Совет Социалист Республикаланы Союзу

Совет Социалист Республикаланы Союзу Совет Союз, СССР Бирлик кърал
←   ←   ←   ← 30-чу декабрь 1922 — 26-чы декбарь 1991 →   →   →   →   →   →   →
СССР-ни байрагъы СССР-ни герби
Девизи Бютеу къралланы пролетарлары бирлешигиз
Гимни Интернационал (1922—1944) СССР-ни кърал гимни (1944—1991) noicon
СССР-ни 1945 джылдан башлаб картасы
Ара шахары	Москва
Тил(лер)и	Орус тил (де-факто)
Дини	Атеизм
Валютасы	СССР-ни сому
Сагъат бёлгеле	+2…+12
Джер ёлчеми	22 402 200 км²
Халкъы	293 047 571 адам
Кърал оноууну формасы	бир партиялы Совет республика (1922—1936), бир партиялы (1989 джылгъа дери) парламент республика (1936—1991)
- 1922—1924	Владимир Ильич Ленин
- 1924—1953	Иосиф Виссарионович Сталин
- 1953	Георгий Максимилианович Маленков
- 1953—1964	Никита Сергеевич Хрущёв
- 1964—1982	Леонид Ильич Брежнев
- 1982—1984	Юрий Владимирович Андропов
- 1984-1985	Константин Устинович Черненко
- 1985-1991	Михаил Сергеевич Горбачёв

Совет Социалист Республикаланы Союзу, неда Совет Союз, СССР (орус. Сою́з Сове́тских Социалисти́ческих Респу́блик, Советский Союз, СССР) — 1922−1991 джыллада Европа бла Азияны территориясында орналгъан кърал болгъанды. СССР, Джер джюзюню адам джашагъан джерини 1/6 алгъанды эмда дунияны джери бла эм уллу къралы болгъанды. 1917 джылгъа дери Россия империя орналгъан джерде къуралгъанды.

1977 джылны конституциясына кёре, СССР бирикген бирлик кёбмиллетли эм социалист кърал болуб баямланнганды.

Экинчи дуния къазауатдан сора СССР-ни Афганистан, Маджар, Иран, Къытай, КХДР (1948 джылдан башлаб), Монголия, Норвегия, Польша, Румыния, Тюрк, Финляндия, Чехословакия бла джер юсю чеклери, АБШ, Швеция эмда Япония бла тенгиз чеклери болгъанды.

СССР, 1922 джылны 30-чу декабрында РСФСР, Украин ССР, Белорус ССР эм ЗСФСР бирлешиб къуралгъанды.

Союзлу республикаладан къуралгъанды (тюрлю тюрлю джыллада аланы саны тёртден оналтыгъа дери болгъанды), ала барысы да Конституциягъа кёре суверен къралла болгъандыла; хар союзлу республиканы Союздан тыйгъычсыз чыгъыргъы эркинлиги сакъланнганды. Союзлу республика тыш кърал бла илишкилеге кирирге, ала бла кесаматла этерге, дипломат эмда консуллукъ келечиликле бла алмашыргъа, халкъла арасы къуралышланы ишлерине къошулургъа хакъы болгаънды. БМО-ну тамалын салгъан 50 къралны ичинде СССР бла бирге аны эки союзлу республикасы: Белорус ССР бла Украин ССР да болгъанды.

Бир къауум республикаланы къурамына автоном совет социалист республикала (АССР), крайла, областла, автоном областла (АО) эмда автоном (1977 джылгъа дери — миллет) округла да кирирге болгъадыла.

Экинчи дуния къазауатдан сора, СССР, АБШ бла бирге деу къралгъа саналгъанды. Совет Союз социализмни дуния системасында алчылыкъ этгенди, БМО-ну Къоркъуусузлукъ Кенгешини члени болгъанды.

