Шош океан бетни къайнагъына къара

{{магъанала}}
{{Тенгиз
 |Аты                = Шош океан
 |Сурат             = Pacific Ocean.png
  |Суратны кенглиги       = 250
  |Суратны айгъакълау     = Шош океанны картасы
 |lat_dir = N |lat_deg = 6 |lat_min = 0 |lat_sec = 0
 |lon_dir = W |lon_deg = 160 |lon_min = 0 |lon_sec = 0
 |region                  = 
 |CoordScale              = 
 |Орналыуу                = 
  |Узунлугъу              = 
  |Кенглиги               = 
  |Майданы                = 178,68 млн
 |Къалынлыгъы                  = 710,36 млн
 |Джагъаны къыйырыны узунлугъу = 
 |Эм терени               = 11 022
 |Орта теренлиги          = 3976
 |Суу джыйыууну майданы   = 
  |Къошулгъан суула       = 
 |Позицион карта          = Джер
  |ПозКартаны кенглиги    = 
  |crosses180             = 
 |Викигёзенде категория   = Pacific Ocean
}}

'''Шош океан''' — [[Джер]] джюзюнде эм уллу майданы эмда теренлиги болгъан [[океан]]ды. Кюнбатышында [[Евразия]] бла [[Австралия]] [[континент]]ле бла чекленеди, кюнчыгъышында — [[Шимал Америка|Шимал]] эм [[Къыбыла Америка]] бла, [[Антарктида]] бла уа къыбыласында чекленеди.

Шош океан шималдан къыбылагъа 15,8 минг км чакълы бир узунлукъгъа иеди, кюнчыгъышдан кюнбатышха уа узунлугъу 19,5 минг км-ди. Тенгизлери бла бирге майданы — 179,7 млн км²-ди, орта теренлиги — 3984 м-ди, сууну къалынлыгъы — 723,7 млн км³-ди (тенгизлени санамасакъ: 165,2 млн км², 4282 м эмда 707,6 млн км³). Шош океанны эмда бютеу [[Дуния океан]]ны эм терен джери — 11&nbsp;022 м [[Мариан къырыкъ]]дады. Шош океанны юсю бла 180-чы [[меридиан]]да [[даталаны ауушуу сызы]] ётеди.

== Этимологиясы ==
Океанны кёрген биринчи европалыгъа испан [[конкистадор]] [[Нуньес де Бальбоа, Васко|Бальбоа]] саналады. [[1513 джыл]]да ол кесини джолдашлары бла [[Панама боюнчукъ]]ну ётюб танылмагъан океанны джагъасына чыгъады. Къыбылагъа ачылгъан богъаздан чыкъгъанлары себебли океаннга ''Къыбыла тенгиз'' ({{lang-es|[[:es:Mar del Sur|Mar del Sur]]}}) атны бередиле. [[1520 джыл]]ны 28-чи ноябрында ачыкъ океаннга [[Магеллан, Фернан|Фернан Магеллан]] чыгъады. Ол океанны [[Отлу Джер (архипелаг)|Отлу Джерден]] башлаб [[Филиппинле|Филиппин айрымканлагъа]] дери 3 ай бла 20 кюннге ётеди. Джолоучулукъну заманында кюн иги болады, океан да шош, ол себебден Магеллан аннга ''Шош океан'' атны береди. [[1753 джыл]]да француз географ [[Бюаш, Жан-Николь|Ж. Н. Бюаш]] ({{lang-fr|[[:fr:Jean-Nicolas Buache|Jean-Nicolas Buache]]}}) ''Уллу океан'' атны берирге теджейди. Алай а бу ат дуния [[география]]да алышмайды<ref name="Географические названия мира">{{статья|автор=Поспелов Е. М.|заглавие = Географические названия мира: Топонимический словарь. — 2-е изд., стереотип. |место=М. |издательство=Русские словари, Астрель, АСТ|год=2001|страницы =191—192}}</ref>. [[Ингилиз тил]]ли къраллада океаннга ''Pacific Ocean'' дейдиле.

[[1917 джыл]]гъа дери орус карталада башха ат да хайырланнганды — ''Кюнчыгъыш океан'', бу аты да орус сияхатчыланы къралны кюнчыгъышындан океаннга чыгъыулары бла байламлыды<ref name="Географические названия мира"/>.

== Физика-география халы ==

=== Баш билгиле ===
[[Джер]] джюзюню 49,5 % алгъан эмда [[Дуния океан]]ны суууну къалынлыгъыны 53 % кесине джыйгъан, Шош океан планетабызда эм уллу океанды. Кюнчыгъышдан кюнбатышха дери 19 минг км, шималдан къыбылагъа дери да 16 минг км узунлугъу барды. Аны суулары асламысы бла [[Къыбыла джарымтоб]]дадыла<ref name="Физическая география материков и океанов">{{книга|заглавие =Физическая география материков и океанов|ответственный =Под общей ред. А. М. Рябчикова|место =М.|издательство =Высшая школа|год =1988|страницы =516—521}}</ref>.

Кесини кюнчыгъыш къыйыры бла океан [[Шимал Америка]] бла [[Къыбыла Америка]]ны кюнбатыш джагъаларын джууады, кюнбатыш къыйыры уа [[Австралия (континент)|Австралия]] бла [[Евразия]]ны кюнчыгъыш джагъаларын, къыбылада эсе уа [[Антарктида]]ны джууады. [[Шимал Бузлауукъ океан]] бла чекге [[Берингни ачыкъ богъазы]] саналады — [[Дежнёвну учу]]ндан башлаб [[Уэльсчи Принцни учу]]на дери. [[Атлантика океан]] бла чек [[Горн (уч)|Горн учдан]] башлаб 68°04’ к.б. у. меридиан бла Къыбыла Америкадан эм къысха аралыкъ бла [[Антарктика джарымайрымкан]]нга дери Дрейкни ачыкъ богъазы бла [[Штернек уч]]ха дери тартылады<ref name="БРЭ Т.2">{{книга|заглавие =Большая Российская энциклопедия. Т. 2|место =М.|издательство =Большая Российская энциклопедия|год =2005|страницы =445}}</ref>. [[Индий океан]] бла чеги: Австралиядан къыбыларакъ [[Бассны ачыкъ богъазы]]ны кюнчыгъыш чеги бла [[Тасмания]] айрымканнга дери, андан ары 146°55’ к.ч.у. меридиан бла Антарктидагъа дери; Австралиядан шималыракъ — [[Андаман тенгиз]] бла [[Малакка ачыкъ богъаз]]ны арасы, андан ары [[Суматра]] айрымканны къыбыла-кюнбатыш джагъасы бла, [[Зонд ачыкъ богъаз]] бла, [[Ява]] айрымканны къыбыла джагъасы бла, [[Бали тенгиз]] бла [[Саву тенгиз]]ни къыбыла къыйырлары бла, [[Арафур тенгиз]]ни шимал чегине дери, андан [[Джангы Гвинея]]ны къыбыла-кюнбатыш джагъасы бла [[Торресни ачыкъ богъазы]]на дери<ref name="БРЭ Т.11">{{книга|заглавие =Большая Российская энциклопедия. Т. 11|место =М.|издательство =Большая Российская энциклопедия|год =2008|страницы =228}}</ref>.
{| class="standard" align="right" style="margin-left:15px"
 |+Океанланы баш морфология халлары<ref name="Атлас Океанов">Атлас океанов. Термины, понятия, справочные таблицы.— М.: ГУНК МО СССР, 1980. С. 84—85</ref>
 !Океанла
 !Сууну джюзюню майданы, млн км²
 !Къалынлыгъы,<br />млн км³
 !Орта теренлиги, <br />м
 !Эм терени, <br />м
 |-
 |[[Атлантика океан]]
 | align="right"| 91,66
 | align="right"| 329,66
 | align="right"| 3597
 | align="right"| [[Пуэрто-Рико (къырыкъ)|Пуэрто-Рико къырыкъ]] (8742)
 |-
 |[[Индий океан]]
 | align="right"| 76,17
 | align="right"| 282,65
 | align="right"| 3711
 | align="right"| [[Зонд къырыкъ]] (7729)
 |-
 |[[Шимал Бузлауукъ океан]]
 | align="right"| 14,75
 | align="right"| 18,07
 | align="right"| 1225
 | align="right"| [[Гренланд тенгиз]] (5527)
 |-
 |Шош
 | align="right"| 178,68
 | align="right"| 710,36
 | align="right"| 3976
 | align="right"| [[Мариан къырыкъ]] (11 022)
 |-
 |-
 |[[Дуния океан]]
 | align="right"| '''361,26'''
 | align="right"| '''1340,74'''
 | align="right"| '''3711'''
 | align="right"| '''11 022'''
|}

