Къаратау тил
crnogorski jezik/црногорски језик | |
|---|---|
| Къралла: | Къаратау |
| Официал статусу: | Къаратау |
| Бютеу сёлешгенле: | ~ 500 000 чакълы бир адам |
| Джазыу системасы: | кирилл алфавит (вуковица), латин алфавит (гаевица) |
| Категориясы: | Индоевропа тилле |
|
— Индоевропей юйюр | |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 | |
| Бёлюмю: | энчи бёлюмю джокъду
|
тюрлендириу  |
|
Къаратау тил (къар. crnogorski jezik/црногорски језик) — кюнбатыш тюбкъауумда, къыбыла-славян тилди. Къаратау тил Къаратауда джюрюген серб-хорват тил системаны btrfd-штокав диалектини тамалында къуралгъанды, тенглешдириу лингвистиканы оюмумуна кёре ангылашылгъан, стандартлашхан вариантларыны бириди (серб, хорват эмда босний вариантла бла бирге) 1992 джылгъа дери конституциясына кёре Къаратауны кърал тилине серб-хорват тил саналгъанды, 2007 джылгъа дери серб тилни иекав формасы, серб. srpski jezik ijekavskog izgovora, 2007 джылдан башлаб — къаратау тил. Социо-лингвистика параметрлерине кёре Абштанд типге киреди.
Тилни официал статусу бла тилни джюрютгенлерини оюму
Къаратау тилни, серб-хорват тилден хорват тил бла босний тилни айырылыулары бла тенглешдирирге боллукъду, алай башхалыкълары да барды, сёз ючюн, серб, хорват эмда босний тиллени энчи адабият стандартлары барды, къаратау тилге уа алкъын адабият стандарт къуралыб бошамагъанды. Аны юсюне, боснийлиле бла хорватлыла динлери башха болгъаны себебли, кеслерин серблиледен айрадыла, эмда сёлешген тиллерин энчи тил болгъанын чертедиле, къаратау диалектледе сёлешгенлени джарымы чакълы бири кеслерин серб тилде сёлешген санайдыла. Къаратау тилде сёлешген адамланы саны даулуду. 2003 джылда адам санаугъа кёре Къаратауда джашагъанланы 63,49 % ана тиллерине серб тил дегендиле, 21,96 % — къаратау[1]. 2011 джылны санаууна кёре къаратау тилге ана тил деб 229 251 адам, неда халкъны 37 % айтханды алай а кеслерин тиллерине серб тил деб атагъанланы асламысы да серб-хорват тил формацияны къаратау вариантында сёлешедиле.
Кеслерини тиллерин къаратау тил деб таныгъанланы асламысы Подгорица аралыгъы болгъан, къралны тарих тамалы саналгъан районунда джашайдыла. Къаратауны шималында, 1912 джыл къошулгъан районларында джашаханла тиллерин серб тил деб таныйдыла.
Къаратауны тышында да, алгъыннгы Югославияны территорияларында да къаратау тилде сёлешгенле бардыла:
- Сербия — 69 049 къаратаулу[2].
- Хорватия — 4926 къаратаулу эмда къаратау тилни ана тилине санагъан 460 адам[3].
- Словения — 2667 къаратаулу[4].
2007 джылны 22-чи октябрында къабыл этилген Къаратауны Конституциясына кёре, къаратау тил Къаратау Республиканы официал тилиди[5].
13 cтатья: Къаратау тил Къаратауны официал тилиди. Кирилл эмда латин орфографияла тенгдиле. Серб, босний, албан эмда хорват тилле да официал статусха иедиле.
Оригинал текст (чрн.)Član 13 Službeni jezik u Crnoj Gori je crnogorski jezik. Ćirilično i latinično pismo su ravnopravni. U službenoj upotrebi su i srpski, bosanski, albanski i hrvatski jezik.
Члан 13 Службени језик у Црној Гори је црногорски језик. Ћирилично и латинично писмо су равноправни. У службеној употреби су и српски, босански, албански и хрватски језик.
Лингвистика аспектле
Къаратау диалект (джангы штокавский иекавский) Кюнчыгъыш Герцеговинада эмда Хорватияны Дубровник тёгерегинде сёлешилген диалектле бла бирчады. Стандарт серб, хорват эмда босний тилледен лексикасы бла бир кесек айырылады, алай бу башхалыкъла уллу тюлдюле (сёз ючюн, къаратауча sjutra стандартча sutra).
Морфология джанындан къаралса, къаратау тилде бусагъатда серб-хорват тилледе хайырланмагъан имперфект форманы болуу бла айрылады.
