Контентге кёч

Кириллица: Версияланы арасында башхалыкъ

Интервикилени тюрлендир
Википедия — эркин энциклопедияны статьясы.
Интерактивная навигация по истории
← Эски тюзетиу
Контент кетерилди Контент къошулгъанды
КёрюнюмлюВикитекст
г r2.7.1) (робот къошду: vep:Kirilline kirjamišt
Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.2
 
(11 къошулуучуну 22 аралыкъ тюрлениую кёргюзюлмегенди)
Тизгин 2: Тизгин 2:
|аты = Кириллица
|аты = Кириллица
|типи = Консонант-вокал
|типи = Консонант-вокал
|тилле = [[буруннгу славян]], [[клислаыкъ славян]], [[орус тил|орус]], [[серб тил|серб]], [[болгар тил|болгарй]], [[македон тил|македон]], [[украин тил|украин]], [[къарачай-малкъар тил|къарачай-малкъар]], [[Кириллацаны тамалында алфавитле|кёб башха тилле]]
|тилле = [[буруннгу славян тил|буруннгу славян]], [[клиса-славян тил|клиса-славян]], [[орус тил|орус]], [[серб тил|серб]], [[болгар тил|болгар]], [[македон тил|македон]], [[украин тил|украин]], [[къарачай-малкъар тил|къарачай-малкъар]] эм [[Кириллацаны тамалында алфавитле|кёб башха тилле]]
|къуралгъан джери = Къыбыла-Кюнчыгъыш [[Европа]]
|къуралгъан джери = Къыбыла-Кюнчыгъыш [[Европа]]
|территориясы =
|территориясы =
Тизгин 10: Тизгин 10:
|белгиле =
|белгиле =
|статусу =
|статусу =
|къурагъан адам = [[Охридчи Климент]]<br /><small><br />[[Кирилл бла Мефодий]]<br /><small>
|къурагъан адам = [[Охридчи Климент]]<br /><small>[[Кирилл бла Мефодий]]<small>
|документ =
|документ =
|чыкъгъаны =
|чыкъгъаны =
[[Финикий алфавит]] <br />
— [[Финикий алфавит]] <br />
{{0}}[[Грек алфавит]] <br />
{{0}}— [[Грек алфавит]] <br />
{{0}}{{0}}[[Кеч кириллица]]
{{0}}{{0}}— [[Кеч кириллица]]
|туудукълары =
|туудукълары =
|джууукълары =
|джууукълары =
Тизгин 30: Тизгин 30:
'''Кириллица''' — талай магъанасы болгъан терминди:
'''Кириллица''' — талай магъанасы болгъан терминди:


1) [[Эски-славян харифле]]: [[глаголица]] бла бирге [[эски-славян тил]] тилни буруннгу харифлигине саналады;
1) [[Эски-славян харифле]]: [[глаголица]] бла бирге [[эски-славян тил]]ни буруннгу [[хариф]]лигине саналады;


2) [[Кириллицаны тамалында алфавитле|Кирилл алфавитле]]: [[Эски-славян харифле|эски-славян кириллицаны]] тамалында башха тил ючюн къуралгъан джазма система бла алфавитди;
2) [[Кириллицаны тамалында алфавитле|Кирилл алфавитле]]: [[Эски-славян харифле|эски-славян кириллицаны]] тамалында башха тил ючюн къуралгъан джазма система бла алфавитди.


Кириллицаны тамалында кёб [[славян тилле]]ни алфавитлери къуралгъанды:
Кириллицаны тамалында кёб [[славян тилле]]ни алфавитлери къуралгъанды:
Тизгин 43: Тизгин 43:
* [[серб тил]] ([[вуковица]]),
* [[серб тил]] ([[вуковица]]),
* [[украин тил]] ([[украин алфавит]]),
* [[украин тил]] ([[украин алфавит]]),
* [[черногор тил]] ([[черногор алфавит]]),
* [[черногор тил]] ([[черногор алфавит]]).


аны тышында алгъыннгы СССР-ни халкъларыны асламысыда кириллицаны тамалында алфавитлеге кёчюрюрлгендиле, бусагъатда Россия Федерацияны законларына кёре, Россияда джашагъан халкъланы тиллерида кирилл харифлени хайырланыргъа керекдиле..
Аны тышында алгъыннгы СССР-ни халкъларыны асламысы да кириллицаны тамалында алфавитлеге кёчюрюлгендиле, бусагъатда Россия Федерацияны законларына кёре, Россияда джашагъан халкъланы тиллери да кирилл харифлени хайырланыргъа керекдиле.


== Къуралыуу бла айныууну тарихи ==
== Къуралыуу бла айныууну тарихи ==


[[IX ёмюр]]ге дери славян тиллени джазмалары болгъанды деген билги джокъду. [[863 джыл]]гъа джууукъда Солундан (Салоникле) [[Кирилл бла Мефодий|Константин (Кирилл) Философ бла Мефодий]] къарнашла византий император [[Михаил III]] буйругъу бла славян тилге джазманы къурагъандыла. Къарнашланы кюрешгенлери бла бу харифлик къыбыла славян джерледе бек джайылгъандыла, ол джайылыу Римни рахатсыз этгенлей тургъанды, алай бла [[885 джыл]] [[Рим папа]] кириллицаны клисада джасакъ этгенди.
[[IX ёмюр]]ге дери славян тиллени джазмалары болгъанды деген билги джокъду. [[863 джыл]]гъа джууукъда Солундан (Салоникле) [[Кирилл бла Мефодий|Константин (Кирилл) Философ бла Мефодий]] къарнашла византий император [[Михаил III]] буйругъу бла славян тилге джазманы къурагъандыла. Къарнашланы кюрешгенлери бла бу харифлик къыбыла славян джерледе бек джайылгъандыла, ол джайылыу Римни рахатсыз этгенлей тургъанды, алай бла [[885 джыл]] [[Рим папа]] кириллицаны клисада джасакъ этгенди.