=== Тенгизлери ===
Шош океанны тенгизлерини, болгъазларыны эмда ачыкъ богъазларыны майданларыны ёлчеми 31,64 миллион км² чакълы бир болады (океанны бютеулей майданыны 18 %), къалынлыгъы 73,15 миллион км³ чакълы бир (10 %). Тенгизлерини асламысы, океанны кюнбатыш къыйырында, Евразияны джагъаларындадыла: [[Берингни тенгизи]], [[Охотск тенгиз|Охотск]], [[Япон тенгиз|Япон]], [[Ич Япон тенгиз|Ич Япон]], [[Сары тенгиз|Сары]], [[Кюнчыгъыш-Къытай тенгиз|Кюнчыгъыш-Къытай]], [[Филиппин тенгиз]]ле; [[Къыбыла-Кюнчыгъыш Азия]]ны айрымканларыны арасындагъы тенгизле : [[Къыбыла-Къытай тенгиз|Къыбыла-Къытай]], [[Ява тенгиз|Ява]], [[Сулу тенгиз|Сулу]], [[Сулавеси (тенгиз)|Сулавеси]], [[Бали тенгиз|Бали]], [[Флорес тенгиз|Флорес]], [[Саву тенгиз|Саву]], [[Банда тенгиз|Банда]], [[Серам (тенгиз)|Серам]], [[Хальмахера тенгиз|Хальмахера]], [[Молукка тенгиз]]ле; Австралияны джагъасыны джаны бла: [[Джангы гвиней океан|Джангы Гвиней]], [[Соломонну тенгизи|Соломонну]], [[Марджан тенгиз|Марджан]], [[Фиджи тенгиз|Фиджи]], [[Тасман тенгиз|Тасман]]; [[Антарктида]]ны джанындагъыла (бир-бирде аланы [[Къыбыла океаннга]] санайдыла): [[Россну тенгизи|Россну]], [[Амундсенни тенгизи|Амундсенни]], [[Беллинсгаузенни тенгизи|Беллинсгаузенни]]. Шимал эм Къыбыла Америкаланы джагъалыра бла тенгизле болмаса да, алай а уллу богъазла бардыла: [[Аляска (богъаз)|Аляска]], [[Калифорния богъаз|Калифорния]], [[Панама богъаз|Панама]]<ref name="Атлас Океанов"/>.

=== Айрымканлары ===
Шош океанны кенгликлеринде чачылгъан мингле бла айрымкан вулкан къусууну эсебинде къуралгъандыла. Бу айрымканланы бир къаууму [[марджан]]ла бла къуршаланнгандыла, сора дагъыда талай замандан суу тюбюне кетгендиле, ала кеслеринден сора [[атолл]]ланы тогъайларын къойгъандыла<ref name="Физическая география материков и океанов" />.

Айрымканланы саны бла (10 минг чакълы бир) эмда айрымканланы бютеулей майданыны ёлчеми бла Шош океан океанланы ичинде биринчи орунну алады. Океанда уллулугъу бла Джерни экинчи эмда ючюню айрымканлары орналгъандыла: [[Джангы Гвинея]] (829,3 минг км²) эм [[Калимантан]] (735,7 минг км²); айрымканланы эм уллу къаууму: [[Уллу Зонд айрымканла]] (1485 минг км², аны ичинде эм уллу айрымканла: Калимантан, [[Суматра]], [[Сулавеси]], [[Ява]], [[Банка (айрымкан)|Банка]]). Башха уллу айрымканла бла [[архипелаг]]ла: Джангы Гвинея айрымканла (Джангы Гвинея, [[Йос-Сударсо|Колепом]]), [[Японияны айрымканларыны тизими|Япон айрымканла]] ([[Хонсю]], [[Хоккайдо]], [[Кюсю]], [[Сикоку]]), [[Филиппинле|Филиппин айрымканла]] ([[Лусон]], [[Минданао (айрымкан)|Минданао]], [[Самар]], [[Негрос]], [[Палаван]], [[Панай]], [[Миндоро]]), [[Джынгы Зеландия]] ([[Къыбыла айрымкан (Джангы Зеландия)|Къыбыла]] эм [[Шимал айрыкман (Джангы Зеландия)|Шимал айрымканла]]), [[Гитче Зонд айрымканла]] ([[Тимор]], [[Сумбава]], [[Флорес (айрымкан)|Флорес]], [[Сумба (Индонезия)|Сумба]]), [[Сахалин]], [[Молукка айрымканла]] ([[Серам (айрымкан)|Серам]], [[Хальмахера (айрымкан)|Хальмахера]]), [[Бисмаркны айрымканы]] ([[Джангы Британия]], [[Джангы Ирландия (айрымкан)|Джангы Ирландия]]), [[Соломонну айрымканлары]] ([[Бугенвиль (айрымкан)|Бугенвиль]]), [[Алеут айрымканла]], [[Тайвань]], [[Хайнань]], [[Ванкувер (айрымкан)|Ванкувер]], [[Фиджи (архипелаг)|Фиджи айрымканла]] ([[Вити-Леву]]), [[Гавай айрымканла]] ([[Гавайла]]), [[Джангы Каледония]], [[Кадьяк архипелаг]], [[Курил айрымканла]], [[Джангы Гебридле]], [[Хайда-Гуаи]], [[Галапагос айрымканла]], [[Веллингтон (айрымкан)|Веллингтон]], [[Сыйылы Лаврентийни (айрымкан)|Сыйлы Лаврентийни]], [[Рюкю айрымканла]], [[Риеско]], [[Нунивак]], [[Санта-Инес (айрымкан)|Санта-Инес]], [[Д‘Антркасто (айрымканла)|Д‘Антркасто айрымканла]], [[Самоа (архипелаг)|Самоа айрымканла]], [[Ревилья-Хихедо]], [[Палмер (архипелаг)|Палмер архипелаг]], [[Шантар айрымканла]], [[Магдалена (айрымкан|Магдалена]], [[Луизиада айрымканла|Луизиада архипелаг]], [[Линга архипелаг]], [[Луайоте|Луайоте айрымканла]], [[Карагинский]], [[Кларенс (айрымкан)|Кларенс]], [[Нельсон (айрымкан)|Нельсон]], [[Принсесс-Ройал]], [[Хановер (айрымкан)|Хановер]], [[Командор айрымканла]]<ref name="Атлас Океанов"/>.
{|class="graytable" style="text-align:center"
 |+
|width="25%"|[[Файл:Yuzhno kurilsk00.jpg|center|500x165px]]
 |width="25%"|[[Файл:GreatBarrierReef-EO.JPG|center|500x165px]]
 |width="25%"|[[Файл:Storm in pacifica 6.jpg|center|500x165px]]
 |width="25%"|[[Файл:TERN1.JPG|center|500x165px]]
|-
 |[[Южно-Курильск]]де кюнню батыуу
 |[[Уллу барьер риф]]. Космосдан кёрюнюмю
 |[[Калифорния]]ны джагъасында шторм
 |[[Россну тенгизи]]нде бузлада контейнер ташыучу кеме
|}

=== Океанны къуралыууну тарихи ===
[[Мезозой|Мезозой эрада]] [[Пангея]]ны [[Гондвана]] бла [[Лавразия]]гъа юлешиннгенинде, аны тёгерегин алгъан [[Панталасса]] океан азайыб башлагъанды. Мезозойну ахырына, Гондвана бла Лавразия айырыладыла, аланы бири биринден узакълашыулары бла бирге аланы араларында бусагъатдагъы Шош океан къурала башлайды. Шош океан алашалыкъны ичинде [[юра кёзюу]]де тёрт океан тектоника плита къуралады: Шош-океан плита, Кула плита, Фараллон плита эмда Феникс плита. Шимал-кюнбатышдагъа Кул плита Азия континентни кюнчыгъыш эмда къыбыла-кюнчыгъыш къыйырларыны тюбюне тая баргъанды. Шимал-Кюнбатышдагъы Фараллон плита эсе уа Алясканы, Чукотканы эмда Шимал Американы кюнбатыш джагъасыны тюбюне тая баргъанды. Къыбыла-Кюнчыгъышдагъы Феникс плита эсе уа Къыбыла Американы кюнбатыш къыйырыны тюбюне. [[Мел кёзюу|Мел заманда]] къыбыла-кюнчыгъыш Шош-океан плита ол заманда бир болгъан Австралия-Антарктида континентни кюнчыгъыш къыйырыны тюбюне тайгъанды. Аны эсебинде континентден блокла айырылагъандыла, ала бусагъатдагъы Джангы-зеланд плато бла Лорд-Хау эм Норфолк суу тюбю мийикликлени къурайдыла. Кеч мелде Австралия-Антарктида континентни чачылыуу башланады. Австралия плита айырылыб экватор джанына тайыб башлайды. Аны бла бирге [[олигоцен]]де Шош-океан плита шимал-кюнбатыш таба тая башлагъанды. Кеч [[миоцен]]де Фараллон плита экиге юлешинеди: Кокос плита бла Наска плитагъа. Кула плита, шимал-кюнбатышха тая барыб, Евразияны тюбюне бютеулей киреди<ref name="Дрейф материков и климаты Земли">{{книга|автор =Ушаков С. А., Ясаманов Н. А.|заглавие =Дрейф материков и климаты Земли|место =М.|издательство =Мысль|год =1984|страницы =142—191}}</ref>.