Къаратау тилни айры тил болгъанын джанлылары кириллицаны орнуна латиницаны хайырландырыргъа сюедиле, эмда алфавитге юч хариф къошаргъа излейдиле: Ś [ç], Ź [ʝ] эмда З [ʣ]. Алай а бу тауушла Къаратау диалектлени барысында да хайырланмагъаны себебли фонема кибик танылмайды.
Графика бла фонетика
Серб тилдеча, тышында келген атла фонетика тамалында джазады. Къаратау тил иекавизмни халландырады, ije эки бёлюм кибик окъулады, серб-хорват системаны башха регионларында дифтонг кибик айтылады. Тарихде ije — «ѣ» тауушну тюрлениулерини эсебиди.
| Къаратауча | Сербскча, хорватча, боснийча | Къарачайча |
|---|---|---|
| nijesam | nisam | ’мен тюлме…’ |
| tijeh | tih | иелик болуш ti, te, ta ’аланы’ |
| tijema | tima | бериучю болуш ti, te, ta |
| ovijeh | ovih | иелик болуш ovi, ove, ova ’быланы’ |
| ovijema | ovima | бериучю болуш ovi, ove, ova |
[e] фонеманы аллында [d], [t], [s] эм [z] фонемаланы джумушакъланыуу къаратау тилде да кесини эничилигине иеди:
| Къаратауча | Сербча | Хорватча эм боснийча | Къарачайча |
|---|---|---|---|
| đe | gde | gdje | къайда |
| đevojka | devojka | djevojka | къызчыкъ |
| đeca | deca | djeca | сабийле |
| lećeti | leteti | letjeti | учаргъа |
| ćerati | terati | tjerati | ышыргъа |
| śedi | sedi | sjedi | олтур |
| śekira | sekira | sjekira | балта |
| iźelica | izelica | izjelica | ашаучу |
Лексика
Къаратау лексикон серб-хорват лексикондан уллу башхалыкъ тутмайды, алай а энчиликлери да барды.
Ортакъ тамыры болгъан, алай башха шекилле джаратхан сёзлени юлгюлери[6] :
| Къаратауча | Сербча (Белград) | Боснийча, хорватча, сербча (Боснийча) | Къарачайча |
|---|---|---|---|
| cklo | staklo | staklo | мияла |
| đetić | dečak | dječak | джашчыкъ |
| koštanj | kesten | kesten | каштан |
| mrtac | mrtvac | mrtvac | ёлю |
| omraziti | mrzeti / mrziti | mrziti | кёрюб болмазгъха |
| śutra | sutra | sutra | тамбла |
| znaven | poznat | poznat | белгили |
къаратау, серб, хорват эмда босний тилледе бир магъанасы болгъан сёзлени юлгюсю:
| Къаратауча | Сербча | Боснийча эм хорватча | Орусча |
|---|---|---|---|
| izvanjac | stranac | stranac | тыш къралчы |
| glib | blato | blato | мырды |
| cukar | šećer | šećer | шекер |
| oriz | pirinač | riža | принч |
| razuriti | srušiti | srušiti | чачаргъа |
Чкрногорчада энчи спецификасы болгъан интернационализмлени шекиллери:
| Къаратауча | Сербча | Боснийча эм хорватча | Къарачайча |
|---|---|---|---|
| суффикс -tada (ex. kvalitada) | -tet (kvalitet) | -teta (kvaliteta) | агъач |
| суффикс -an (ex. Austrijan) | -anac (Austrijanac) | -anac (Austrijanac) | австриячы |
| суффикс -dur(ica) (ex. štimadur(ica)) | procenitelj(ica) | procjenitelj(ica) | багъа бериучю |
Хорватлача, къаратаулула да серблиледен эсе кёб итальянизмлени хайырланадыла:
- bastadur(ica) — ’джетерли’, basta сёзден
- durati — ’созулургъа’, durare
- kaseta ’бак’
- lencun — ’джабыу’, от lenzuolo
- medig — ’медик’, от medico
- pjat — ’табакъ’, от piatto
- skala ’шкала’, от scala
- taulin — ’тепси’, от tavolino
Белгиле
- ↑ Zavod za statistiku Crne Gore objavljuje konačne rezultate iz Popisa 2003.godine o vjeroispovijesti, maternjem jeziku i nacionalna ili etnička pripadnost prema starosti i polu
- ↑ 2002 джылны санаууна кёре
- ↑ 2001 джылны санаууна кёре
- ↑ 2002 джылны санауу бла.
- ↑ Къаратауны Конститциясы. Статья 13.
- ↑ Sreten Zeković.