СССР-ни чачылыуу ара союзлу власть бла республикаладагъы властланы арасында тикликле бла белгилерге боллукъду. 1989—1990 джылада бютеу республикан Баш Советле кърал суверинетни декларацияларын баямлагъандыла, бир къаууму уа — толу бойсунмауну декларациясын. 1991 джылны 17-чи мартында 15 ресубликадан 9 -да СССР-ни сакълауну юсюнден референдум бардырылгъанды, анда чёб атханланы юч этиб экиси джангыртылгъан союзну къалырын излгендиле. Алай а ара властла болумну тюзетелмегендиле. Августдагъы ГКЧП-ны онгайсыз путчундан сора балтика республикаланы бойсунмамауларын официал таныйдыла. Бойсунмазлыкъны юсюнден бютеу Украина референдумда, Украинада джашагъанланы асламысы бойсунмазлыкъны сайлагъанлары, СССР-ни энчи къраллыкъ джюрютюуюн болмазлыкъ этеди, аны юсюнден, Бойсунмагъан Къралланы Бирлигини къуралыууну юсюнден баямлауда белгиленнгенди, ол келишиуге юч союз республиканы башчысы — Ельцин РСФСР-ден (Россия Федерациядан), Кравчук УССР-ден (Украинадан) эмда Шушкевич БССР-ден (Беларусдан) — 1991 джылны 8-чи декабрында къол саладыла. Официал халда СССР, 1991 джылны 26-чы декабрында къурутулгъанды. 1991 джылны ахырында Россия Федерация, СССР-ни халкъла арасы ишледе континуитет-къралы баямланады.

СССР-ни географиясы

Майданыны ёлчеми 22 400 000 квадрат километр болгъан Совет Союз дунияны эм уллу къралы болгъанды. Джер джюзюню алты этиб бирин алгъанды, аны ёлчеми уа Шимал Америка бла тенглешдирчады. СССР-ни Европа кесеги къралны тёрт этиб бирин алгъанды эмда аны экономика эмда культура аралыгъы болгъанды. Азия кесегинде адам азыракъ джашагъанды. Совет Союзну кюнчыгъышдан кюнбатышха узунлугъу 10 000 километрден аслам болгъанды эмда 11 сагъат бёлгени юсю бла баргъанды. Шималдан къыбылагъа 7200 минг километр болгъанды. Къралны ичинде беш климат бёлге болгъанды.

Совет Союзну дунияда эм узун чеги болгъанды (60 000 км чакълы бир).

Совет Союзну эм узун сууу Иртыш джетеги бла Обь болгъанды (5410 км). Эм мийик тауу — Таджикистанда Коммунизмни джитиси болгъанды (7495 м). Аны тышында СССР-де дунияны эм уллу кёлю — Каспий тенгиз болгъанды (Иран бла бирге) эмда эм уллу, терен тузсуз кёл — Байкал да болгъанды.

СССР-ни тарихи

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: СССР-ни тарихи.

СССР-ни къуралыуу (1922—1923)

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: СССР-ни къуралыууну юсюнден кесамат.

1922 джылны 29-чу декабрында 29 декабря РСФСР-ни, УССР-ни, БССРни эмда ТАКСФСР-ни Советлерини съездлерини келечилерини конференциясында СССР-ни къуралыууну юсюнден кесаматына къол салгъандыла. Бу документ 1922 джылны 30-чу декабрында Советлени биринчи бютеусоюз съезди бегитгенди. Бу тархны СССР-никъуралыууну тархына санайдыла.

Къагъытда СССР-ге аллында 4 союз республика киргенди, алай а, башха республикаланы арасында да кесамат илишкиле болгъандыла, ол себебден, СССР-ни къуралыр заманында къралла арасы илишкилени керти сураты былай болгъанды:

• Россия СФСР
  • Бухара ХСР
  • Хорезм ХСР
• Тау Арты Кавказ СФСР
  • Эрмен ССР
  • Азербайджан ССР
    • Нахичевань СР
  • Гюрджю ССР
    • Хачыпсы ССР
• Украин ССР
• Белорус ССР

Ызындан келген джыллада бу система тюзетилгенди. Бухара эмда Хорезм республикала ССР статусха дери кёлтюрюлгедиле, алай а кёб турмагъандыла, эмда Орта Азияны халкълырыны арасында миллет-территория ырджы айырыуну заманында ала джокъ этилиб, аланы орнуна джангы союз республикала къураладыла. Нахичеван Совет Республикагъа АССР статус бериледи, Тау Арты Кавказ СФСР чачылыб, аннга кирген ССР-ле союз республика статусну алгъандыла, Гюрджю бла кесамат илишкилери болгъан Хачыпсы ССР-ни статусун АССР статусха тюшюргендиле.

Къазауатны аллы кёзюу (1923—1941)

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: НЭП.

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Сталин кёзюу.