Болгармияда [[Борис I|сыйылы патчах Борис]] 860 джыл христианлыкъны алгъанды. Андан башлаб Болгария славян джазманы джайылыууну аралыгъы болуб башлайды. Былайда биринчи китаб школ ачылады — '''[[Преслав китаб школ]]''' — анда дин китабланы кирил-мефодий оригиналлары джангыдан джазылгъандыла ([[Инджил]], [[Забур]] (псалтырь), [[Абыстол (китаб)|Абыстол]], дууала), грек тилден джангы кёчюрюуле этиледи, бурурнгу славян тилде джангы чыгъармала чыгъадыла («О письменехъ Чрьноризца Храбра»).<br /> Славян джазманы эм бек джайылгъан, «джашнагъан» заманына, Болгарияда [[Симеон I|патчах Уллу Симеонну]] ([[893]]—[[927]] дждж.) эмда аны джашы [[Борис I|Борис патчахны]] башда заманлары саналады. Кечирек эски-славян тил [[Сербия]]гъа джайылады, X ёмюрню ахырында [[Киев Бийлик]]де дин тил болады.<br /> Эски-славян тил кюнчыгъыш славянланы къраллыкъларында дин тил болгъаны себебли, буруннгу орус тил джанындан кириу этиледи. Бу эски-славян тил кюнчыгъыш славян тилле бла къатышыб, бир тюрлю халгъа келеди.
Болгармияда [[Борис I|сыйылы патчах Борис]] 860 джыл христианлыкъны алгъанды. Андан башлаб Болгария славян джазманы джайылыууну аралыгъы болуб башлайды. Былайда биринчи китаб школ ачылады — '''[[Преслав китаб школ]]''' — анда дин китабланы кирил-мефодий оригиналлары джангыдан джазылгъандыла ([[Инджил]], [[Забур]] (псалтырь), [[Абыстол (китаб)|Абыстол]], дууала), грек тилден джангы кёчюрюуле этиледи, бурурнгу славян тилде джангы чыгъармала чыгъадыла («О письменехъ Чрьноризца Храбра»).<br /> Славян джазманы эм бек джайылгъан, «джашнагъан» заманына, Болгарияда [[Симеон I|патчах Уллу Симеонну]] ([[893]]—[[927]] дждж.) эмда аны джашы [[Борис I|Борис патчахны]] башда заманлары саналады. Кечирек эски-славян тил [[Сербия]]гъа джайылады, X ёмюрню ахырында [[Киев Бийлик]]де дин тил болады.<br /> Эски-славян тил кюнчыгъыш славянланы къраллыкъларында дин тил болгъаны себебли, буруннгу орус тил джанындан кириу этиледи. Бу эски-славян тил кюнчыгъыш славян тилле бла къатышыб, бир тюрлю халгъа келеди.


Аллында кириллица бла [[кюнчгыъыш славянла]], [[къыбыла славянла]]ны бир къаууму эмда [[румынлыла]] хайырланнгандыла («[[румын кириллица]]»); заман бла аланы алфавитлери кеслерича тюрлене, айры халгъа келгендиле, алай а харифлени джазылыуу эмда орфографияны принциплери ушаш къалгъандыла ([[босанчица]] атлы кюнбатыш серб кириллица вариантны тышында) .
Аллында кириллица бла [[кюнчгыъыш славянла]], [[къыбыла славянла]]ны бир къаууму эмда [[румынлыла]] хайырланнгандыла («[[румын кириллица]]»); заман бла аланы алфавитлери кеслерича тюрлене, айры халгъа келгендиле, алай а харифлени джазылыуу эмда орфографияны принциплери ушаш къалгъандыла ([[босанчица]] атлы кюнбатыш серб кириллица вариантны тышында) .
Тизгин 57: Тизгин 57:
== Кириллицаны харифлери ==
== Кириллицаны харифлери ==


