Кърал тил: Версияланы арасында башхалыкъ
г робот кетерди: szl,zh,eu,pl,ig,bs,ang,es,oc,hu,sw,sq,mt,crh,ga,nl,ar,pt,eo,su,nrm,sr,fi,uk,be-x-old,sah,az,hr,da,an,dv,vec,als,udm,arz,be,he,yo,it,ml,ja,vi,zh-yue,tg,sk,ku,ext,mn,no,th,ca,la,cy,rmy,bat-smg,cs,bg,arc,ur,gv,lb,jv,qu,gd,t… |
г wikidata interwiki |
||
| Тизгин 50: | Тизгин 50: | ||
[[Категория:Кърал]] |
[[Категория:Кърал]] |
||
[[krc:Официал тил]] |
|||
[[nah:Āchcāuhtlahtōlli]] |
|||
12:19, 24 май 2016 версиясы
Официал тил — къралда неда халкъла арасы организацияда айырма статсусу болгъан тилди. Официал тилге бир-бирде кърал тил да дейдиле, алай болса да бир-бир къралланы башчылары эмда правительство институтлары бу эки ангыламны айры кёредиле.
Къралны официал тили
Кърал (официал) тил — къайсы болса да къралда, неда юристлик джаны бла айгъакъланнган территорияда закон бегитилген, бу территорияда хайырланнган башха тиллени къатында эм мийик юристлик статусу болгъан тилди.
Кърал тил, алгъы бурун бу къралны конституциясыны тилид, ол себебден кодлашдырылгъан конституциясы болмагъан къралда, кърал тил да болмайды дерге боллукъду. Асламысы бла кърал тилге ол къралда эм аслам халкъны (этник къауумну) тили сайланады. Алай а бир-бир къралланы законларында, официал кърал документлелери башха тилледе басмаланыулары айгъакъланнганды.
Кърал эмда/неда официал тилми?
ЮНЕСКО-ну экспертлери 1953 джылда «кърал тил» бла «официал тилни» ангыламларын айырыуун теджегенди:
- Кърал тил — къралны ичинде политика, социал эмда культура джашауда интеграцион функцияны тындыргъан, къралны символу болгъан тилди.
- Официал тил — кърал оноу джюрютюуню, закон чыгъарыуну, сюд бардырыуну тилиди.
Алай бу эки айгъакълау ангылатыучу айгъакълауладыла, зорунлу тюлдюле.
Кърал (официал) тил бла миллет азлыкъланы официал танылгъан тиллени бир-бирлеринден айырыргъа керекди, миллет азлыкъланы официал танылгъан тиллеринде школлада сабийлени окъутургъа, неда айгъакълы территориялада кърал органла бла хайырланыргъа боллукъдула, алай а ала кърал масштабда хайырланмайдыла (сёз ючюн, Италияда сардин тил).
Дунияда къралланы джарымында кърал тил барды. Бир-бирледе (сёз ючюн, Албанияда, Францияда, Германияда неда Литвада) джангыз бир кърал тил барды. Башхалада уа (Белоруссия, Бельгия, Канада, Финляндия, Афганистан, Парагвай, Боливия, Индия, Швейцария, КъАР кибикледе) бирден аслам кърал тил барды.
Къралланы бир къауумунда, сёз ючюн, Иракда, Италияда, Испанияда эм Россияда, бютеулей къралгъа бир кърал тил барды, алай а аннга къошакъгъа регионлада айры регионларына кърал тил болады (сёз ючюн, Къарачай-Черкесияда къарачай тил). Бир-бир къраллада, (мисалгъа АБШ) бютеулей къралгъа ортакъ кърал тил джокъду, алай аны айры бёлгелерине кърал тил болады. Башха къауумда уа кърал тил деген ангылам джокъду, сёз ючюн Австралияда, алай а де-факто официал халда хайырланнган бир баш тил болады, эмда быллай къраллада тилни хайырланыуну бегитген документле болады.
Бир-бир къраллада (африкан къралла, Филиппинле) джерли халкъланы асламысы сёлешмеген, кеслерини алгъыннгы колониялыкъ тарихлеринден къалгъан метрополия тиллени официал халда хайырланадыла.
Аннга къаршчылыкъгъа Ирландияны халкъыны асламысыны ана тили ингилиз тил болса да, ирланд тил къралны миллет тилича эмда биринчи кърал тилича танылады. Ингилиз тил а уа Ирландияны конституциясында экинчи кърал тил кибик белгиленеди.
Кёбюсюне кърал тилни мийик статусу, эмда аны закон бла айгъакъланнган заманлада зорунлу хайырланыуу, башха тиллени неда джазманы графика системаланы хайырланыуну джасакъламайды.
Россия Федерацияны кърал тили
Россия закончулукъда кърал тил - кърал тилню юсюнден закон (законла) бла айгъакъланнган заманда хайырланнган тилни айгъакълагъан юристлик категорияды. Россия Федерацияда кърал тиллени хакъ статусу 2005 джылны 1-чи июнундан N 53-ФЗ РОССИЯ ФЕДЕРАЦИЯНЫ КЪРАЛ ТИЛИНИ ЮСЮНДЕН федерал закон бла бегитилгенди. Бу законнга кёре Россиф Федерацияны кърал тили орус тилди; РФ-ни субъектлери къошакъ кърал тиллени бегитирге боладыла, аны тышында «Россия Федерацияны кърал тилини хайырланыугъа зорунлугъу», Россия Федерацияны къурамында болгъан субъектлени кърал тиллерини статусун сыйсызландырыргъа чурум болмазгъа керекди. Кърал тилни сферасын тюзетген башха закон 1991 джылны 25-чи октябрындан N 1807-1 «РОССИЯ ФЕДЕРАЦИЯНЫ ХАЛКЪЛАРЫНЫ ТИЛЛЕРИНИ ЮСЮНДЕН» законду.
Карелияны тышында, Россия Федерациягъа кирген республикаланы кеслерини къошакъ кърал тиллери барды. Сейири, карел тилге кърал статус берир ючюн, стандарт процедураны ётюу (республиканы конституциясын тюрлендириу) джетерли тюлдю. Карел тил латин джазманы хайырланнганы себебли, аны официал этер ючюн, айры федерал закон керекди[1].
2009 джыл ЮНЕСКО Эресейде 136 тилни къуруй тургъан къоркъууда болгъанын таныгъанды.
Халкъла арасы организацияланы официал тиллери
- БМО — ингилиз тил, орус тил, француз тил, испан тил, араб тил, къытай тил.
- Европаны Кенгеши — ингилиз тил, француз тил.
- БКъБ — орус тил.
- Африкан Бирлик — ингилиз тил, француз тил, араб тил, суахили, португал тил.