В. И. Ленин — СССР-ни тамалын салгъан эмда биринчи башчысы

И. В. Сталин — Ленинни ызындан СССР-ни тамадасы

1923 джылны къачына, артыкъсыз да бек В. И. Ленинни ёлюмюнден сора, къралны башчылыгъында власть ючюн кючлю политика уруш башланнгады. И. В. Сталин кесини энчи власть режимин бегитир ючюн, башчылыкъда авторитар амалланы хайырланыб башлагъанды.

1920-чы джылладан башлаб джангы экономика политиканы (НЭП) тохтатыб башлагъандыла, аны ызындан СССР-ни индустриализациясы бла коллективизациясы ашыгъыш халда башланады, 1932—1933 джыллада къралда ачлыкъ болады.

Аяусуз фракцияла арасы кюрешден сора, 1930-чу джылланы ахырына, Сталин джанлыла башчы партияны структураларын толусу бла бойсундургъандыла. Къралда тоталитар, хыны аралыкъчы джамагъат система къурулады.

1939 джылда тюрлю-тюрлю совет-герман кесаматлагъа (аланы ичинде Молотовну-Риббентропну пакты), ала Европада кючлерини ауурлукъ этген сферала къурадыла, аннга кёре Кюнчыгъыш Европаны талай къралы СССР-ни интереслерини сферасына киредиле. Келишиуледе белгиленнген территоиряла (Финляндия тышында) ол джылны къачында огъуна тюрлендиредиле. Экинчи дуния къазауатны аллында, 1939 джылда СССР-ге Поляк Республиканы ичинде болгъан Кюнбатыш Украина бла Кюнбатыш Белоруссия СССР-ге къошуладыла; бу территория тюрлениулеге тарихчиле тюрлю-тюрлю къарайдыла: бирлери «къайтарыу», башхалары «аннексия» кибик. 1939 джылны октябрында Белорус ССР-ге къошулгъан Вильно шахар Литвагъа, Полесьени бир кесеги уа Украин ССР-ге бериледи.

1940 джылда СССР-ни къурамына Эстония, Латвия, Литва, Бессарабия (Румыния 1918 джылда аннексия этген см. Бессарабия в составе Румынии) эмда Шимал Буковина зор бла къошуладыла, Молдавия, Латвия, Литва эм Эстон ССР-ле къураладыла. Прибалтиканы СССР-ге къошулууу къагъытлада «кеси разылыгъы» киргеннге саналса да, тарихчилени асламысы "аннексия"гъа санайды.

1939 джылда СССР Финляндиягъа чабмауну юсюнден пакт теджейди, алай а Финляндия унамайды. СССР ультиматум бериб, андан сора башланнган совет-фин къазауат (30-чу ноябрь 1939 — 12-чи март 1940) къралны халкъла арасы абырайына уллу заран салгъанды (СССР Миллетлени Лигасындан къысталгъанды). Къызыл Аскерни хазырланмакълыгъы къарыусуз болгъаны себебли уллу къоранчла болгъандыла, созулгъан къазауат, къралны арытады эмда Финляндия хорланмай, мамырлыкъгъа къол салынады, алай болса да аны эсеблеринде Финляндиядан СССР-ге Карел боюнчукъ, Ладога джагъасы, Салла бла Куолаярви эмда Рыбачий джарымайрымканны кюнбатыш кесеги къошулады. 1940 джылны 31-чи мартында Карел-Фин ССР къуралады (Карел АССР бла Финляндиядан къошулгъан джерле бирлешдирилиб).

СССР Экинчи дуния къазауатда (1941—1945)

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Уллу Ата Джурт къазауат.

1941 джылны 22-чи июнунда Германия , Германия бла Совет Союзну арасында чабмауну юсюнден кесаматны бузуб, Совет Союзгъа чабханды. Совет аскерле аны алгъа урууун 1941 джылны къачына тыялады, 1941 джылны декабрында кеси аллына урады. Алай болса да, 1942 джылны джайында-къачында немец аскерле Волгагъа чыгъадыла. 1942 джылны декабрындан башлаб, 1943 джылда къазауатны баргъанында терен тюрлениу болады, бу тюрлениуде уллу орун алгъан Сталинград эмда Курск сермешиуле боладыла. 1944 джылдан башлаб, 1945 джылны майына дери совет аскерле СССР-ни Германия кючлеген бютеу территориясын, Кюнчыгъыш Европаны къралларын азатлайдыла, къазауатны да Германияны сылтаусуз капитуляциясыны юсюнден актха къол салыб, хорламлы бошайды.