Биринчи кирилл алфавитни къурамы белгили тюлдю; «классика» эски-славян кириллица 43 харифден къуралады, алай а анда кечирек къуралгъан харифледа бардыла (ы, оу, йотланнганла). Кириллица саулайы бла [[грек алфавит]]ни къошады кесине, алай а бир-бир грек харифле (кси, пси, фита, ижица) аллында болгъан орунларында тюлдюле, ахырына салыннгандыла. Грек алфавитде болмагъан кирилл харифлени бир къаууму джазылгъанлары бла глаголицаны харифлерине ушайдыла. [[Ц]] бла [[Ш]] ол заманны башха алфавитни харифлерине ушайдыла ([[арамей джазма]], [[эфиоп джазма]], [[копт джазма]], [[чууут джазма]], [[брахми]]) къайсы алфавитден келгенин белгилеген бек къыйынды. [[Б]] шекили бла [[В]] харифге ушайды, [[Щ]] [[Ш]] харифге. [[Диграф]]ланы къурауну принциплери (ЪI харифден Ы, ОУ, йотланнганла) глаголица харифлени ызындан келеди.
Биринчи кирилл алфавитни къурамы белгили тюлдю; «классика» эски-славян кириллица 43 харифден къуралады, алай а анда кечирек къуралгъан харифледа бардыла (ы, оу, йотланнганла). Кириллица саулайы бла [[грек алфавит]]ни къошады кесине, алай а бир-бир грек харифле (кси, пси, фита, ижица) аллында болгъан орунларында тюлдюле, ахырына салыннгандыла. Грек алфавитде болмагъан кирилл харифлени бир къаууму джазылгъанлары бла глаголицаны харифлерине ушайдыла. [[Ц]] бла [[Ш]] ол заманны башха алфавитни харифлерине ушайдыла ([[арамей джазма]], [[эфиоп джазма]], [[копт джазма]], [[чууут джазма]], [[брахми]]) къайсы алфавитден келгенин белгилеген бек къыйынды. [[Б]] шекили бла [[В]] харифге ушайды, [[Щ]] [[Ш]] харифге. [[Диграф]]ланы къурауну принциплери (ЪI харифден Ы, ОУ, йотланнганла) глаголица харифлени ызындан келеди.


Санланы джазыуда кириллицаны харифлери грек системадача хайырланады. Бек эски болуб, классика грек алфавитге огъунакъ кирмгене — [[сампи (хариф)|сампи]] и [[стигма (хариф)|стигма]] харифлени орнуна Ц (900) бла S (6) хайырланнгандыла; кечирек 90 белгилеген [[коппа (кириллица)|коппа]] да Ч хариф бла ауушдурулгъанды. Грек алфавитде болмагъан бир-бир харифле (сёз ючюн, Б, Ж), сан магъананы джюрютмегендиле.
Санланы джазыуда кириллицаны харифлери грек системадача хайырланады. Бек эски болуб, классика грек алфавитге огъунакъ кирмгене — [[сампи (хариф)|сампи]] и [[стигма (хариф)|стигма]] харифлени орнуна Ц (900) бла S (6) хайырланнгандыла; кечирек 90 белгилеген [[коппа (кириллица)|коппа]] да Ч хариф бла ауушдурулгъанды. Грек алфавитде болмагъан бир-бир харифле (сёз ючюн, Б, Ж), сан магъананы джюрютмегендиле.
Тизгин 63: Тизгин 63:
Кириллицадагъы харифлени не энчи атлары болгъанды, неда грек алфавитден келген атланы джюрютгендиле (кси, пси); талай атны этимологиясы алкъын толу ачыкъланыб бошамагъанды. Кириллицаны баш белгилерини списогу:
Кириллицадагъы харифлени не энчи атлары болгъанды, неда грек алфавитден келген атланы джюрютгендиле (кси, пси); талай атны этимологиясы алкъын толу ачыкъланыб бошамагъанды. Кириллицаны баш белгилерини списогу:


[[Файл:Birch bark alphabet of Novgorod.jpg|thumb|400px||Кириллицаны харифлери: новгородчу къайын къабукъда джазма № 591 ([[1025]]—[[1050]] дждж.) ]]
[[Файл:Birch bark alphabet of Novgorod.jpg|thumb|400px|Кириллицаны харифлери: новгородчу къайын къабукъда джазма № 591 ([[1025]]—[[1050]] дждж.) ]]
[[Файл:Марка Украины 2005 в честь славянской письменности Кирилла и Мефодия.jpg|thumb|190px|[[Украина|Украинаны]] славян джазмагъа -кириллицагъа аталыб чыгъарылгъан [[почта марка]]сы. [[2005]]]]
[[Файл:Марка Украины 2005 в честь славянской письменности Кирилла и Мефодия.jpg|thumb|190px|[[Украина|Украинаны]] славян джазмагъа -кириллицагъа аталыб чыгъарылгъан [[почта марка]]сы. [[2005]]]]


Тизгин 208: Тизгин 208:
Таблицада берилген хариф атла Россияда бусагъатдагъы [[клиса-славян тил]]де да джюрютюледиле.
Таблицада берилген хариф атла Россияда бусагъатдагъы [[клиса-славян тил]]де да джюрютюледиле.


Харифлени окъулууу диалектге кёре тюрленирге болгъанды. Ж, Ш, Ц харифле бурун заманлада джумушакъ тунакыла болгъандыла *(бусагъатда къатыдыла); {{unicode|Ѧ}} бла {{unicode|Ѫ}} аллында бурундан келген ачыкъ тауушла болгъандыла.
Харифлени окъулууу диалектге кёре тюрленирге болгъанды. Ж, Ш, Ц харифле бурун заманлада джумушакъ тунакыла болгъандыла *(бусагъатда къатыдыла); {{unicode|Ѧ}} бла {{unicode|Ѫ}} аллында бурундан келген ачыкъ тауушла болгъандыла.


