پێک تێ کو دیرۆکناس ژ بۆ لێکۆلینێئوو پاشێ ژی ژ بۆ نڤیساندنا دیرۆکێ ژێدەرێن پلەیا یەکەمئوو دەلیلێن دن ب کار تینن. حەرۆدۆت (484 ب.ز. — نێز. 425 ب.ز.)[16] ب گەلەمپەری وەکی "باڤێ دیرۆکێ" تێ پەژراندن. لێ بەلێ تهوکیدیدەس (نێز. 460 ب.ز. — نێز. 400 ب.ز.) کەسێ یەکەمئە کو د خەباتا خوە یا ب ناڤێ حستۆریئۆ ف تهە پەلۆپۆننەسان وار (دیرۆکا شەرێ پەلۆپۆننەسی) دە رێبازەکە دیرۆکی یا پێشکەتی ب کارئا نیە. بەرەڤاژیا حەرۆدۆتی، تهوکیدیدەسی دیرۆک وەکیئە نجاما بژاردەئوو کریارێن مرۆڤان هەسباند،ئوو ل سەدەمئوو ئە نجامێن بوویەران نێری.[16]
د دەستپێکا سەردەما ناڤین دە ئاوگوستینوس ل سەر رامانا خرستیانیئوو ئە ورۆپایی بباندۆر بوو. د سەردەما ناڤینئوو رۆنەسانسێ دە دیرۆک ب نێرینەکە دینی دهات لێکۆلاندن. ل دۆرا 1800ان، فیلۆزۆفئوو دیرۆکناسێئا لمان گەۆرگ ولهەلم فرەدرجه حەگەلئا ورەکە لایک،ئوو فەلسەفەیێئا نی خەباتێن دیرۆکی.[17]
دیرۆکناسئوو جڤاکناسێئە رەب ئیبن خەلدوون د پێشگۆتنا پرتووکا خوە یا مووقادیمە (1377) دە دیقاتێ دانە هەفت خەلەتیێن کو ل گۆری وی دیرۆکناسان گەلەک جاران دکرن. د ڤێ رەخنەیا خوە دە، خەلدوونی گۆتیە رابۆری تشتەکیئە جێبئوو هەوجەدارا شرۆڤەکرنێ یە. خەلدوونی دگۆت کو دڤێ نرخاندنا ماتەریالەکە دیرۆکی ل گۆری جوداهیا چاندی یا سەردەما خوە وەرە پێکانین، دڤێ ژ بۆ نرخاندنێ هن پرەنسیب وەرن بژارتن،ئوو د داویێ دە، ژ بۆ کو چاندەکە رابۆریێ بنرخینن دڤێ هەوجەداریا تەجرووبەیانئوو هەروها پرەنسیبێن ماقوول هەبن.ئی بن خەلدوونی گەلەک جاران "خورافەیێن باتلئوو پەژراندنا دانەیێن دیرۆکی بێیی تەنکیدێ" رەخنە کریە. دئە نجامێ دە خەلدوونی رێبازەکە زانستی یا لێکۆلینا دیرۆکێ پێشکێش کریەئوو ب گەلەمپەری ژێ رە "زانستا منئا نوو" گۆتیە.[18] رێبازا وی یا دیرۆکێ بنگەهەک ژ بۆ چاڤدێریکرنا رۆلا دەولەت، راگهاندن، پرۆپاگاندائوو پێشهکووما سیستەماتیکیئا مادە کریە.[19] لەورائە و وەکی "باڤێ دیرۆکنڤیسینێ"[20][21]ئا ن "باڤێ فەلسەفەیا دیرۆکێ" تێ هەسباندن.[22]
لئە ورۆپایێ، دیرۆکناس د سەدسالێن 17ئوو 18ان دە، نەمازە ل فرانسائوو ئا لمانیایێ، رێبازێن نووژەنئێ ن دیرۆکناسیێ ب پێش خستن. د خەباتێن نووژەن دە پرسێن ل ژێرئێ ن کو ژئا لیێ گلبەرت ژ. گارراگهانئوو ژەان دەلانگلەز ڤە وەک رەخنەیا چاڤکانیێ هاتیە پێشکێشکرن[23] تێن بکارانین:
- کەنگی ژێدەر هاتیە نڤیساندنئا ن هلبەراندن (تاریخ)؟
- ل کو دەرێ هاتیە هلبەراندن (هەرێمیکرن)؟
- ژ هێلا کێ ڤە هاتیە چێکرن (نڤیسکاری)؟
- ژ کیژان ماتەریالا بەرێ هەیی هاتیە هلبەراندن (انالیز)؟
- د کیژان فۆرمائۆ ریژینال دە هاتیە هلبەراندن (یەکپارەیی)
- نرخائە شکەرە یا ناڤەرۆکا وێ چ یە (پێباوەری)؟
چار ژ یێن پێشین وەکی رەخنەیا بلند; پێنجەم، رەخنەیا ژێرین;ئوو ب هەڤ رە وەکی رەخنەیا دەرڤەیی تێن زانین. ژ لێپرسینا شەشەمئوو یا داوینئا دەربارێ چاڤکانیەکێ دە رە رەخنەیا ناڤخوەیی تێ گۆتن. ب هەڤ رەئە ڤ لێپرسین وەکی رەخنەیا چاڤکانیێ تێ زانین. رەخنەیا چاڤکانیێ (ان نرخاندنائا گاهیێ) پێڤاژۆیا نرخاندنا کالیتەیێن چاڤکانیەکەئا گاهیێ یە، وەکی راستی، پێباوەریئوو پێوەندیا وێ ب مژارا د بن لێپرسینێ رە.