Къазауат Совет Союзну халкъына уллу заран салгъанды, 26,5 миллион адамны ёлюмюне себеб болады, бир джанындан Германия кючлеген джерледе джашагъан халкъны къурутуу, промышленностну чачыу, башха джанындан къралны кюнчыгъыш регионларында аскер-индустрия потенциялны ёсдюрюу, къралда дин джашауну бир кесек баш кёлтюрюую.

1941—1945 джыллада талай халкъ джашагъан джерлеринден кёчюрюледи . 1944—1947 джыллада СССР-ге талай джер къошулады:

• Тува Халкъ Республика, автоном область статусу бла РСФСР-ни къурамында;
• Кюнчыгъыш Пруссияны шимал кесеги, вошедшая РСФСР-ни къурамына Калининград область болуб киреди;
• Закарпатье (Закарпат область УССР);
• Печенга, Мурманск областха;
• Къыбыла Сахалин бла Курил айрымканла, РСФСР-ни Хабаровск крайыны къурамында Къыбыла-Сахалин область къурайдыла.

Аны бла бирге БССР-ге кирген Белосток область, Гродно эм Брест областларыны кесеклери, УССР-ге кирген Львов эм Дрогобыч областларыны кесеклери Польшагъа бериледиле.

Къазауатдан сора кёзюу (1945—1953)

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Сууукъ къазауат.

Къызыл майданда совет ядролу баллистика ракета Р-12. 1950-чы джылла

Къазауатда хорламдан сора СССР-ни экономикасыны демилитаризациясы бардырылады, оккупациядан заран кёрген районларындан экономика орнуна салынады. 1950 джылгъа къазауатха дери джыллагъа кёре индустрия чыгъарыу 73 % кёб болады. Эл мюлк индустриягъа кёре акъыртыныракъ кесине келгенди, уллу халатла, терс хыйсаб этиуле тыйгъыч боладыла. Алай болса да, 1947 джылгъа азыкъ бла болум тюзеле башлайды, карточкала къоратыладыла, ачха реформа бардырылады.

В соответствии с решениями Ялтинской и Потсдамской конференций СССР установил контроль над соответствующими оккупационными зонами в Германии и Австрии в 1945—1949 годах. В ряде стран Восточной Европы началось установление коммунистических режимов, вследствие чего был создан военно-политический блок союзных СССР государств (социалистический лагерь, Варшавский договор). Сразу по окончании мировой войны начался период глобальной политической и идеологической конфронтации между СССР и другими социалистическими странами, с одной стороны, и странами Запада, с другой, в 1947 году получивший название холодной войны, сопровождавшийся гонкой вооружений.

«Хрущёв джылыныу» (1953—1964)

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Хрущёв джылыныу.

Дуния социалист биригиуню максимал территориясы

Юрий Гагарин — космосха биринчи чыкъгъан адам.

КПСС-ни XX съездинде (1956) Н. С. Хрущёв И. В. Сталинни зулму режимин хыртха уруб сёлешгенди. Репрессияла сынагъанланы реабилатациясы башлананды, халкъны джашаууну дараджасына, эл мюлкню айныууна, къурулушха, дженгил индустриягъа бегирек эс бёлюнеди.

Къралны ичинде политика режим джумушагъыракъ болады. Хрущёвну докладыны интеллигенция ачыкълыкъгъа чакъырыу кибик кёреди, сталин системаны хыртха урургъа эркинлик бериледи, алай болса да КПСС-ни эмда кърал системаны сёгерге эркинлик болмагъанды.

Илму бла техниканы айры бёлгелеринде кюч салыу, уллу джетишимлеге джетдиргенди: дунияда биринчи атом электростанция (1954), биринчи Джерни джасалма спутниги (1957), биринчи джюрютлген космос кеме (лётчик-космонавт) (1961) э. а. к.

Ол кёзюуде СССР тыш политикасында, тюрлю-тюрлю къраллада кесине таб политика режимлени джакълайды. 1956 джылда СССР-ни аскерлери Маджарда къозгъалыуну теблейди. 1962 джылда СССР бла АБШ-ны арасында джарашмазлыкъла ядролу къазауатха келтирирге аз-буз къаладыла (Кариб кризис).

1960 джылда Къытай бла дипломатия конфликт башланады, ол дуния коммунист къымылдауну экиге бёледи.

«Уйуу» (1964—1985)

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Уйууну кёзюую.