=== Славян халкъланы бусагъатдагъы кирилл алфавитлери ===
=== Славян халкъланы бусагъатдагъы кирилл алфавитлери ===
Тизгин 243: Тизгин 243:


* [[1990 джыл]]гъа дери украин алфавит …ШЩЬЮЯ тюл …ШЩЮЯЬ бла бошалгъанды.
* [[1990 джыл]]гъа дери украин алфавит …ШЩЬЮЯ тюл …ШЩЮЯЬ бла бошалгъанды.
* Белорус, македон эмда украин джазмада хариф саналмагъан эмда алфавитге кирмеген [[Апостроф (тыйгъыч белги)|апостроф]]хайырланады. Белорус эмда украин джазмалада ол (кириллица)|къаты белгини '''Ъ''']] орнун тутады. Македон тилде уа [[Шва]] ачыкъ тауушду.
* Белорус, македон эмда украин джазмада хариф саналмагъан эмда алфавитге кирмеген [[Апостроф (тыйгъыч белги)|апостроф]]хайырланады. Белорус эмда украин джазмалада ол (кириллица)|къаты белгини '''Ъ''']] орнун тутады. Македон тилде уа [[Шва]] ачыкъ тауушду.
* Болгар тилде [[Ъ (кириллица)|'''Ъ''']] — айрыучу белги тюлдю, [[шва|айры ачыкъ тауушну]] белгисиди.
* Болгар тилде [[Ъ (кириллица)|'''Ъ''']] — айрыучу белги тюлдю, [[шва|айры ачыкъ тауушну]] белгисиди.


=== Эски (реформалагъа дери) граждан кирилл алфавитле ===
=== Эски (реформалагъа дери) граждан кирилл алфавитле ===
Тизгин 274: Тизгин 274:


Бусагъатда [[Официал тил|официал]] [[алфавит]] кибик бу къраллада хайырланады:
Бусагъатда [[Официал тил|официал]] [[алфавит]] кибик бу къраллада хайырланады:
* [[Абхазия]] ([[абхаз тил]])
* [[Хачыпсы]] ([[хачыпсы тил]])
* [[Белоруссия]] ([[белорус тил]])
* [[Белоруссия]] ([[белорус тил]])
* [[Босния эм Герцеговина]] ([[серб тил]])
* [[Босния эм Герцеговина]] ([[серб тил]])
Тизгин 280: Тизгин 280:
* [[Къазахстан]] ([[къазах тил]])
* [[Къазахстан]] ([[къазах тил]])
* [[Къыргъызстан]] ([[къыргъыз тил]])
* [[Къыргъызстан]] ([[къыргъыз тил]])
* [[Македония Республика|Македония]] ([[македон тил]])
* [[Шимал Македония]] ([[македон тил]])
* [[Монголия]] ([[монгол тил]])
* [[Монголия]] ([[монгол тил]])
* [[Приднестровье]] ([[Молдаван алфавит|кирилл джазмасы]] бла [[молдаван тил]])
* [[Приднестровье]] ([[Молдаван алфавит|кирилл джазмасы]] бла [[молдаван тил]])
Тизгин 290: Тизгин 290:
* [[Къыбыла Тегей]] ([[тегей тил]])
* [[Къыбыла Тегей]] ([[тегей тил]])


[[Къарачай-малкъар тил]] да 1938-39 джылладан башлаб кириллицаны тамалында харифле бла хайырланады
[[Къарачай-малкъар тил]] да [[1938]]-39 джылладан башлаб кириллицаны тамалында харифле бла хайырланады


{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.3em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.3em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
Тизгин 386: Тизгин 386:
|}
|}


Юникодда басымы бла кириллицада джазылгъан хариф джокъду, ол себебден аланы къурамлы этерге керек болады, - U+0301 («combining acute accent») символ басымлы ачыкъдан сора къошулады.
Юникодда басымы бла кириллицада джазылгъан хариф джокъду, ол себебден аланы къурамлы этерге керек болады, - U+0301 («combining acute accent») символ басымлы ачыкъдан сора къошулады.


{| class="Unicode standard" style="text-align:center; font-size:120%"
{| class="Unicode standard" style="text-align:center; font-size:120%"
Тизгин 492: Тизгин 492:
== Джибериуле ==
== Джибериуле ==


* [http://www.iis.ru/cyrillic/resource/report1997.ru.html Славян тилле эмда кодировкала] ([http://web.archive.org/web/20030712050556/http://perun.hut.ru/literatura/pismen.php])
* [https://web.archive.org/web/20191209204003/http://www.iis.ru/cyrillic/resource/report1997.ru.html Славян тилле эмда кодировкала] ([https://web.archive.org/web/20030712050556/http://perun.hut.ru/literatura/pismen.php])
* [http://www.ruscenter.ru/62.html Эпоха письменности] — кириллица бла глаголицаны тарихи.
* [http://www.ruscenter.ru/62.html Эпоха письменности] — кириллица бла глаголицаны тарихи.