زانستێنئا لیکارئێ ن دیرۆکێ
دەستکاری- ئارکەۆلۆژی، لێکۆلینا چالاکیا مرۆڤاهیێ ب ریا ڤەژاندنئوو ئا نالیزکرنا چاندا ماددی
- ئارشیڤ، لێکۆلینئوو تەۆریائا فراندنئوو دۆماندنائا رشیڤان
- دیپلۆماسی، لێکۆلینئوو ئا نالیزکرنا مەتنی یا بەلگەیێن دیرۆکی
- ئەپیگرافی، لێکۆلینا نڤیسارێن ل سەر کەڤرئوو مەرمەران
- فیلۆلۆژی، لێکۆلینا زمانێ چاڤکانیێن دیرۆکی
- حەرالدی، لێکۆلینائا لاڤێن زرخی
- نومیزماتیک، لێکۆلینا پەرەیێن کەڤن
- سیجیلۆگرافی، لێکۆلینا مۆهران
سەنفاندنا بەشێن دیرۆکێ
دەستکاریژ بەر کو دیرۆک زانستەکە پر بەرفرە یە
ژ بەر کو دیرۆک زانستەکە پر بەرفرەهئە ، پرانیا دیرۆکناسانئوو بەرهەمێن وان ل سەر بەشەکە دیرۆکێ رادوەستن.
دیرۆک دکارە ل سەر ڤان بەشان وەرە پارڤەکرن:[چاڤکانی هەوجە یە]
چاڤکانی
دەستکاری- ئەڤ گۆتار ژئا گاهیێن ناڤەرۆکا ڤێ گوهەرتۆیا گۆتارا وەکهەڤئا ویکیپەدیایائی نگلیزی پێک تێ.
- ^ گەۆرگە سانتایانا، "تهە لفەئۆ ف رەاسۆن"، ڤۆلومەئۆ نە، پ. 82، ببلۆلفە، Iسبن 978-0-559-47806-2
- ^ "حستۆری دەفنتۆن". ژ ۆریژینالێ د 2 سبات 2014 دە هاتئا رشیڤکرن. رۆژا گهشتنێ 21 کانوونا پاشین 2014.
- ^ "وهات س حستۆری & وهی ستودی Iت؟". ژ ۆریژینالێ د 1 سبات 2014 دە هاتئا رشیڤکرن. رۆژا گهشتنێ 21 کانوونا پاشین 2014.
- ^ "حستۆری | دسجپلنە". ئەنجیجلۆپەدا برتاننجا (بئی نگلیزی). رۆژا گهشتنێ 2 هەزیران 2021.
- ^ ئارنۆلد، ژۆهن ح. (2000). حستۆری:ئا ڤەری سهۆرت Iنترۆدوجتۆن. نەو یۆرک:ئۆ خفۆردئو نڤەرستی پرەسس. Iسبن 019285352خ.
- ^ حالسالل، پاول. "ئانجەنت حستۆری سۆورجەبۆۆک: 11ته برتتانجا: حەرۆدۆتوس". Iنتەرنەت حستۆری سۆورجەبۆۆکس پرۆژەجت. فۆردهامئو نڤەرستی. ژ ۆریژینالێ د 27 چریا پاشین 2020 دە هاتئا رشیڤکرن. رۆژا گهشتنێ 3 کانوونا پێشین 2020.
- ^ ڤڤەس، ژوان لوس; واتسۆن، فۆستەر (1913). ڤڤەس،ئۆ نئە دوجاتۆن :ئا ترانسلاتۆنئۆ ف تهە دە ترادەندس دسجپلنسئۆ ف ژوان لوس ڤڤەس. رۆبارتس -ئو نڤەرستیئۆ ف تۆرۆنتۆ. جامبردگە : تهەئو نڤەرستی پرەسس.