Тектоника плиталаны джюрюулери бюгюн да барады. Бу къымылдауну кегейине ара-океан рифле саналадыла. Бу зонаны кюнбатышында эм уллу шош-океан плита барды, ол да джылгъа 6-10 см терклик бла шимал-кюнбатышха таяды, Евразия эмда Австралия плиталаны тюбюне аны кюнбатышда Филиппин плита тебереди.<ref name="Дрейф материков и климаты Земли1">{{книга|автор =Ушаков С. А., Ясаманов Н. А.|заглавие =Дрейф материков и климаты Земли|место =М.|издательство =Мысль|год =1984|страницы =10—15}}</ref>.

=== Геология къурулушу эмда тюбюню рельефи ===
[[Файл:Pacific elevation.jpg|300px|thumb|Шош океанны теренликлерини картасы]]

==== Континентлени суу тюбю къыйырлары ====
Континентлени суу тюбю къыйырлары Шош океанны 10 % аладыла. [[Шельф]]ни рельефинде субаэрал реликт рельефли трансгрессия тюзле баш орун аладыла. Быллай формала Яваны шельфи бла Берингни тенгизини шельфинде бек эсленедиле. Корея шельф бла Кюнчыгъыш-Къытай тенгизни шельфинде рельефни тизим формалары бек джайылыбдыла. Ала агъымла бла къуралгъандыла. Экватор-тропика сууланы шельфлеринде тюрлю-тюрлю [[Марджан рифле|марджан къурулушла]] джайылыбдыла. Антарктика шельфни асламысы 200 метрден терендеди, башы таракъча бек чачакъды, суу тюбю мийикликле, алашалыкъла бла алмашадыла. Шимал Американы континентал сырты суу тюбю каньонла бла джырылыбды. Уллу суу тюбю каньонла Берингни тенгизини тюбюнде да белгилидиле.<ref name="Физическая география материков и океанов" />.

[[Джангы Зеландия]]ны суу тюбю къыйырлары кесини континентал структурасына иеди. Аны майданы айрымканланы майданындан эсе он къатха асламды. Бу суу тюбю Джангы-зеланд плато эки джассы башлы мийиклик (Кэмпбел бла Чатам) бла аланы араларында Баунки алашалыкъдан къуралады.<ref name="Физическая география материков и океанов" />.

==== Аралыкъ зона ====
Шош океанны кюнбатыш къыйырында континентлени къыйырларындан океанны джатагъыны арасындагъы зона барды: [[Алеут къырыкъ]], [[Курил-Камчатка къырыкъ]], [[Япон къырыкъ]], Кюнчыгъыш-Къытай къырыкъ, [[Филиппин къырыкъ|Индонезий-Филиппин]], [[Мариан къырыкъ|Бонино-Мариан]] (океанны эм терен нохтасы — [[Мариан къырыкъ]] бла бирге, теренлиги 11 022 м), Меланезий, [[Тонга (къырыкъ)|Тонга-Кермадек]], [[Маккуори (къырыкъ)|Маккуори]] къырыкъладыла. Бу аралыкъ бёлгеле кеслерине [[Къырыкъ (тенгиз)|терен къырыкъланы]], къыйыр тенгизлени къошадыла. Кюнчыгъыш къыйыры бла быллай бёлгеле бардыла: [[Ара-американ къырыкъ]] эм [[Перуан-Чилий къырыкъ]]. Ала къуру терен къырыкъладан къуралгъандыла, къырыкъланы узунлугъу бла уа Ара эмда Къыбыла Американы джаш таулары барадыла<ref name="Физическая география материков и океанов" />.

Бютеу аралыкъ бёлгеледе [[вулканизм]] бла сейсмика джанындан тирилик айныбды, ала [[Шош-океан вулкан тогъай]]ны къурайдыла<ref name="Физическая география материков и океанов" />.

==== Орта-океан тау тизимле эмда океанны джатагъы ====
Шош океанны майданыны 11 % [[Орта-океан тау тизим|орта-океан тау тизимле]] аладыла: [[Къыбыла-Шошокеан кёлтюрюлюу]] бла [[Кюнбатыш-Шошокеан кёлтюрюлюу]]. Ала кенг, бек джырылмагъан мийикликледиле. Ёзек системасындан къабыргъа бутакъла кетедиле — [[Чилий кёлтюрюлюу]] эмда [[Галапагос рифт зона]]. Шош океанны орта-океан тизимлерине [[Горд тау тизим]], [[Хуан-де-Фука тау тизим]] эмда [[Эксплорер тау тизим]] киредиле. Орта-океан тау тизимле сейсмикасы мийик болгъан зоналадыла, рифт зоналада джангы чыкъгъан лавала да табылгъандыла, металлы агъымла уа гидротермала бла байламлыдыла<ref name="Физическая география материков и океанов" />.

Шош океанны кёлтюрюуледен къуралгъан системасы джатагъын эки тенг болмагъан кесекге юлешеди. Кюнчыгъыш кесеги сайыракъ, эмда къурулушу тынчыракъды. Былайда Чилий кёлтюрюуню (рифт зона) эмда [[Наска тау тизим|Наска]], [[Сала-и-Гомес тау тизим|Сала-и-Гомес]], [[Карнеги тизим|Карнеги]] эмда [[Кокос тау тизим]]лени айырыб чертирге боллукъду. Бу тау тизимле джатакъны кюнчыгъыш кесегин [[Гватемал къобу|Гватемал]], [[Панама къобу|Панама]], [[Перуан къобу|Перуан]] эмда [[Чилий къобу]]лагъа юлешедиле. Аланы барысы да къыйын чачакълы дуппурлу эмда таулу рельефге иедиле. [[Галапагос айрымканла]]ны районунда рифт зонаны айырадыла<ref name="Физическая география материков и океанов" />.

Шошокеан кёлтюрюуледен кюнбатыш джанындагъы кесеги Шош океанны джатагъыны 3/4 чакълы бири болады. Онла бла мийиклик эмда тау тизим, океанны джатагъын кёб чунгургъа, къобугъа юлешеди. Эм магъаналы тау тизимле джарым тогъай шекелли кёлтюрюу система къурайдыла. Биринчи аллай джарым тогъайны [[Гавай тау тизим]] къурайды, анны бла параллель джарым тогъайны [[Картографланы таулары]], [[Маркус-Неккер]], [[Лайн айрымканла]]ны суу тюбю тау тизимлери къурайдыла, джарым тогъай [[Туамоту|Туамоту айрымканланы]] суу тюбю тамалында бошалады. Аны ызындан келген джарым тогъай [[Маршаллны айрымканлары]]ны, [[Кирибати]]ни, [[Тувалу]]ну эм [[Самоа]]ны суу тюбю тамалларындан къуралады. Тёртюнчю джарым тогъайгъа [[Каролин айрымканла]]ны эмда суу тюбю [[Капингамаранги мийикликни]] алады. Бешинчи джарым тогъай Каролин айрымканланы къыбыла къауумларындан къуралады.<ref name="Физическая география материков и океанов" />.

Гавай айрымканла бла Самоа архипелагда бусагъатда да лава къусады. Шош океанны джатагъында 10 минг чакълы бир тау барды, асламысы бла вулкан тамаллыладыла. Аланы ичинде кёб [[гайот]] барды. Бир къауум гайотланы башлары 2—2,5 минг м теренликдедиле, орта теренлик эсе уа 1,3 минг метрди. Шош океанны ара эмда кюнбатыш кесеклеринде айрымканларыны асламысыеы марджан тамалы барды. Вулкандан къуралгъан айрымканла да марджан къурулушла бла къуршалайдыла<ref name="Физическая география материков и океанов" />.

==== Океанны тюбюндеги топуракъ джатакъла ====
Азияны уллу суулары, сёз ючюн — [[Амур]], [[Хуанхэ]], [[Янцзы]], [[Меконг]] эмда башхала Шош океаннга джыл сайын 1767 миллион тонна къалау келтиредиле. Бу [[аллювий]] бютеулей къыйыр тенгизле бла богъазланы акваторияларында къалады. Американы эм уллу суулары — [[Юкон (суу)|Юкон]], [[Колорадо (суу)|Колорадо]], [[Колумбия (суу)|Колумбия]], [[Фрейзер (суу)|Фрейзер]], [[Гуаякиль]] эмда башхала джыл сайын 380 миллион тонна къалау келтиредиле, эмда 70—80 % ачыкъ океаннга кетеди<ref name="Берега">{{книга|автор =Каплин П. А., Леонтьев О. К., Лукьянова С. А., Никифоров Л. Г.|заглавие =Берега|место =М.|издательство =Мысль|год =1991|страницы =355—356}}</ref>.