Тизгин 500: Тизгин 500:


[[Категория:Алфавитле]]
[[Категория:Алфавитле]]

[[af:Cyrilliese alfabet]]
[[als:Kyrillisches Alphabet]]
[[an:Alfabeto cirilico]]
[[ar:أبجدية كيريلية]]
[[arz:حروف كيريلى]]
[[ast:Alfabetu cirílicu]]
[[az:Kiril əlifbası]]
[[ba:Кирил алфавиты]]
[[bat-smg:Kėrėlėca]]
[[be:Кірыліца]]
[[be-x-old:Кірыліца]]
[[bg:Кирилица]]
[[bjn:Abjad Sirilik]]
[[br:Lizherenneg kirillek]]
[[bs:Ćirilica]]
[[ca:Alfabet ciríl·lic]]
[[cs:Cyrilice]]
[[cu:Словѣньска аꙁъбоукꙑ]]
[[cv:Кириллица]]
[[cy:Yr wyddor Gyrilig]]
[[da:Kyrilliske alfabet]]
[[de:Kyrillisches Alphabet]]
[[dsb:Cirilica]]
[[el:Κυριλλικό αλφάβητο]]
[[en:Cyrillic script]]
[[eo:Cirila alfabeto]]
[[es:Alfabeto cirílico]]
[[et:Kirillitsa]]
[[eu:Alfabeto ziriliko]]
[[fa:الفبای سیریلیک]]
[[fi:Kyrillinen kirjaimisto]]
[[fr:Alphabet cyrillique]]
[[fur:Alfabet cirilic]]
[[fy:Sirillyske alfabet]]
[[ga:Aibítir Choireallach]]
[[gan:西里爾字母]]
[[gd:Aibidil Cirillach]]
[[gl:Alfabeto cirílico]]
[[gv:Abbyrlhit Kyrillagh]]
[[he:אלפבית קירילי]]
[[hi:सीरिलिक वर्णमाला]]
[[hif:Cyrillic akchhar]]
[[hr:Ćirilica]]
[[hsb:Kyriliski alfabet]]
[[ht:Alfabèt sirilik]]
[[hu:Cirill ábécé]]
[[id:Alfabet Sirilik]]
[[io:Kirila alfabeto]]
[[is:Kýrillískt stafróf]]
[[it:Alfabeto cirillico]]
[[ja:キリル文字]]
[[jv:Aksara Sirilik]]
[[ka:კირილიცა]]
[[kab:Ssirilik]]
[[kk:Кириллица]]
[[ko:키릴 문자]]
[[la:Abecedarium Cyrillicum]]
[[lb:Kyrillescht Alphabet]]
[[lt:Kirilica]]
[[lv:Kirilica]]
[[mk:Кирилица]]
[[ml:സിറിലിക് അക്ഷരമാല]]
[[mn:Кирилл үсэг]]
[[mr:सिरिलिक वर्णमाला]]
[[ms:Abjad Cyril]]
[[nah:Cirilo īmachiyōtlahtōltecpantiliz]]
[[nds:Kyrillisch Alphabet]]
[[nl:Cyrillisch alfabet]]
[[nn:Det kyrilliske alfabetet]]
[[no:Det kyrilliske alfabetet]]
[[nrm:A b c Cyrillique]]
[[oc:Alfabet cirillic]]
[[os:Кириллон алфавит]]
[[pl:Cyrylica]]
[[pnb:سریلک الفابٹ]]
[[pt:Alfabeto cirílico]]
[[qu:Kirilitsa]]
[[ro:Alfabetul chirilic]]
[[roa-tara:Alfabbète cirilleche]]
[[ru:Кириллица]]
[[rue:Кіріліця]]
[[se:Kyrillalaš alfabehta]]
[[sh:Ćirilica]]
[[simple:Cyrillic alphabet]]
[[sk:Cyrilika]]
[[sl:Cirilica]]
[[sq:Alfabeti cirilik]]
[[sr:Ћирилица]]
[[su:Alfabét Kirilik]]
[[sv:Kyrilliska alfabetet]]
[[sw:Kikyrili]]
[[ta:சிரில்லிக் எழுத்துக்கள்]]
[[tg:Алифбои кирилликӣ]]
[[th:อักษรซีริลลิก]]
[[tl:Alpabetong Siriliko]]
[[tr:Kiril alfabesi]]
[[tt:Kirill älifbası]]
[[uk:Кирилиця]]
[[uz:Kirill Alifbosi]]
[[vep:Kirilline kirjamišt]]
[[vi:Bảng chữ cái Kirin]]
[[war:Ciriliko nga Abakadahan]]
[[xal:Кирилл бичлт]]
[[yi:קירילישער שריפט]]
[[zh:西里尔字母]]
[[zh-classical:西里爾字母]]
[[zh-min-nan:Kyril jī]]

Бусагъатдагъы версия, 19:20, 14 октябрь 2022

Кириллица
Типи: Консонант-вокал
Тилле: буруннгу славян, клиса-славян, орус, серб, болгар, македон, украин, къарачай-малкъар эм кёб башха тилле
Джазылгъаны: солдан онгнга
Тарихи
Къуралгъан джери: Къыбыла-Кюнчыгъыш Европа
Къурагъан: Охридчи Климент
Кирилл бла Мефодий
Кёзюую: IX ёмюрден башлаб
(бусагъатдагъы шекилинде XVI ёмюрню ахырындан башлаб)


Чыкъгъаны

— Финикий алфавит
0— Грек алфавит
00— Кеч кириллица

Кодлары
Юникодну диапазону: U+0400 — U+04FF

U+0500 — U+052F
U+2DE0 — U+2DFF
U+A640 — U+A69F

ISO 15924: Cyrl

Cyrs (Эски кириллица)

Сурат юлгю
Текст юлгю
Текст юлгю
тюрлендириу Шаблонну документациясына къарагъыз

Кириллица — талай магъанасы болгъан терминди:

1) Эски-славян харифле: глаголица бла бирге эски-славян тилни буруннгу харифлигине саналады;

2) Кирилл алфавитле: эски-славян кириллицаны тамалында башха тил ючюн къуралгъан джазма система бла алфавитди.