Брежнев бла Джимми Картер Стратегиялыкъ сауутланы азайтыуну юсюнден кесаматха къол саладыла, 1979

1964 джылда Хрущёвну властдан къоратадыла. КПСС-ни АК-ны Биринчи секретарына, къралгъа керти башчыгъа Леонид Ильич Брежнев сайланады. 1970-чи—1980-чы джылланы кёзюуюне ол замандагъы къайнакълада Айныгъан социализмни эпохасы ат берилгенди.

Брежнев тамадалыкъ этген кёзюуде къралда джангы шахарла, заводла, фабрикала, культураны къалалары, стадионла ишленедиле; джангы баш окъуу заведенияла къураладыла, школла, больницала ачыладыла. СССР космосну джаратыуда, авиацияны, Ядеролу энергетиканы, фундаментал эмда хайырланыу илмуланы айнытыуда алчы орунлагъа чыгъады. Окъууда, медицинада, социал баджарыуну системасында уллу джетишимле этгенди. Халкъла арасы сахналада совет спортчула да алчы боладыла. 1980 джылда Москвада XXII джайгъы Олимпиада бардырылады.

Аны бла бирге къралда джылыныуну ахыр кесеклери да таукел джукълатыладыла. Брежневни кърал оноугъа келгени бла, кърал къоркъуусузлукъну органлары система бла разы болмагъанлагъа къаршчы кюрешни кючлендиредиле. 1968 джылда СССР-ни аскери Чехословакиягъа анда политика тюрлениулени тохтатыр мурат бла киреди (Прага джаз).

1970-чи джылланы аллындан СССР-ден чууут эмиграция башланады. Кёб белгили джазыучу, актёр, музыкачы, спортчу, алим кетеди.

Тыш политикада Брежнев, тикликни джумушатыуда аз этмегенди. Стратегиялыкъ алгъа уруучу сауутланы азайтыуну юсюнден американ-совет кесаматлагъа къол салынады.

СССР-де диссидентле чыгъадыла, Андрей Сахаров бла Александр Солженицын кибик атла белгили боладыла. 1965 джылдан башлаб СССР Шимал Вьетнамгъа сауутлу болушлукъ этиб турады. 1979 джылда СССР Афганистаннга чекли аскер контингент киргизеди..

Джангыртыу (1985—1991)

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Джангыртыу.

Михаил Горбачёв бла Рональд Рейган. 1985

1985 джылда К. У. Черненкону ёлюмюнден сора, властха М. С. Горбачёв келеди. 1985—1986 джыллада Горбачёв социал-экономика айныуну терклешдириу политикасын башлайды, аны баш магъанасы социалист системада айры джетишимсизликлени болгъанын таныу, эмда ала бла административ халда бардырылгъан уллу компанияла бла хорлау — алкоголгъа къаршчы компания, «Ишлемей табылгъан хайырла бла кюреш».

1987 джылны январь пленумундан сора терен реформала башланадыла. Джангы кърал идеология «джангыртыу» — экономика эмда политика реформаланы джыйымы баямланады.

Джангыртыуну баргъанында (1989 джылны экинчи джарымындан башлаб, СССР-ни халкъ депутатларыны съездинден сора) айныуну социалист джолунда барыргъа излегенле бла капитализм джанлы партияла эмда къозгъалыуланы арасында тиклик кючлю бола башлайды. Аны тышында Совет Союзну къаллай формада, союз эмда республикан властланы арасында илишкилени юсюнден соруула да ал планнга чыгъадыла. 1990 джылланы аллына джангыртыу таргъа тюшеди.

Совет Союзну чачылыуу (1990—1991)

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: СССР-ни чачылыуу.

Джангыртыуну башланыуу бла, М. С. Горбачёв бардыргъа политика курс совет республикаланы арасында илишкиле тиклешдргенди, Кюнчыгъыш блокнуну чачылыууна, ахырында уа Беловеж келишиуле бла СССР-ни къурутууна себеб болгъанды.

1987 джылда СССР-ни территориясында талай миллетле арасы конфликт чыгъады, аланы ичинде эм ачы Карабах конфликт болады, 1988 джылдан башлаб азербайджанлы бла эрменлиле бир-бирлерин инджитедиле, заран саладыла. 1989 джылда Эрмен ССР-ни Баш Совети Тау-Карабах автоном областны кесине къошханын баямлайды, Азербайджан ССР блокаданы башлайды. 1991 джылны апрелинде эки совет республиканы арасында къазауат башланады.

1989 джылда Кюнчыгъыш блок чачылады.