{|class="graytable" style="text-align:center"
 |+
 |width="25%"|[[Файл:D0807I14-HarbourTour.jpg|center|500x165px]]
 |width="25%"|[[Файл:Volcano,Savaii.(.Photographer’s.Title).Andrew.Thomas 1906.jpg|center|500x165px]]
 |width="25%"|[[Файл:Pacific typhoon tracks 1980-2005.jpg|center|500x165px]]
 |width="25%"|[[Файл:Saomai and Bopha 2006-08-08 0205Z.jpg|center|500x165px]]
|-
 |[[Камчатка]]. [[Авачинск бухта]]
 |Вулканны къусууу, [[Савайи]] айрымкан ([[Самоа]]) 1905 джылда
 |Шош-океан [[тайфун]]ланы 1980—2005 джыллада джюрюуюню схемасы
 |[[Саомай]] (онгда) эмда Бопха тропик циклонла, 8 август 2006 джыл
|}

=== Климаты ===

Шош океанны климаты [[кюн радиация]]ны эмда [[атмосфераны циркуляциясы]]ны зоналы джайылыууну, Азия континентни чакъ эткисини тамалында къуралады. Океанда Джерде болгъан бютеу [[климат зона]]ны айырырыгъа боллукъду. Шимал [[Орта климат|орта зонада]] къыш заманда бар аралыкъгъа [[Алеут депрессия|Басымны алеут минимуму]] саналады, джай ол алай эсленмейди. Къыбыларакъ Шимал-шошокеан [[антициклон]] орналгъанды. Экваторну узунлугъуна Экваториал [[Депрессия (метеорология)|депрессияны]] (тюшген басымны бёлгесин) айырыргъа боллукъду, ол къыбыласында Къыбыла-Шошокеан антициклон бла ауушунады. Андан ары къыбылагъа басым тюше барады, сора [[Антарктида]]ны башында мийик басымны бёлгесине алмашады. Барлыкъ аралыкъланы орналгъанларына кёре джеллени да ургъан джанлары белгиленеди. Шимал джарымтобну орта кенгликлеринде къыш — кючлю кюнбатыш джелле, джай — къарыусуз къыбыла джелле урадыла. Океанны шимал-кюнбатышында къыш заманда шимал эмда шимал-кюнчыгъыш [[муссон]] джелле урадыла, джай а уа ала къыбыла муссон джеллеге ауушунадыла. Полюсдагъы фронтлада къуралгъан циклонла, полюсну къатындагъы зоналада штормланы кёб болуууна чурум боладыла. Шимал джарымтобну [[субтропикле]]ри бла [[Тропика климат|тропиклеринде]] шимал-кюнчыгъыш [[пассат]]ла бийлик этедиле. [[Экваториал климат|Экватор зонада]] джылны узунуна [[Штиль (кюнню халы)|штиль]] болады. Къыбыла джарымтобну тропика эмда субтропика зоналарында къыбыла-кюнчыгъыш пассат бийлик этеди, джай къарыусузду, къыш эсе уа кюч алады. Тропикледе (асламысы бла джай) хыны тропика тайфунла джаратыладыла. Ала асламысы бла [[Филиппинле]]ден кюнчыгъыш джанында къураладыла, андан ала шимал-кюнбатыш бла шималгъа джол аладыла [[Тайвань]] бла [[Япония]]ны юсю бла ётюб [[Берингни тенгизи]]не джетерге къарыуларын тауусадыла. Тайфунланы башха бёлгеси Ара Американы джаныды. Къыбыла джарымтобну къыркъынчы кенгликлеринде дайым эмда кючлю кюнбатыш джелле бардыла. Къыбыла джарымтобну мийик кенгликлеринде джелле, Антарктида джанындагъы алаша басымда болуучу орта циклон циркуляцияны джорукъларына бойсунадыла<ref name="Физическая география материков и океанов1">{{книга|заглавие =Физическая география материков и океанов|ответственный =Под общей ред. А. М. Рябчикова|место =М.|издательство =Высшая школа|год =1988|страницы =521—526}}</ref>.

Климатны зоналыкъ юлешиниуюне океанны башындагъы хауа да бойсунады, алай кюнбатыш кесеги джылыракъды. Тропика эмда экваториал зоналада орта температурала 27,5&nbsp;°C — 25,5&nbsp;°C арасындады. Джай 25&nbsp;°C изотерма шималгъа кенгереди, океанны кюнбатыш кесегинде бу кенгериу уллуду, кюнчыгъыш кесегинде уа алай эсленирча болмайды. Океанны къыйырсыз джюзюню башы бла бара хауа мылылыкъ бла толады. Экваторну эки джанында, джауумланы максимуму болгъан эки бёлге барады, ала 2000 мм изогиета бла чекленедиле, экваторну юсю бла уа къургъагъыракъ зона барады. Шош океанда шимал пассатла бла къыбыла пассатланы бир-бирлерине тийген зона джокъду. Бир-бири бла тийишмеген, къургъагъыракъ экватор бла айры болгъан эки зона къуралады<ref name="Физическая география материков и океанов1" />.

=== Гидрология режими ===
[[Файл:North Pacific Subtropical Convergence Zone.jpg|300px|thumb|Шошокеан агъымла]]

==== Башындагъы сууланы циркуляциясы ====
Шош океанны агъымларыны схемасы, атмосфераны циркуляциясыны схемасына байланыбды. Шимал джарымтобну шимал-кюнчыгъыш пассаты Шимал-Пассат агъымны джаратылыууна чурум болады, бу агъым океанны [[Ара Америка]]ны джагъасындан [[Филиппинле|Филиппин айрымканлагъа]] дери барады. Андан ары агъым эки дженгнге юлешинеди: бири къыбылагъа бурулуб [[Экватор къаршчы агъым]]ны къуралыууна юлюш къошады, бир кесеги уа индонезий тенгизлени бассейнлерине кетеди. Шимал дженги [[Кюнчыгъыш-Къытай тенгиз]]ге агъады, андан чыгъыб [[Кюсю]] айрымканны къыбыла джанында джангы джылы [[Куросио]] агъымгъа тамал береди. Бу агъым шималгъа Япон джагъагъа дери барады, джолунда айрымканланы климатларын кючлю эткилейди. Ш. к. 40° Куросио Шимал-Шошокеан агъымгъа кёчеди, эмда кюнчыгъышха, [[Орегон]]ну джагъасына дери барады. Шимал Америкагъа джетгенден сора, эки бутакъгъа юлешинеди, шимал джылы [[Аляска агъым]] бла сууукъ къыбыла [[Калифорния агъым]]гъа. Къыбыла джарымтобда Къыбыла-кюнчыгъыш пассат [[Къыбыла Пассат агъым]]ны къурайды, ол Шош океанны [[Колумбия]]ны джагъасындан башлаб [[Молукк айрымканла]]гъа дери ётеди. [[Лайн айрымканла]] бла [[Туамоту]]ну арасында ол Марджан тенгизге баргъан бутакъны къурайды, ол бутакъ андан ары къыбылагъа, [[Австралия (континент)|Австралияны]] джагъасы бла, Кюнчыгъыш-Австралия агъымны къураб агъады. Къыбыла Пассат агъымны сууларыны асламысы Молукка айрымканланы кюнчыгъыш джанында Шимал-Пассат агъымны суулары биригиб Экватор къаршчы агъымны къурайдыла. Кюнчыгъыш-Австралия агъым [[Джангы Зеландия]]ны къыбыла джанында кючлю Кюнбатыш джеллени агъымына къошулады. Ол агъым Индий океандан келиб, Шош океанны кюнбатышдан кюнчыгъышха ётеди. [[Къыбыла Америка]]ны къыбыла учунда бу агъым юлешинеди, шималгъа Перу агъым кибик агъады, ол тропикледе Къыбыла Пассат агъымгъа къошулады, эмда агъымланы къыбыла тогъайын джабады. Кюнбатыш джеллени агъымыны башха кесеги уа Къыбыла Американы Горн учну агъымы ат бла континентни къыйыры бла ётюб [[Атлантика океан]]нга кетеди. Шош океанны сууларыны циркуляциясында сууукъ [[Кромвеллни агъымы]] уллу орун алады, ол Къыбыла Пассат агъымны тюбю бла ш. к. 154°-дан башлаб [[Галлапагос айрымканла]]гъа дери барады<ref name="Физическая география материков и океанов1" />. Океанны кюнчыгъыш экватор кесегинде [[Эль-Ниньо]] деген джылы аз тузлу агъым къуралады, сууукъ Перу агъымны Къыбыла Американы джагъаларындан ыхтырады. Аны бла бирге баш сууланы тюбюндеги къатлагъа кислородну келиую тохтайды, ол [[планктон]]ну, чабакъланы эмда аланы ашаб джашагъан къанатлыланы ёлюмлерине себеб болады, къургъакъ болуучу джагъалагъа уа кючлю джангурла келедиле, ала да суу къобуугъа чурум боладыла<ref name="Явления Эль-Ниньо">{{cite web|url=http://primpogoda.ru/articles/prosto_o_pogode/yavleniya_el_nino_i_la_nino/|title=Явления Эль-Ниньо и Ла-Ниньо|publisher=Примпогода|accessdate=2012-02-14}}</ref>.

