Самтер форт ючюн сермешиу
| Самтер форт ючюн сермешиу | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Самтер фортну бомбалау (1861) Джордж Эдвард Перинни сураты (1837-1885). | |||||||||
| |||||||||
| Къаршчыла | |||||||||
.svg){kind=small} Американы Бирлешген Штатлары (Бирлик/Федерация) |
.svg){kind=small} Американы Конфедератив Штатлары (Конфедерация) | ||||||||
| Аскер башчыла | |||||||||
| Андерсон, Роберт
|
Борегар, Пьер Густав Тутан
| ||||||||
| Къоранчла | |||||||||
| 2 | 0 | ||||||||
Самтер форт ючюн сермешиу (ингил. Battle of Fort Sumter;1861 джылны 12—13-чю апрелинде) — Къыбыла Каролина штатны Чарльстон шахарыны къатындагъа Самтер фортну блокадасы, бомбалауу эмда алыуу. Бу сермешиу АБШ-да граждан къазауатны башланыууна формал чурум болгъанды.
Тарихи
Къыбыла Каролина сецессиясыны юсюнден Линкольнну 1860 джылда сайлаулада хорлагъанындан сора кёб турмай баямлайды, 1861 джылгъа дагъыда алты къыбыла штат быллай баямлаула этедиле. 7-чи февралда джети штат Американы Конфедератив Штатларыны болджаллы конституцияны мюкюл этедиле эмда Алабама штатдагъы Монтгомери шахарны болджаллы ара шахары этедиле. Февралда Вашингтонда мамырлыкъ конференция джыйылады, алай а кризисни тешелмейди. Къул тутулгъан башха штатла Конфедерациягъа кирирге унамайдыла.
Конфедерацияны аскерлери Самтерден къалгъан терт федерал фортну кючлейдиле, президент Бьюкенен официал халда протест этеди, алай а аскер акцияладан артха турады, эмда аскер хазырланыула бардырыргъа таукел болмайды. Массачусетс, Нью-Йорк эмда Пенсильвания штатланы губернаторлары эсе уа сауут сатыб алыб башлайдыла, кеси разылыгъы бла адамланы да джыядыла.
1861 джылны 4-чю мартында Линкольн президент антын этеди. Кесини инаугуарция сёзюнде Конфедерацияны закон тышы болгъанын, алай а къыбыла штатлагъа къаршчы аскер кючню хайырланмазгъа, къул тутууну закон тышы этмезге сёз береди, аны бла бирге федерал мюлкню джакълар ючюн аскер кючню хайырландырлыгъын да билдиреди.
Къыбыла штатла Вашингтоннга делегация джибередиле, ала сыйырылгъан федерал мюлк ючюн тёлерге хазыр болгъанларын эмда Бирлешген Штатла бла мамырлыкъ келишиу алыргъа излегенлерин билдиредиле. Линкольн Конфедерацияны келечилери бла кёрюшюрге унамайды. Конфедерацияны правительствосу легитим тюлдю, эмда ала бла кёрюшюулеге къошулуу, аланы суверенитетлерин эмда легитимлиликлерин таныугъа саналлыкъды деген оюмну айтады. Алай а, кърал секретарь Уильям Сьюард официал болмагъан, арты да джетишимсиз бошалгъан кёрюшюулени бардыргъанды.
Къуршоулау эмда кёрюшюуле
Къыбыла Каролинаны айрылгъан заманында Чарльстон гаванда талай форт болгъанды, алай а федерал гарнизонла джокъну орнунда болгъандыла. Бьюкенен президент гарнизонну джангы командири этиб майор Ричард Андерсонну салады. Андерсон бир джанындан кентуккичи болгъанды, юй бийчеси уа джорджиячы, кеси да къул тутууну джакълагъанды. Къыбыла каролинчалыны рахатлатыр умут бла салыннганды ол.
Къачха Къыбыла Каролинаны башчылары Чарльстон гаванда федерал мюлкню конфискациясы керек иш болгъаны оноугъа келедиле. Тиклик ёсе барады, ахырында форт блокадагъа тюшеди.
Гаванда талай форт болгъанды, аланы ичинде Сампер бла Мольти. Мольти эм эски форт болгъанды, гарнизонну штабы да анда орналгъанды. Алай а аны баш нюзюрю артиллерия батарея болгъанды, ол гаванны тенгиз джанындан джакълар мурат бла къурулгъанды, къара джер джанындан эсе уа джакъланмагъанды. Сампер форт эсе уа, тамам терсине, ол заманлада дунияны эм деменгили фортларыны бирине саналгъанды. 1860 джылгъа бютеу къурулуш ишле бошалгъандыла, алай анда маякъны кереклисине къарагъан джангыз бир аскерчи болгъанды.