Кириллицаны тамалында кёб славян тиллени алфавитлери къуралгъанды:

Аны тышында алгъыннгы СССР-ни халкъларыны асламысы да кириллицаны тамалында алфавитлеге кёчюрюлгендиле, бусагъатда Россия Федерацияны законларына кёре, Россияда джашагъан халкъланы тиллери да кирилл харифлени хайырланыргъа керекдиле.

Къуралыуу бла айныууну тарихи

[тюзет | къайнакъны тюзет]

IX ёмюрге дери славян тиллени джазмалары болгъанды деген билги джокъду. 863 джылгъа джууукъда Солундан (Салоникле) Константин (Кирилл) Философ бла Мефодий къарнашла византий император Михаил III буйругъу бла славян тилге джазманы къурагъандыла. Къарнашланы кюрешгенлери бла бу харифлик къыбыла славян джерледе бек джайылгъандыла, ол джайылыу Римни рахатсыз этгенлей тургъанды, алай бла 885 джыл Рим папа кириллицаны клисада джасакъ этгенди.

Болгармияда сыйылы патчах Борис 860 джыл христианлыкъны алгъанды. Андан башлаб Болгария славян джазманы джайылыууну аралыгъы болуб башлайды. Былайда биринчи китаб школ ачылады — Преслав китаб школ — анда дин китабланы кирил-мефодий оригиналлары джангыдан джазылгъандыла (Инджил, Забур (псалтырь), Абыстол, дууала), грек тилден джангы кёчюрюуле этиледи, бурурнгу славян тилде джангы чыгъармала чыгъадыла («О письменехъ Чрьноризца Храбра»).
Славян джазманы эм бек джайылгъан, «джашнагъан» заманына, Болгарияда патчах Уллу Симеонну (893—927 дждж.) эмда аны джашы Борис патчахны башда заманлары саналады. Кечирек эски-славян тил Сербиягъа джайылады, X ёмюрню ахырында Киев Бийликде дин тил болады.
Эски-славян тил кюнчыгъыш славянланы къраллыкъларында дин тил болгъаны себебли, буруннгу орус тил джанындан кириу этиледи. Бу эски-славян тил кюнчыгъыш славян тилле бла къатышыб, бир тюрлю халгъа келеди.

Аллында кириллица бла кюнчгыъыш славянла, къыбыла славянланы бир къаууму эмда румынлыла хайырланнгандыла («румын кириллица»); заман бла аланы алфавитлери кеслерича тюрлене, айры халгъа келгендиле, алай а харифлени джазылыуу эмда орфографияны принциплери ушаш къалгъандыла (босанчица атлы кюнбатыш серб кириллица вариантны тышында) .

Кириллицаны харифлери

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Биринчи кирилл алфавитни къурамы белгили тюлдю; «классика» эски-славян кириллица 43 харифден къуралады, алай а анда кечирек къуралгъан харифледа бардыла (ы, оу, йотланнганла). Кириллица саулайы бла грек алфавитни къошады кесине, алай а бир-бир грек харифле (кси, пси, фита, ижица) аллында болгъан орунларында тюлдюле, ахырына салыннгандыла. Грек алфавитде болмагъан кирилл харифлени бир къаууму джазылгъанлары бла глаголицаны харифлерине ушайдыла. Ц бла Ш ол заманны башха алфавитни харифлерине ушайдыла (арамей джазма, эфиоп джазма, копт джазма, чууут джазма, брахми) къайсы алфавитден келгенин белгилеген бек къыйынды. Б шекили бла В харифге ушайды, Щ Ш харифге. Диграфланы къурауну принциплери (ЪI харифден Ы, ОУ, йотланнганла) глаголица харифлени ызындан келеди.

Санланы джазыуда кириллицаны харифлери грек системадача хайырланады. Бек эски болуб, классика грек алфавитге огъунакъ кирмгене — сампи и стигма харифлени орнуна Ц (900) бла S (6) хайырланнгандыла; кечирек 90 белгилеген коппа да Ч хариф бла ауушдурулгъанды. Грек алфавитде болмагъан бир-бир харифле (сёз ючюн, Б, Ж), сан магъананы джюрютмегендиле.

Кириллицадагъы харифлени не энчи атлары болгъанды, неда грек алфавитден келген атланы джюрютгендиле (кси, пси); талай атны этимологиясы алкъын толу ачыкъланыб бошамагъанды. Кириллицаны баш белгилерини списогу:

Кириллицаны харифлери: новгородчу къайын къабукъда джазма № 591 (1025—1050 дждж.)
Украинаны славян джазмагъа -кириллицагъа аталыб чыгъарылгъан почта маркасы. 2005
Хариф Джазыл-
гъаны		 Сан
магъанасы		 Окъулууу Аты
А 1 [а] аз
Б [б] бу́ки
В 2 [в] ве́ди
Г 3 [г] глаго́ль
Д 4 [д] добро́
Е, Є 5 [е] есть
Ж [ж'] живе́те
Ѕ 6 [дз'] зело́
ʐ, З 7 [з] земля́
И 8 [и] и́же (8-ричное)
І, Ї 10 [и] и (10‑ричное)
К 20 [к] ка́ко
Л 30 [л] лю́ди
М 40 [м] мысле́те
Н 50 [н] наш
О 70 [о] он
П 80 [п] поко́й
Р 100 [р] рцы
С 200 [с] сло́во
Т 300 [т] тве́рдо
ОУ, Ү (400) [у] ук
Ф 500 [ф] ферт
Х 600 [х] хер
Ѡ 800 [о] оме́га
Ц 900 [ц’] цы
Ч 90 [ч’] червь
Ш [ш’] ша
Щ [ш’т’] ([ш’ч’]) ща
Ъ [ъ] ер
Ы [ы] еры́
Ь [ь] ерь
Ѣ [æ], [ие] ять
Ю [йу] ю
ΙΑ [йа] А йотланнган
Ѥ [йэ] Е йотланнган
Ѧ (900) [эн] юс гитче
Ѫ [он] юс уллу
Ѩ [йэн] юс йотланнган гитче
Ѭ [йон] юс йотланнган уллу
Ѯ 60 [кс] кси
Ѱ 700 [пс] пси
Ѳ 9 [θ], [ф] фита́
Ѵ 400 [и], [в] и́жица

Таблицада берилген хариф атла Россияда бусагъатдагъы клиса-славян тилде да джюрютюледиле.

Харифлени окъулууу диалектге кёре тюрленирге болгъанды. Ж, Ш, Ц харифле бурун заманлада джумушакъ тунакыла болгъандыла *(бусагъатда къатыдыла); Ѧ бла Ѫ аллында бурундан келген ачыкъ тауушла болгъандыла.

Славян халкъланы бусагъатдагъы кирилл алфавитлери

[тюзет | къайнакъны тюзет]
Беларуская А Б В Г Д Е Ё Ж З І Й К Л М Н
Български А Б В Г Д Е Ж З И Й К Л М Н
Македонски А Б В Г Д Ѓ Е Ж З Ѕ И Ј К Л Љ М Н
Русский А Б В Г Д Е Ё Ж З И Й К Л М Н
Српски А Б В Г Д Ђ Е Ж З И Ј К Л Љ М Н
Українська А Б В Г Ґ Д Е Є Ж З И І Ї Й К Л М Н
Белорус О П Р С Т У Ў Ф Х Ц Ч Ш Ы Ь Э Ю Я
Болгар О П Р С Т У Ф Х Ц Ч Ш Щ Ъ Ь Ю Я
Македон Њ О П Р С Т Ќ У Ф Х Ц Ч Џ Ш
Орус О П Р С Т У Ф Х Ц Ч Ш Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я
Серб Њ О П Р С Т Ћ У Ф Х Ц Ч Џ Ш
Украин О П Р С Т У Ф Х Ц Ч Ш Щ Ь Ю Я
  • 1990 джылгъа дери украин алфавит …ШЩЬЮЯ тюл …ШЩЮЯЬ бла бошалгъанды.
  • Белорус, македон эмда украин джазмада хариф саналмагъан эмда алфавитге кирмеген апострофхайырланады. Белорус эмда украин джазмалада ол (кириллица)|къаты белгини Ъ]] орнун тутады. Македон тилде уа Шва ачыкъ тауушду.
  • Болгар тилде Ъ — айрыучу белги тюлдю, айры ачыкъ тауушну белгисиди.

Эски (реформалагъа дери) граждан кирилл алфавитле

[тюзет | къайнакъны тюзет]
 Болгар 1945 дери А Б В Г Д   Е   Ж З И Й (І) К Л М Н О П Р С
 Орус 1918  дери А Б В Г Д   Е (Ё) Ж З И (Й) І К Л М Н О П Р С
 Серб XIX ё. арасына дери  А Б В Г Д Ђ Е   Ж З И Й І К Л М Н О П Р С
 Болгар 1945 дери Т   У Ф Х Ц Ч   Ш Щ Ъ (Ы) Ь Ѣ     Ю Я Ѫ (Ѭ) (Ѳ)  
 Орус 1918 дери Т   У Ф Х Ц Ч   Ш Щ Ъ Ы Ь Ѣ Э   Ю Я     Ѳ (Ѵ)
 Серб XIX ё. арасына дери  Т Ћ У Ф Х Ц Ч Џ Ш (Щ) Ъ Ы Ь Ѣ (Э) Є Ю Я     (Ѳ) (Ѵ)

(Джаякълаулада хариф статусу болмагъан белгиле эмда белгиленнген датадан алгъаракъ хайырланыудан чыкъгъан харифле берилгендиле.)

Дунияда джайылыуу

[тюзет | къайнакъны тюзет]
Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Кириллицаны тамалында алфавитлени хайырландыргъан тиллени списогу.
Схемада кириллицаны дунияда джайылуу кёргюзюлгенди. Джашил -кириллица официал алфавитди, джарыкъ джашил -алфавитлени бириди.