{| class="standard"
 |+ Шош океанны суу балансы<ref name="Атлас Океанов" />.
 !Келиу||Джылгъа сууну ёлчеми<br /> минг км³||Джоюм||Джылгъа сууну ёлчеми<br /> минг км³
 |-
 |Индий океандан [[Австралия]] — [[Антарктида]] (147° к.-ч. у.) джырыкъдан Кюнбатыш джеллени агъымы бла бирге || align="right"|5370||Кюнбатыш джеллени агъымы бла бирге Атлантика океаннга, Дрейкни ачыкъ богъазыны юсю бла|| align="right"|3470
 |-
 |Атлантика океандан Дрейкни ачыкъ богъазы бла || align="right"|210||Индий океаннга, [[Австралия]] — [[Антарктида]] (147° к.-ч. у.) джырыкъдан || align="right"|2019
 |-
 |Джауумла|| align="right"|260|| Индонезий тенгизлени ачыкъ богъазларыны юсю бла Индий океаннга|| align="right"|67
 |-
 |Къобанладан саркъгъан|| align="right"|14|| Шимал Бузлаучу океанга Берингни ачыкъ богъазыны юсю бла || align="right"|30
 |-
 |Джер тюбю агъым|| align="right"|1||Кюнде къуруу || align="right"|270 
 |-
 |Антарктика бузланы эриуюнден келген|| align="right"|1||  ||  
 |-
 | align="right"|'''Бютеулей'''    || align="right"|'''5856'''|| align="right"|'''Бютеулей'''    || align="right"|'''5856'''    
 |}

==== Тузлулугъу, буз къуралыу ====
Эм бек [[тузлулукъ]] экватор эмда тропика зоналагъа келеди (максимум 35,5—35,6 [[промилле|‰]]-ге дери), анда кебиу мийик, джауум да аз болады. Кюнчыгъышха сууукъ агъымла бла бирге тузлулукъ да азаяды. Джауумну да кёб болууу тузлулукъну азайтады.<ref name="Физическая география материков и океанов1" />

Шош океанны къыбыласында буз Антарктика джанындагъы зоналада къуралады, шималда уа къуру Берингни тенгизинде, Охотск эмда Япон тенгизледе болады. Къыбыла Алясканы джагъаларындан [[айсберг]]ле къуралады, ала мартда-апрелде ш. к. 48—42°-на дери джетедиле. Шимал тенгизле, артыкъсыз да Берингни тенгизи, океанны шимал бёлгелеринде джюзген бузланы асламысын бередиле. Антарктика суулады [[пак буз]]ланы чеги къ. к. 60—63°-на джетеди, айсбергле шималгъа узакъ кетедиле, ш. к. 45°-на дери.<ref name="Физическая география материков и океанов1" />

==== Суу массала ====
Шош океанда юс, юс тюбюндеги, аралыкъ, терен эмда тюб сууланы айырадыла. Юс суу массаны 35—100 м къалынлыгъы барды, аны [[температура]]сы, тузлулугъу эмда къысыкълыгъы бирчаракъды. Бу суу масса океанны юсюнде джылыу ауушдуруу бла, джауумла бла кебиуню илишкиси бла эмда кючлю къатышыу бла белгиленеди. Бу шартла юс тюбюндеги суулагъа да байлмлыдыла, алай а юс сууладан азыракъ. Субтропикле бла сууукъ кенгликледе бу суу массала джыл джарымны юс суула, башха джарымда уа юс тюбюндеги суула боладыла. Бир къауум климат бёлгеледе аланы аралыкъ суула бла чеклери 220 м бла 600 м арасында болады. Юс тюбюндеги суула бек тузлудула эмда мийик къысыкълыдыла, температуралары тропикле бла субтропикледе 13—18&nbsp;°C-ды, орта климат бёлгеде 6—13&nbsp;°C-ды. Юс тюбюндеги суула джылы климатда тузлу юс сууланы тюбюне тюшюую бла къураладыла<ref name="Физическая география материков и океанов1" />.

Орта эмда мийик кенгликлени аралыкъ суу массаларыны температурасы 3—5&nbsp;°C-ды, тузлулугъу уа 33,8—34,7 ‰ болады. Тюб чеги 900—1700 м арасында болады. Терен суу массаланы къуралыуу антарктика суулада эмда Берингни тенгизинде сууугъан сууланы тюбюне тюшюую бла, сора теренде джайылыуу бла байламлыды. Тюб суу массала 2500—3000 м теренликни тюбюндедиле. Аланы температуралары гитчеди (1—2&nbsp;°C) тузлулугъу да бирчады (34,6—34,7 ‰). Бу суула антарктика шельфде къураладыла. Акъыртын ала океанны тюбю бла теренликлеге джайыладыла. Башха океанны тюб сууларына кёре, Шош океанны тюб сууларында эритилген [[кислород]] азды. Терен суула бла бирге тюб суула Шош океанны суу къалынлыгъыны 75 % боладыла<ref name="Физическая география материков и океанов1" />.

== Флорасы бла фаунасы ==
Шош океанда [[Дуния океан]]ны [[биомасса]]сыны 50 % джыйылгъанды. Океанда джашау байды, артыкъсыз да Азия бла Австралияны джагъаларыны арасындагъы тропика эмда субтропика бёлгеледе. Анда уллу территорияла [[марджан риф]]ле бла эмда [[мангрла|мангр чырпыла]] бла алыныбды. Шош океанны [[фитопланктон]]у бек ууакъ бир клеткалы [[суу ёсюмлюкле]]ден къуралады, аланы 1300 тюрлюсю белгилиди. Ёсюмлюкню асламысы сай бёлгеледе эмда [[апвеллинг]]ни зоналарында джайылыбды. Океанны тюбюндеги ёсюмлюкле: 4 минг тюрлю суу ёсюмлюк бла 29 тюрлю гоккалы ёсюмлюкдюле<ref name="Физическая география материков и океанов1" />.

{|class="graytable" style="text-align:center"
 |+

 |width="25%"|[[Файл:Laminariasetchellii2.jpg|center|500x155px]]
 |width="25%"|[[Файл:Buff-banded Rail Fafa Island.jpg|center|500x155px]]
 |width="25%"|[[Файл:Callorhinus ursinus and harem.jpg|center|500x155px]]
 |width="25%"|[[Файл:Caesio teres and Pterocaesio digramma.jpg|center|500x155px]]
|-
 |Сай джерде [[ламинария]]ны ёсюмлюклери.<br /> [[Калифорния]]ны джагъасы, АБШ
 |[[Къолан кютюучючюк]],<br /> [[Тонга]] айрымкан
 |Тенгиз киштиклени колониясы,<br /> Аляска
 |[[Уллу барьер риф]]ни марджанлары,<br /> [[Австралия]]
|}

Шош океанны джаныуар дуниясы башха океанладан эсе 3-4 къатха байды, артыкъсыз да тропика суулада. Индонезий тенгизледе [[чабакъ]]ланы 2 минг тюрлюсю тюбейди, шимал тенгизледе уа къуру 300 тюрлюсю. Тропика зонада моллюскланы 6 минг тюрлюсю барды, Берингни тенгизиде уа — 200 чакълы бир. Шош океанны фаунасында буруннгу тюрлюле кёб тюбейдиле. Лосось чабакъланы 95 % да шош океанны сууларындады<ref name="Физическая география материков и океанов1" />.