- ^ حاسسانپۆور،ئا مر (1992). ناتۆنالسمئا ند لانگواگە ن کوردستان، 1918-1985. سان فرانجسجۆ: مەللەن رەسەارجهئو نڤەرستی پرەسس. ر. 432. Iسبن 0-7734-9816-8. ئۆجلج 25317598.
تهە جۆنەد وۆرک مێژوو 'هستۆری' (رەپلاجنگ تهەئا رابج لۆانوۆرد تاریخ) دسلۆدگەد تهە رڤال جۆناگە دیریک/دیرۆکئا ند گانەد جوررەنجی ن سۆرانی دوە تۆ تسئو سە ن تهە بۆۆک (دیرۆک س، هۆوەڤەر،ئو سەد ن کورمانژ بەجاوسە تئا پپەارەد ن کورمانژ لتەراتورەئۆ ف سیرا ن تهە 1930سئا ند 1940س).
- ^ تیگریس،ئا مەد. "ئەتیمۆلۆژیا پەیڤا دیرۆکئوو مێژوو". ە-وەژە.جۆم. ژ ۆریژینالێ د 28ئا دار 2017 دە هاتئا رشیڤکرن. رۆژا گهشتنێ 2 هەزیران 2021.
- ^ موهاممەد، حوسەن. "رەهناس - دیرۆک". زمانناس.جۆم. ژ ۆریژینالێ د 2 هەزیران 2021 دە هاتئا رشیڤکرن. رۆژا گهشتنێ 2 هەزیران 2021.
- ^ فەرراتەر-مۆرا، ژۆسé. دججۆنارۆ دە فلۆسۆفا. بارجەلۆنا:ئە دتۆرالئا رەل، 1994.
- ^ وهتنەی، وللام دوگهت (1889). تهە جەنتوری دجتۆناری:ئا نئە نجیجلۆپەدج لەخجۆنئۆ ف تهەئە نگلسه لانگواگە (بئی نگلیزی). جەنتوری جۆمپانی.
- ^ مجهاەل ج. لەمۆن (1995). تهە دسجپلنەئۆ ف حستۆریئا ند تهە حستۆریئۆ ف تهۆوگهت. رۆوتلەدگە. پ. 201. Iسبن 0-415-12346-1
- ^ رەنفرەو، جۆلن (20 کانوونا پێشین 2012). پرەهستۆری: تهە ماکنگئۆ ف تهە حومان مند (بئی نگلیزی).ئۆ رۆن. Iسبن 978-1-78022-581-4.
- ^ ا ب "وهات س حستۆرۆگراپهی؟ – جولتوراهستۆرجا.ۆرگ". ژ ۆریژینالێ د 27 کانوونا پاشین 2021 دە هاتئا رشیڤکرن. رۆژا گهشتنێ 20 کانوونا پاشین 2021.
- ^ ا ب لامبەرگ-کارلۆڤسکی، ج.ج.; ژەرەمیئا . سابلۆفف (1979). ئانجەنت جڤلزاتۆنس: تهە نەارئە استئا ند مەسۆامەرجا. بەنژامن-جوممنگس پوبلسهنگ. ر. 5. Iسبن 978-0-88133-834-8.
- ^ گراهام، گۆردۆن (1997). "جهاپتەر 1". تهە سهاپەئۆ ف تهە پاست. ئونڤەرستیئۆ فئۆ خفۆرد.
- ^ Iبن کهالدون، فرانز رۆسەنتهال، ن.ژ. داوۆۆد (1967)، تهە موقاددماه:ئا ن Iنترۆدوجتۆن تۆ حستۆری، پ. خ، پرنجەتۆنئو نڤەرستی پرەسس، Iسبن 0-691-01754-9.
- ^ ح. مۆولانا (2001). "Iنفۆرماتۆن ن تهەئا راب وۆرلد"، جۆۆپەراتۆن سۆوته ژۆورنال 1.
- ^ سالاهوددنئا همەد (1999). ئا دجتۆناریئۆ ف موسلم نامەس. ج. حورست & جۆ. پوبلسهەرس. Iسبن 1-85065-356-9.
- ^ ئەنان، موهاممەدئا بدوللاه (2007). Iبن کهالدون: حس لفەئا ند وۆرکس. تهەئۆ تهەر پرەسس. ر. ڤ. Iسبن 978-983-9541-53-3.
- ^ در. س.و.ئا کهتار (1997). "تهە Iسلامج جۆنجەپتئۆ ف کنۆولەدگە"، ئال-تاوهد:ئا قوارتەرلی ژۆورنالئۆ ف Iسلامج تهۆوگهت & جولتورە 12 (3).
- ^ گلبەرت ژ. گارراگهانئا ند ژەان دەلانگلەز ئا گودە تۆ حستۆرجال مەتهۆد پ. 168