Андерсон гаваннга келгенинде, Мольти фортда 85 аскерчи къолунда болады. 1860 джылны 26-чы декабрыны кечесинде Мольти фортну тобларын джараусуз этиб, аскерчилери бла бирге Самтер фортха кёчеди. Къыбыла Каролинаны правительствосу бу ишлени законсуз санаб, фортну эвакуациясын даулайды. Президент Бьюкенен алкъын орнунда эди да, ол фортну къоратыргъа унамайды, эмда аннга болушлукъ экспедиция къурады. Фортда ичер суу бла азыкъ ахырына келедиле. 9-чу январда Чарльстонну бухтасына "Кюнбатышны Джулдузу" атлы уллу пассажир кеме киреди, анда Самтерге деб азыкъ эмда ичер суу, гарнизонун кючлендирир ючюн да 200 аскерчи болгъанды. Алай а Куммингс-Пойнтдагъы фортну артиллериясы талай тоб атханында, сауутсуз кеме ызына бурулады. Батареяда къуллукъ этгенле, штатда джангыз болгъан «Цитадель» атлы къыбыла каролиначы аскер колледжни кадетлери боладыла. Андерсон эсе уа «Къыбыланы Джулдузуна» тоб бла болушлукъ этмейди. АБШ-ны къоруулау министри Дж. Флойд джиберген инструкциясында « агрессияны провкация этер къаллай да болсун акциядан» къачыуну излегенди[1].
Экинчи кюн дагъыда бир магъаналы болуу келеди: 10-чу январда Флорида Бирликден чыгъады. Федерал отрядланы бири Пикенс фортха кетеди, аны бла американ тенгиз джагъада Самтер кибик дагъыда бир форт къуралады.
Конфедерацияны къуралыуундан сора, аннга къошулгъанланы аллында соруу чыгъады: фортланы къурутуу штатны ич ишинеми саналады, огъесе аны оноуун Монтгомеридеги правительство этергеми керекди. Къыбыла Каролинаны губернатору Фрэнсис Пикенс (1858—1860 джыллада Эресейде посол болуб тургъанды) ол ишни штатны компетенциясында болгъаннга саналгъанды. Андан сора да фортну кючлерге излеуде не къадар агрессив болургъа кереклиги да сюзюлгенди, Джефферсон Дэвис, Линкольн киби агрессия бла терслениуден къачаргъа керек болгъан оюмда болгъанды. Эки джандан да, биринчи чабхан нейтрал штатланы джакълыкъларындан къуру къаллыкъларын ангылагъандыла. Линкольнну инаугурация сёзюнден сора беш штат сецессиягъа къаршчы чёб атхандыла, аланы ичинде Виргиния да, ол себебден Линкольны Виргинияны джагъын сакълар ючюн Самтер фортну эвакуация этилиуун излегенди.
Мартда, Чарльстондагъы къыбыла каролиначы кючлеге башчылыкъгъа инарал Борегар салынады. 1-чи мартда президент Дэвис аны бригада инаралдан толу инаралгъа дери кёлтюреди, Конфедерацияны аскерлерине башчы этиб, Самтер фортну блокадасын бардырыргъа буйрукъ береди. Боргер фортну эвакуациясын излеулени къайтарады, эмда Чарльстондан фортха азыкъ келмез ючюн бютеу амалланы алады. Фортну энчи азыкъ къайнакълары тауусулгъанны орнунда болгъандыла. Борегар аскерлерин хазырландырыуун кючлейди, асламысы бла артиллериячылагъа эс бёледи. Сейири, Андерсон Борегарны Вест-Пойнтде артиллериячы инструктору болгъанды, эки абычар да бир-бирлерин иги таныгъандыла, ол заманлада тенглик да джюрютгендиле. Мартны эки джан да хазырланыулада ётдюргендиле.
4-чю мартда президент Линкольн фортдагъы азыкъ къайнакъланы, ол санагъандан эсе аз болгъанын биледи. Сау айны ол оноуун этелмейди, 29-чу мартда оноу къабыл этиледи: федерал аскер флотну талай кемесини джагъында азыкъ бла улоу кемелени джиберирге керекди. Экспедициягъа командир Густавус Ваза Фокс болады. 1861 джылны 6-чы апрелинде Линкольн губернатор Фрэнсис Пикенсге фортну азыкъ бла баджарыргъа излегенин, эмда ары не адам кюч, не да сауут салыргъа излемегенин билдиреди.