1989 джылда Молдавия ССР-де Приднестровиьеде сауутлу конфликт башланады — кеси кесин баямлагъан Приднестровье Молдавия Республика Молдавияны къурамындан чыгъарын билдиреди.

1990 джылны 3-чю декабрында СССР-ни Президенти М. С. Горбачёв СССР-ни тюрлендириб, союз республикалагъа суверенитет берген Суверен Къралланы Бирлигин къураргъа теджейди.

1991 джылны 17-чи мартында СССР-ни сакълауну юсюнден бютеусоюз референдум бардырылады, референдумгъа къошулгъанладан 77,85 % союзну сакълауу ючюн, 28 % къаршчы чёб атадыла.

1991 джылны 18-чи августуну кечесинде Совет правительствону, Совет Союзну тюрлендириуюне къаршчы чыкъгъан членлери, КГБ-ны кючлери бла хайырланы Горбачёвну Форосдагъы правительство дачасында юйдегиси бла бирге тутадыла. Ала ГКъоркъуулу болумдан кърал комитет (ГКЧП) къурайдыла. Комитетге: СССР-ни вице президенти, СССР-ни къоруулау министри, Ич ишлени министри, СССР-ни премьер-министри, КГБ-ны тамадасы эмда башхала киредиле. Москвагъа аскерлени киргизедиле, СССР-ни Кърал телерадиосу бла Заман информацион программа да ГКЧП-ны СССР-ни Конституциясыны сакълаууну юсюнден бегими окъулады. Россияны президенти Б. Н. Ельцин оппозициягъа башчылыкъ этеди, ол ГКЧП-ны кърал путч этерге излеуюн терслейди. Эки политика системаны арасында тиклик Москвада Ельцин джанлы халкъ къозгъалыугъа чурум болады. ГКЧП-ны таукелсизлиги, аланы дженгилиулерине келтиреди, ГКЧП-ны членлери туталыдала, алай а кёб турмай амнистия этиледиле.

ГКЧП-ны дженгилиунден сора, 1991 джылны 24-чю августунда Баш Рада (Украин ССР-ни парламенти) Украинаны бойсуманзлыгъын баямлайды, бу баямлау 1991 джылны 1-чи декабрында Бютеу Украина референдумда бегитиледи.

1991 джылны 8-чи декабрында СССР-ни къурагъан юч къралны президентлери Борис Ельцин, Леонид Кравчук эм Станислав Шушкевич СССР-ни къурутууну эмда Бойсунмагъан Къралланы Бирлигини къураууну юсюнден Беловеж келишиуге къол саладыла. 1991 джылны 25-чи декабрында Горбачёв официал халда СССР-ни президентинден кетеди.

Эсеблери

• 1991 джылны 26-чы декабрында СССР официал халда кесини болууун бошагъанды. Аны орнуна талай бойсунмагъан кърал къурлагъанды (бусагъатда — 19, аладан 15-си БМО-гъа киреди, 2-си джарым танылгъан кърал, 2-си да танылмагъан кърал). СССР-ни чачылыуундан сора бирикген сом зона бла бирикген сауутлу кючле джокъ боладыла.
• 1991—1992 джыллада Гюрджю бла аннга кирген Къыбыла Тегей бла Хачыпсыны арасында къазауат башланады. Аны эсебинде Россия бла талай башха кърал Хачыпсы бла Къыбыла Тегейни бойсунмазлыкъларын таныйдыла.
• 1992 джыл, Тау Карабах Азербайджандан айрылыргъа излегени бла Эрмен бла Азербайджанны арасында Карабах къазауат башланады.
• 1992 джылда, алгъыннгы совет республика Молдова бла кесин баямлагъан Приднестровье Молдавия Республиканы арасынд Приднестровьеде сауутлу конфликт башланады].
• 1992 джылда Таджикистанда граждан къазауат башланады.
• 1993 джылда солчу асламлыкъ этген Россияны Баш Совети бла Россияны Президенти Б. Н. Ельцинни арасында тиклик, Москвада сауутлу мизамсызлыкълагъа келтиреди, солчу эмда миллетчи кючле бла президент аскерле сермешедиле. Солчу-миллетчи кючле Москваны правительствосуну мекямын кючлейдиле, телецентрни штурм этиб кючлерге излейдиле. Бу тиклик президентчи аскерле тобдан Баш Советни мекямына уруу бла бошалады.
• 1994 джылда Чечен республикада Биринчи чечен къазауат башланады.