== Экология проблемалары ==
[[Файл:Marine debris on Hawaiian coast.jpg|thumb|right|[[Гавайла|Гавай пляжда]] тенгизден келген багуш]]
Шош океанда адамны мюлк иши аны сууларыны кирлениуюне себеб болгъанды, аны биология байлыкъларын азайтханды. Сёз ючюн, [[XVIII ёмюр]]ню ахырына Берингни тенгизинде [[тенгиз ийнек]]ле къурутулгъандыла. [[XX ёмюр]]ню аллында [[тенгиз киштик]]ле бла [[кит]]лени кёб тюрлюсю къурур къоркъууда болгъандыла, бусагъатда бу джаныуарланы ёлтюрюу чекленнгенди, бир-бир къраллада уа тамамы бла джасакъланнганды. Океанда экология джанындан эм уллу къоркъуу сууланы нефть продуктла бла кирлендириудю, аны тышында [[ауур металла]] бла [[Ядролу энергетика|атом индустрияны]] джараусузгъа чыкъгъанлары да уллу къоркъуу бередиле. Заранлы затла агъымла бла бирге бютеу океаннга джайыладыла. Адамла джашагъан джерлени къой, Антарктиданы джагъасында джашагъан тенгиз джаныуарланы чархларында да табылгъандыла бу заранлы затла. АБШ-ны он штаты тохтаусуз кеслерини джараусузгъа чыкъгъан затларын тенгизге тёгедиле. 1980-чы джылда бу амал бла 160 000 тоннадан артыкъ джараусузгъа чыкъгъан къоратылгъанды, ол замандан бери бу санла азайгъандыла<ref name="Тихий океан - самый большой и самый глубокий океан на Земле">{{cite web|url=http://samogo.net/articles.php?id=62|title=Тихий океан — самый большой и самый глубокий океан на Земле|publisher=Samogo.Net|accessdate=2012-02-01|archiveurl=http://www.webcitation.org/659S8oE6I|archivedate=2012-02-02}}</ref><ref name="Загрязнение океана">{{cite web|url=http://kamox571.ru/forum/2-775-1|title=Загрязнение океана|publisher=Форум честных правил|accessdate=2012-02-01|archiveurl=http://www.webcitation.org/659SAo3Xa|archivedate=2012-02-02}}</ref>.

Шош океанны шимал кесегинде джелимден (пластмассадан) [[Уллу шошокеан багуш тамгъа]] къуралгъанды, ол Шимал-Шошокеан агъым системаны болушлугъу бла бютеу океандан багушну джыйыб, бир джерге келтиреди. Бу тамгъа Шош океанны шимал кесегини юсю бла, Калифорнияны джагъасындан 500 [[тенгиз миля]] чакълы бирден, Гавайланы къаты бла Япониягъа джетише келгенди. 2001 джылда бу багуш айрымканны массасы 3,5 млн тоннадан ауур болгъанды, майданы уа — 1 млн км² чакълы бир, ол демек, зоопланктонну массасындан алты кереге ауурду. Хар 10 джыл сайын бу багушну майданы бир къатха уллу болады<ref name="Мусорный остров в Тихом Океане">{{cite web|url=http://www.ecologoff.ru/eco-problems/20-musornyj-ostrov-v-tixom-okeane.html|title=Мусорный остров в Тихом Океане|publisher=ECOlogoFF.Ru - экологически чистый сайт|accessdate=2012-01-31|archiveurl=http://www.webcitation.org/659SDbCxY|archivedate=2012-02-02}}</ref>.
[[Файл:Crossroads Baker (wide-zoom).jpg|thumb|left|Бикини атоллда ядролу сауутну сынау.<br />24 июль 1946 джыл]]

[[1945 джыл]]ны 6-чы эмда 9-чу августунда [[АБШ-ны сауутлу кючлери]] Японияны [[Хиросима]] бла [[Нагасаки]] шахарларын ядролу сауут бла бомбалагъандыла — адам улуну тарихинде [[ядролу сауут]]ну къазауатда джангыз кере хайырланыууду бу. Ёлгенлени саны Хиросимада — 90-166 минг адам, Нагасакиде да 60-80 минг адам болгъанды<ref name="Хиросима и Нагасаки">{{cite web|url=http://urakami.narod.ru/copying.html|title=Хиросима и Нагасаки: история, свидетельства очевидцев, фотографии|publisher=|accessdate=2012-03-05|}}</ref>. 1946-чы джылдан башлаб 1958-чи джылгъа дери [[Бикини (атолл)|Бикини]] эмда [[Эниветок]] атоллада ([[Маршаллны айрымканлары]]) [[АБШ]] ядролу сынаула бардыргъанды. Бютеулей 67 атом эмда водород бомба атылтыу болгъанды<ref name="nuclearclaimstribunal">{{cite web|url=http://urakami.narod.ru/|title=U.S. Nuclear Testing Program in the Marshall Islands|publisher=Marshall Islands Nuclear Claims Tribunal|accessdate=2012-02-22|}}</ref>. 1954 джылны 1-чи мартында, 15 мегатонналыкъ [[водород бомба]]ны суу башында сынауну заманында, атылыудан теренлиги 75 м, кенглиги 2 км болгъан кратер къуралгъанды, ядролу джууа 15 км мийикликге чыкъгъанды, диаметри да 20 км болгъанды. Эсебинде Бикини атолл джокъ болгъанды, территория — АБШ-ны тарихинде эм уллу радиация кирлениуге ие болгъанды, алайлада джашагъан адамла радиация бла таякъланнгандыла<ref name="Мой сайт">{{cite web|url=http://kucha.3dn.ru/publ/jadernye_vzryvy/1-1-0-8|title=Ядерные взрывы...|publisher=Мой сайт|accessdate=2012-02-22|}}</ref>. 1957—1958 джыллада Уллу Британия, Полинезияда [[Ноелни айрымканы (Кирибати)|Ноелни айрымканы]] бла [[Молден]] атоллда ([[Лайн айрымканла]]) 9 ядролу атылтыу этгенди. 1966—1996 джыллада Франция, [[Француз Полинезия]]ны [[Муруроа]] бла [[Фангатауфа]] атолларында ([[Туамоту|Туамоту архипелаг]]) 193 ядролу сынау этгенди (аладан 46 атмосферада, 147 джер тюбюнде)<ref name="Росатом">{{cite web|url=http://www.iss-atom.ru/book-2/glav-3.htm|title=Глава III.   Районы проведения ядерных испытаний|publisher=Росатом|accessdate=2012-02-22|}}</ref>.

[[1989 джыл]]ны 23-чю мартында Алясканы джагъасыны къатында «[[Эксон Вальдез]]» танкерде авария болгъанды, бу палахны эсебинде 260 минг баррель нефть тенгизге тёгюледи, 28 минг км² майданда нефть тамгъа къуралады. Нефть бла джагъа сызны эки минг чакълы бир километри кирленнген эди<ref name="faq">{{cite web| title = Questions and Answers |url=http://www.evostc.state.ak.us/facts/qanda.cfm | work = History of the Spill| publisher =Exxon Valdez Oil Spill Trustee Council |accessdate = 2012-02-22}}</ref>. Бу авария 2010 джылны 20-чы апрелинде [[Мексикан богъаз]]дагъы «Deepwater Horizon» нефть платформаны атылыууна дери тарихде эм уллу тенгиз экология палахха саналгъанды<ref name="histories">{{cite book| title =Oil Spill Case Histories 1967–1991, Report No. HMRAD 92-11| publisher =[[National Oceanic and Atmospheric Administration]]| month =September | year =1992| location =[[Seattle]] | page =80| url =http://response.restoration.noaa.gov/book_shelf/26_spilldb.pdf| format =PDF| accessdate= 2008-03-10 }}</ref>.

== Шош океанны джагъасындагъы къралла ==
* Шош океанны чеклериндеги къралла (сагъат бурулгъаныча): [[Американы Бирлешген Штатлары]], [[Канада]], [[Мексика|Мексиканы Бирлешген Штатлары]], [[Гватемала]], [[Сальвадор|Эль-Сальвадор]], [[Гондурас]], [[Никарагуа]], [[Коста-Рика]], [[Панама]], [[Колумбия]], [[Эквадор]], [[Перу]], [[Чили]], [[Австралия|Австралия Бирлик]], [[Индонезия]], [[Малайзия]], [[Сингапур]], [[Бруней|Бруней-Даруссалам]], [[Филиппинле]], [[Таиланд]], [[Камбоджа]], [[Вьетнам|Вьетнам Социалист Республика]], [[Къытай|Къытай Халкъ Республика]], [[Корея Республика]], [[Корей Халкъ-Демократ Республика]], [[Япония]], [[Россия Федерация]].

Океанны ичинде башха регионлагъа кирмеген [[Океания]]ны къурагъан айрымкан къралла эмда башха къралланы иеликлери барды:
* [[Меланезия]]: [[Вануату]], [[Джангы Каледония]] ([[Франция]]), [[Папуа — Джангы Гвинея]], [[Соломонну Айрымканлары]], [[Фиджи]];
* [[Микронезия]]: [[Гуам]] ([[АБШ]]), [[Кирибати]], [[Маршаллны Айрымканлары]], [[Науру]], [[Палау]], [[Шимал Мариан айрымканла]] (АБШ), [[Уэйк атолл]] (АБШ), [[Микронезияны Федератив Штатлары]];
* [[Полинезия]]: [[Американ Самоа|Кюнчыгъыш Самоа]] (АБШ), [[Джангы Зеландия]], [[Самоа]], [[Тонга]], [[Тувалу]], [[Питкерн]] ([[Уллу Британия]]), [[Уоллис эм Футуна]] (Франция), [[Француз Полинезия]] (Франция).