Ол заманда, Линкольн джашыртын Флорида штатдагъы Пикенс фортну кючлер ючюн экспедиция къурургъа планлайды. Операцияны джюрютюрге Джон Уорденнге тюшеди. Самтер бла Пикенсге экспедицияла бир заманда хазырланганлары себебли, халатла да боладыла, сёз ючюн Самтерге барлыкъ экспедицияны флагманы «Powhatan» кеме джангылыш бла Пикенс форт таба кетеди.[2] Пикенс фортну кючлеу буйрукъгъа къараб, Самтерге экспедицияны да айтылгъаныча мамыр халы болмагъанын оюм этерге боллукъду.
Къалай да болсун, Конфедерацияны правительствосу «самтер экспедицияны» мамыр халына ийнанмайдыла. Не да ала блокаданы бошалмазлыкъ заманнга созулурун излемейдиле. 9-чу апрелде Монтгомериде правительство джыйылады, эмда фортха от ачаргъа оноу этеди. Джангыз кърал секретарь Роберт Тумбс къаршчы чыгъады бу оноугъа: президент Дэвисге бу чабыу «шималда къаллай да болсун шохубуз къалмазча этерикди» дейди.
Правительство оноу этиуде аккыллы болады. Аскер секретарь Борегаргъа телеграмм джибереди: Борегар фортха аскер болушлукъ келгенин ангыласа, эрлай эвакуациясын излерге керекди, унамасала уа ситуацияны кесини къарамы бла тешерге керекди.
11-чи апрелде Борегар, Самтер фортха ультиматум джибереди. Ол Фоксну эскадрасын джууукълашханын билгенди. Конфедерацияны вице-президенти, Александр Стефенс кечирек былай джазады: «Инарал Борегар Самтер фортха, федерал флотну бек джууукълашхынчы, от ачмагъанды... ол эки джанындан да отха тюшерге излемегенди.[3]»
Андерсон унамайды. «Фортну ууакъ кесеклеге ууатмасагъыз да, талай кюнден ачдан кесибиз ёллюкбюз» деб джууаб этгенди дейдиле. Фортда сауут къайнакъла бир кюннге джетеригин билген Андерсон нек ультиматумгъа огъай дегени белгили тюлдю. Фоксну эскадрасына ышаннганда да болур - планнга кёре, ол флот ары танг аласында ары келирге керек болгъанды. алай а Андерсон ол пландан хапарлы болгъаны-болмагъаны белгили тюлдю.
Бомбалау
1861 джылны 12-чи апрелинде сагъат 03:20 Андерсонга отну бир сагъатдан ачыллыгъын билдиредиле. 04:30 Джонсон фортдан мортира тоб Самтер фортну башында атылады, аны бла от башланыу башланады. Джонсон, Мольтри фортланы 43 тобу, Чарльстон гавань бла Каммингс-Пойнтда джюзген батареяла от ачадыла. Белгили сецессиячыт Эдмунд Руффин къазауатны башланырына къарар ючюн, Чарльстоннга кеси келеди, белги атыудан сора биринчи атыуну ол этеди фортха. Самтер 2,5 сагъатны джууаб бермейди.
Андерсон Фоксну эскадрасын сакълагъан болур да. Флот Чарльстоннга 03:00 бола келедиле, алай хазыр болургъа заманлары джетмейди, флагман а уа джангылыб башха джерге джюзгени себебли келмейди. Ингирге штурм башланады, кемеле да гавангъа кирелмейдиле.[4]
Сагъат 07:00 болуб, капитан Эбнер Даблдэй Самтер фортдан Каммингс-Пойнтдагъы батареягъа биринчи атыуну этеди. Алай а фортда къуру 60 тоб болгъанды. Форт кемелени артиллерия атышларындан джакълы болса да, къара джанындан джакълы болмагъанды. Атыш 34 сагъат барад: ингирден башлаб, бютеу кече эмда эртденбла. Фоксну эскадрасы тенгизде сирелгенди, келмезлик флагманны сакълаб. Шторм да тохтамагъанды. Къралны башха къыйырында, 12-чи апрелде, федерал аскерле Джон Уорденни башчылыгъы бла Пикенс фортну кючлейдиле.