Бусагъатда официал алфавит кибик бу къраллада хайырланады:

Къарачай-малкъар тил да 1938-39 джылладан башлаб кириллицаны тамалында харифле бла хайырланады

А а Б б В в Г г Гъ гъ Д д Дж дж Е е
Ё ё Ж ж З з И и Й й К к Къ къ Л л
М м Н н Нг нг О о П п Р р С с Т т
У у Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ
ъ Ы ы ь Э э Ю ю Я я

Кириллицаны кодировкасы

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Юникодда кирилица

[тюзет | къайнакъны тюзет]

5.1 версиялы Юникодда тёрт бёлюм айрылгъанды:

аты кодланы диапазону (hex) ангылатыуу
Cyrillic 0400 045F ISO 8859-5 символла, 864 позициягъа ёрге кёчюрюлгендиле
0460 047F тарих харифле
0400 04FF кириллицаны хайырланнган тиллеге къошакъ символла
Cyrillic Supplement 0500 052F
Cyrillic Extended-A 2DE0 2DFF клиса-славян джазмада сатыр башы харифле
Cyrillic Extended-B A640 A69F тюрлю-тюрлю тарих харифле

Юникодда басымы бла кириллицада джазылгъан хариф джокъду, ол себебден аланы къурамлы этерге керек болады, - U+0301 («combining acute accent») символ басымлы ачыкъдан сора къошулады.

  0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F
400 Ѐ Ё Ђ Ѓ Є Ѕ І Ї Ј Љ Њ Ћ Ќ Ѝ Ў Џ
410 А Б В Г Д Е Ж З И Й К Л М Н О П
420 Р С Т У Ф Х Ц Ч Ш Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я
430 а б в г д е ж з и й к л м н о п
440 р с т у ф х ц ч ш щ ъ ы ь э ю я
450 ѐ ё ђ ѓ є ѕ і ї ј љ њ ћ ќ ѝ ў џ
460 Ѡ ѡ Ѣ ѣ Ѥ ѥ Ѧ ѧ Ѩ ѩ Ѫ ѫ Ѭ ѭ Ѯ ѯ
470 Ѱ ѱ Ѳ ѳ Ѵ ѵ Ѷ ѷ Ѹ ѹ Ѻ ѻ Ѽ ѽ Ѿ ѿ
480 Ҁ ҁ ҂ ҃ ҄ ҅ ҆   ҇   ҈   ҉ Ҋ ҋ Ҍ ҍ Ҏ ҏ
490 Ґ ґ Ғ ғ Ҕ ҕ Җ җ Ҙ ҙ Қ қ Ҝ ҝ Ҟ ҟ
4A0 Ҡ ҡ Ң ң Ҥ ҥ Ҧ ҧ Ҩ ҩ Ҫ ҫ Ҭ ҭ Ү ү
4B0 Ұ ұ Ҳ ҳ Ҵ ҵ Ҷ ҷ Ҹ ҹ Һ һ Ҽ ҽ Ҿ ҿ
4C0 Ӏ Ӂ ӂ Ӄ ӄ Ӆ ӆ Ӈ ӈ Ӊ ӊ Ӌ ӌ Ӎ ӎ ӏ
4D0 Ӑ ӑ Ӓ ӓ Ӕ ӕ Ӗ ӗ Ә ә Ӛ ӛ Ӝ ӝ Ӟ ӟ
4E0 Ӡ ӡ Ӣ ӣ Ӥ ӥ Ӧ ӧ Ө ө Ӫ ӫ Ӭ ӭ Ӯ ӯ
4F0 Ӱ ӱ Ӳ ӳ Ӵ ӵ Ӷ ӷ Ӹ ӹ Ӻ ӻ Ӽ ӽ Ӿ ӿ
500 Ԁ ԁ Ԃ ԃ Ԅ ԅ Ԇ ԇ Ԉ ԉ Ԋ ԋ Ԍ ԍ Ԏ ԏ
510 Ԑ ԑ Ԓ ԓ Ԕ ԕ Ԗ ԗ Ԙ ԙ Ԛ ԛ Ԝ ԝ Ԟ ԟ
520 Ԡ ԡ Ԣ ԣ
2DE0 ⷠ ⷡ ⷢ ⷣ ⷤ ⷥ ⷦ ⷧ ⷨ ⷩ ⷪ ⷫ ⷬ ⷭ ⷮ ⷯ
2DF0 ⷰ ⷱ ⷲ ⷳ ⷴ ⷵ ⷶ ⷷ ⷸ ⷹ ⷺ ⷻ ⷼ ⷽ ⷾ ⷿ
A640 Ꙁ ꙁ Ꙃ ꙃ Ꙅ ꙅ Ꙇ ꙇ Ꙉ ꙉ Ꙋ ꙋ Ꙍ ꙍ Ꙏ ꙏ
A650 Ꙑ ꙑ Ꙓ ꙓ Ꙕ ꙕ Ꙗ ꙗ Ꙙ ꙙ Ꙛ ꙛ Ꙝ ꙝ Ꙟ ꙟ
A660 Ꙣ ꙣ Ꙥ ꙥ Ꙧ ꙧ Ꙩ ꙩ Ꙫ ꙫ Ꙭ ꙭ ꙮ   ꙯
A670   ꙰   ꙱   ꙲ ꙳  ꙼  ꙽ ꙾ ꙿ
A680 Ꚁ ꚁ Ꚃ ꚃ Ꚅ ꚅ Ꚇ ꚇ Ꚉ ꚉ Ꚋ ꚋ Ꚍ ꚍ Ꚏ ꚏ
A690 Ꚑ ꚑ Ꚓ ꚓ Ꚕ ꚕ Ꚗ ꚗ

Джибериуле

[тюзет | къайнакъны тюзет]
  Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Кириллица.
Чыкъгъаны — «https://krc.wikipedia.org/w/index.php?title=Кириллица&oldid=106793»