== Тинтилиуюню тарихи ==
Шош океанны тинтиу эмда хайырланыу, адам улуну джазылгъан тарихинден кёбге алгъа башланнганды. Океанда джюзерге [[джонка]]ла, [[катамаран]]ла эмда тюз плотла хайырланнгандыла. 1947 джылда [[бальса]] агъачдан этилген «[[Кон-Тики]]» плот норвегчи [[Хейердал, Тур|Тур Хейердалны]] башчылыгъы бла Шош океанны Къыбыла Американы арасындан Полинезияны айрымканларына дери джюзгенди. Къытай джонкала океанны джагъаларыны джаны бла Индий океаннга джолоучулукъ этгенлей тургъандыла.(юлгюге, 1405—1433 джыллада [[Чжэн Хэни джолоучулукълары|Чжэн Хэни джети джолоучулугъу]])<ref name="География морских путей">{{статья|автор=Серебряков В. В.|заглавие = География морских путей|место=М. |издательство=Транспорт|год=1981|страницы =9—30}}</ref>.

[[Файл:Ortelius - Maris Pacifici 1589.jpg|300px|left|thumb|Шош океанны хапарлауу.<br />[[Ортелий, Абрахам|Абрахам Ортелий]], 1589 джыл]]
[[Файл:Balboa.jpg|thumb|right|200px|[[Нуньес де Бальбоа, Васко|Нуньес де Бальбоа]]]]
Шош океанны кёрген биринчи европачыгъа испан конкистадор [[Бальбоа, Васко Нуньес де|Васко Нуньес де Бальбоа]] саналады, ол 1513 джылда Панама боюнчукъда бир тауну башындан «шумлукъда» къыбыла джанында джайылгъан океанны сууларын кёргенди, эмда ол заманда аннга Къыбыла Океан атны бергенди. 1520 джылны къачында португал тенгизчи [[Магеллан, Фернан|Фернан Магеллан]] Къыбыла Американы къыбыла джанындан тёгерегине айланнганды, [[Магелланны ачыкъ богъазы|ачыкъ богъазны]] ётгенден сора джангы суу кенгликлени кёргенди. Юч ай баргъан джолоучулукъда ол Филиппин айрымканлагъа джетеди, бир уллу джелге да тюбемейди, ол себебден болур, Магеллан океаннга Шош атны береди. Шош океанны [[Maris Pacifici|биринчи деталлы картасын]] 1589 джыл [[Ортелий]] басмалайды<ref name="Map Mogul">{{cite web|url=http://mapmogul.com/catalog/product_info.php+products_id+52|title=Ortelius, Abraham: SOLD Maris Pacifici|publisher=Map Mogul Ltd|accessdate=2012-02-01|archiveurl=http://www.webcitation.org/659SV0XUv|archivedate=2012-02-02}}</ref>. 1642—1644 джыллада [[Тасман, Абел Янсзон|Тасманны]] башчылыгъы бла экспедиция Австралияны айры континент болгъанын ачыкълагъанды<ref name="География морских путей"/>.

Океанны актив тинтиу [[XVIII ёмюр]]де башланады. Европаны алчы къраллары Шош океаннга илму-тинтиу экспедицияланы джибере башлайдыла, алагъа башчылыкъ этген белгили тенгиз тинтиучюле, саяхатчыла: ингилизли [[Кук, Джеймс|Джеймс Кук]] (Австралия бла Джангы Зеландияны тинтиу, Гавайланы ачыу), французла [[Бугенвиль, Луи Антуан де|Луи Антуан Бугенвиль]] (Океанияны айрымканларын тинтиу) эмда [[Лаперуз, Жан-Франсуа де|Жан-Франсуа Лаперуз]], итальянлы [[Маласпина, Алессандро|Алессандро Маласпина]] (Къыбыла эмда Шимал Америкаланы бютеу кюнбатыш джагъасыны карталарын этгенди). Океанны шимал кесегини тинтиуюнде орус тинтиучюле да юлюш къошхандыла, сёз ючюн, [[Дежнёв, Семён Иванович|С. И. Дежнёв]] (Евразия бла Шимал Американы арасындагъы ачыкъ богъаз), [[Беринг, Витус Ионассен|В. Беринг]] (океанны шимал джагъаларын тинтиу) эмда [[Чириков, Алексей Ильич|А. И. Чириков]] (Шимал Американы шимал-кюнбатыш джагъаларын тинтиу)<ref name=autogenerated1>{{cite web|url=http://umeda.ru/study_pacific|title=Исследование Тихого океана|publisher=Путешествия и туризм|accessdate=2012-02-01|archiveurl=http://www.webcitation.org/659SVqetB|archivedate=2012-02-02}}</ref>. 1803—1864 джыллада орус тенгизчиле 45 джер джюзюн аулагъан джолоучулукъ этгендиле, аны эсебинде орус аскер флот эмда саудюгерчи флот Балтикадан Шош океаннг джолну эмда океанда талай айрымканны ачханды. 1819—1821 джыллада [[Беллинсгаузен, Фаддей Фаддеевич|Ф. Ф. Беллинсгаузен]] бла [[Лазарев, Михаил Петрович|М. П. Лазарев]] башчылыкъ этген джер джюзюн аулагъа экспедиция Антарктида бла Къыбыла океанны 29 айрымканын ачханды<ref name="География морских путей"/>.

1872—1876 джыллада «[[Челленджер (корвет)|Челленджер]]» деген ингилиз [[корвет]]де [[«Челленджерни» экспедициясы|биринчи илму океан экспедиция]] ётгенди<ref name="Челленджер">{{cite web|url=http://www.oceanographers.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=49&Itemid=52|title=Челленджер|publisher=Океанология. Океанография - изучение, проблемы и ресурсы мирового океана|accessdate=2012-02-08}}</ref>, ол океанны суууну къурамыны, флорасыны эмда фаунасыны, тюбюню рельефини, грунтларыны юсюнден джангы билгиле алгъанды, океанны теренликлерини картасы къуралгъанды, терен суулада джюзген джаныуарланы биринчи коллекциясы джыйылгъанды. Шош океанны тинтиуде уллу юлюшюн «Планет» кемеде герман экспедиция (1906—1907) бла «Карнеги» (1928—1929) шхунада норвегчи [[Свердруп, Харальд Ульрик|Х. У. Свердруп]] башчылыкъ этген американ океанография экспедиция этгенди. 1949 джылда «Витязь» деген совет илму-тинтиу кеме [[СССР-ни Илмула Академиясы]]ны байрагъы бла экспедиция бардыргъанды. 1979 джылгъа дери бу кеме 65 илму рейс этгенди. Аны эсебинде Шош океанны рельефинде кёб «акъ тамгъа» ариуланнганды (сёз ючюн, Мариан чунгурну теренлиги ёлчеленнгенди). Ол заманлада тинтиуле талай къралны экспедициялары бла бардырылгъанды: Уллу Британия — «Челленджер II» (1950—1952), Швеция — «Альбатрос III» (1947—1948), Дания — «Галатея» (1950—1952), ала океанны юсюнден кёб джангы билги келтиргендиле<ref name="Исследования Мирового океана в 20 в.">{{cite web|url=http://www.oceanographers.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=1009&Itemid=141|title=Исследования Мирового океана в 20 в.|publisher=Океанология. Океанография - изучение, проблемы и ресурсы мирового океана|accessdate=2012-02-08}}</ref>. [[Халкъла арасы геофизика джыл]]ны (1957—1958) ичинде, халкъла арасы кючле (артыкъсыз да АБШ бла СССР) джангы тинтиуле бардыргъандыла, аны эсебинде Шош океанны джангы батиметрика эмда тенгиз навигация карталары этиледиле<ref name="Международный геофизический год">{{cite web|url=http://pochemy.net/?n=977|title=Международный геофизический год|publisher=Электронная энциклопедия Pochemy.net|accessdate=2012-02-08}}</ref>. 1968 джылдан башлаб «Гломар Челленджер» деген американ кемеде терен суу тюбю къазыула эмда башха биология тинтиуле бардырылгъандыла<ref name="Гломар Челленджер">{{cite web|url=http://www.seapeace.ru/oceanology/science/712.html|title=«Гломар Челленджер» и проект глубоководного бурения|publisher=Мир океана|accessdate=2012-02-08}}</ref>. 1960 джылны 23-чю январында адам биринчи эмда бусагъатха дери джангыз кере Дуния океанны эм терен джери Мариан къырыкъгъа тюшгенди. [[Триест (батискаф)|«Триест»]] атлы тинтиучю батискафда АБШ-ны АТК-ни лейтенантны [[Дон Уолш]] бла тинтиучю [[Жак Пикар]] тюшгендиле<ref name="Man at the Deepest Depth">{{cite web|url=http://oceanexplorer.noaa.gov/history/quotes/soundings/soundings.html|title=1960 — Man at the Deepest Depth|publisher=Ocean Explorer|accessdate=2012-02-08}}</ref>.