Капитуляция
Фортну ара флагштогу ауады. Джангыны къургъунчу, Конфедерацияны парламетерлери келедиле (полковник Виглафф), ала байракъны тюшюую фортну капитуляция этген магъанагъамы келеди деген сорууну бередиле. Андерсен отну кесиуге разы болады. Заман 1861 джылны 13-чю апрелини сагъат 14:00 эди.
Капитуляцияны шартлары ингирге келишдириледиле, эмда 1861 джылны 14-чю апрелинде сагъат 14:30 болуб, гарнизон фортну къояды. Атышыуну заманында бир аскерчи да ёлмейди, джангыз 5 шималчы бла 4 къыблачы джаралы боладыла. Капитуляция этиуню джангыз бир шарты болгъанды, АБШ-ны байрагъына аталыб 100 залп, ол залпны заманында тоб окълагъа от тюшеди, ала атыладыла, бир аскерчи ёледи (Дэниэль Хоу) талай артиллериячы да джаралы болады, бири -Эдвард Гэлуэй ёлюмлю джарала алады. Граждан къазауатны биринчи къурманлары ала боладыла. Бу сылтаудан салют тохтатылады, джаралыла Чарльстондагъы госпитальгъа кёчюрюледиле. Къалгъан гарнизон Фоксну эскадрасындагъы «Baltic» кемеге кёчюрюледиле.
Фортну байрагъын, Андерсон биргесине шималгъа алады.
Эсебле
Самтерде болгъанла къазауатны башланыууна сигнал болгъандыла. Шимал Къыбыланы провокация бла къазауатха зорлагъанды деген оюм барды. Андерсон, фортда сауут къайнакъ болмагъанын биле тургъанлай ультиматумну унамагъаны да анданды дейдиле. Джефферсон Дэвис былай джазгъанды:
|
Бизни агрессорла кибик кёргюзюрге излемле, белгили басняда къозуну бёрюге тарыгъыуу кибик тамалсыздыла. Чабхан хаманда биринчи атыуну неда биринчи урууну этиб башламайды. | 
|
Александр Стефенс, башында айтылгъанча, фортха атыуну, Фоксну эскадрасы келгени ючюн болгъаннга санайды. Ол оюмню, тарихчи Чарльз Рамсдел да тутады, аннга кёре, фортха флотну азыкъ ташыгъан сылтау бла джибериб, Линкольн Конфедерацияны биринчи атыу этерге зорлагъанды.[5]
Башха оюм да барды: Къыбыла Шималны провакация этгенди, бу оюмну 1861 джыл К. Маркс ачыкълайды: «…сецессиячыла кеслерини дауурлу аскер чыгъышлары бла, Бирликни правительствосун пассив ролундан чыгъарын зорлагъандыла эмда къуру аны ючюн Чарльстонну къатында Самтер фортну бомбалагъандыла. 11-чи апрелде инарал Борегар,фортну командири майор Андерсон бла кёрюшюулени заманында, фортну азыкъ бла къуру юч кюннге баджарылгъанын билгенди, ол себебден ол болджалдан сора форт кеси, тирелмей капитуляция этерин ангылагъанды. Ол болмаз ючюн, сецессиячыла экинчи кюн огъунакъ, танг аласында (12-чи апрель) бомбалауну башлагъандыла, талай сагъатда ол фортну тюшюуюне чурум болгъанды.»[6]
Федерал аскер фортха, Шимал вирджин аскерни капитуляциясындан сора талай кюнден къайтханды - фортну тюшюуюнден сора 4 джыл озуб- 1865 джылны 14-чю апрелинде.
Белгиле
- ↑ На пути к гражданской войне. Форт Самтер. Ворчалки от Старого Ворчуна
- ↑ [http://www.tulane.edu/~sumter/AndTheWarCame/AndTheWarCame_intro.html And The War Came<
- ↑ „General Beauregard did not open fire upon Fort Sumter until this fleet was, to his knowledge, very near the harbor of Charleston, and until he had inquired of Major Anderson . . . whether he would engage to take no part in the expected blow, then coming down upon him from the approaching fleet“(www.tulane.edu)
- ↑ Фоксну официал рапорту
- ↑ Lincoln Provoked the War
- ↑ МАРКС, Карл «Статьи о Гражданской войне в Северной Америке» / Библиотека / Cеверная Америка. Век девятнадцатый
ref>[http://www.tulane.edu/~sumter/AndTheWarCame/AndTheWarCame_intro.html And The War Came