{|class="graytable" style="text-align:center"
 |+

 |width="25%"|
 |width="25%"|[[Файл:PArenas Magallanes.JPG|center|500x200px]]
 |width="25%"|[[Файл:Bathyscaphe Trieste with USS Lewis (DE-535) over the Marianas Trench, 23 January 1960 (NH 96797).jpg|center|500x200px]]
 |width="25%"|[[Файл:1959 Советское научно-исследовательское судно «Витязь».jpg|center|500x200px]]
|-
 |[[Кон-Тики]] плот. <br />1947 джылдан фото 
 |[[Пунта-Аренас]]да Магелланнга эсгертме, [[Чили]]. <br />Магеллан кесини атын джюрютген ачыкъ богъазгъа къараб турады
 |[[Триест (батискаф)|«Триест»]] батискаф тюшюуюню аллы бла,<br />23 январь 1960 джыл
 |СССР-ни почта маркасы, 1959 джыл. <br />[[Витязь (кеме)|Совет илму-тинтиу <br />кеме «Витязь»]]
|}

== Экономика магъанасы ==
Бусагъатда Шош океанны джагъалары эмда айрымканлары бирча адамла бла хайырландырылмайдыла. Эм кёб адам джерлешген эмда [[индустрия]]л джанындан хайырланнган бёлгелеге АБШ-ны джагъасы ([[Лос-Анджелес]]ден [[Сан-Франциско]]гъа дери), Японияны эмда [[Къыбыла Корея]]ны джагъалары саналады. Австралия бла Джангы Зеландияны джашауларында да океанны магъанасы уллуду<ref name="Берега"/>.

=== Чабакъчылыкъ эмда тенгиз санагъатла ===
Эм уллу санагъат магъанасы орта эмда тропика кенгликлени барды. Шош океанны акваториясына дунияда чабакъ тутууну 60 % келеди. Аланы ичинде лосось тукъумлу чабакъла, селдь тукъумлу, трескалыла эмда башхала. Чабакъладан сора сют ичген тенгиз джаныуарла да тутуладыла: [[кашалот]], [[кит]], [[тенгиз киштик]], [[калан]], [[морж]], [[сивуч]]; [[омураусузла]]: [[крабла]], [[креветкала]], [[устрицала]], [[Башаякъла|башаякъ моллюскла]]. Талай тюрлю ёсюмлюк да чыгъарылады ([[Ламинария|ламинария (тенгиз къобуста)]], [[анфельция]] ([[агар-агар]]), [[филлоспадикс]]). Шош океанны эм кючлю тенгиз санагъат къралларына: Япония (Токио, [[Нагасаки]], [[Симоносеки]]), Къытай ([[Чжоушань]], [[Яньтай]], [[Циндао]], [[Далянь]]), Россия Федерация ([[Приморье]], [[Сахалин]], [[Камчатка]]), Перу, Таиланд, Индонезия, Филиппинле, Чили, Вьетнам, Къыбыла Корея, КХДР, Австралия Бирлик, Джангы Зеландия, АБШ саналадыла<ref name="БРЭ">{{cite web|url=http://gatchina3000.ru/great-soviet-encyclopedia/bse/110/849.htm|title=Брокгауз-Ефрон и Большая Советская Энциклопедия объединенный словник|publisher=gatchina3000.ru|accessdate=2012-02-09}}</ref>.

=== Улоу джоллары ===
Шош океанны юсю бла магъаналы тенгиз эмда хауа коммуникацияла ётедиле. Ала шошокеан бассейнни къралларын бир-бирлери бла байлайдыла, эмда башха къраллагъа транзит джол боладыла. Магъаналы океан джолла [[Канада]] бла [[АБШ]]-дан [[Тайвань|Тайвангъа]] барады. Шош океанны эм баш кеме ётген ачыкъ богъазлары: [[Берингни ачыкъ богъазы]], [[Татар ачыкъ богъаз]], [[Лаперузну ачыкъ богъазы]], [[Корей ачыкъ богъаз|Корей]], [[Тайвань ачыкъ богъаз|Тайвань]], [[Сингапур ачыкъ богъаз|Сингапур]], [[Малакка ачыкъ богъаз|Малакка]], [[Сангар ачыкъ богъаз]]ла, [[Бассны ачыкъ богъазы]], [[Торресни ачыкъ богъазы]], [[Кукну ачыкъ богъазы]], [[Магелланны ачыкъ богъазы]]. Шош океанны Атлантика океан бла [[Панама канал]] байлайды<ref name="География морских путей"/>. Уллу [[порт]]ла: [[Владивосток]], [[Находка (шахар)|Находка]], [[Восточный (порт)|Восточный]], [[Ванино (порт)|Ванино]] ([[Россия]]да), [[Кобе]]—[[Осака]], [[Токио]]—[[Иокогама]], [[Нагоя]] ([[Япония]]да), [[Шанхай]] , [[Сянган]] (Къытайда), [[Сингапур]] (Сингапурда), [[Сидней]] , [[Ньюкасл (Австралия)|Ньюкасл]] ([[Австралия]]да), [[Окленд (Джангы Зеландия)|Окленд]] ([[Джангы Зеландия]]да), [[Ванкувер]] ([[Канада]]да), [[Сан-Франциско]], [[Лос-Анджелес]] , [[Лонг-Бич]] (АБШ-да), [[Уаско]] ([[Чили]]де). Шош океанны бассейнинде кёб орта эмда ууакъ порт барды<ref name="Берега"/><ref name="География морских путей"/>.

Шош океанны юсю бла хауа джюк ташыу да уллу магъананы тутады. Океанны юсю бла биринчи дайым авиарейс 1936 джыл Сан-Франциско (АБШ) — [[Гонолулу]] (Гавай айрымканла) — [[Манила]] (Филиппинле) маршрут бла этилгенди. Бусагъатда маршрутланы асламысы Шош океанны шимал эмда ара зоналарыны башы бла барады. Айрымканланы арасында ич авиаджолла да уллу магъананы джюрютедиле. 1902 джыл Уллу Британия океанны тюбю бла биринчи суу тюбю [[телеграф]] кабелни тартханды (узунлугъу — 12,55 минг км), ол [[Табуаэран|Фаннинг]] эмда Фиджи айрымканланы юсю бла барыб Канаданы, Джангы Зеландияны, Австралияны байлагъанды<ref name="БРЭ"/>.

{|class="graytable" style="text-align:center"
 |+

 |width="25%"|[[Файл:151003 Shinko Kobe Japan01s5.jpg|center|500x160px]]
 |width="25%"|[[Файл:MV Steve Irwin Melbourne.jpg|center|500x160px]]
 |width="25%"|[[Файл:Harbour 15.JPG|center|500x160px]]
 |width="25%"|[[Файл:Mataveri Airport Easter Island Chile.jpg|center|500x160px]]
|-
 |[[Кобе]] порт, [[Япония]]
 |[[Мельбурн]]ну портунда MV Steve Irwin тенгиз кеме, [[Австралия]]
 |[[Филиппинле]]де паром
 |[[Матавери халкъла арасы аэропорт|Пасханы айрымканыны аэропортунда]] [[LAN Airlines]] компанияны самолету 
|}

=== Джараулу къазыу къайнакълары ===
Шош океанны тюбю тюрлю-тюрлю минералладан байды. Къытайны, Индонезияны, Малайзияны, Японияны, АБШ-ны, Эквадорну, Австралияны шельфлеринде нефть бла табигъат газ чыгъарадыла. Бусагъатда санамлагъа кёре Шош океанны гёзенлеринде Дуния океанны табигъат байлыкъларыны 40 % барды.

=== Рекреацион къайнакълары ===
Шош океанны рекреация къайнакълары бек байды. [[Дуния турист организация]]ни билгилерине кёре, XX ёмюрню ахырына Кюнчыгъыш Азия бла Шошокеан регионда халкъла арасы турист джолоучу болгъанланы 16 % солугъанды. Баш солуу зонала: Гавай айрымканла, Полинезия бла Микронезияны айрымканлары, Австралияны кюнчыгъыш джагъасы, [[Бохай богъаз]] бла [[Хайнань|Хайнань айрымкан]] Къытайда<ref name="Рекреационные ресурсы">{{cite web|url=http://www.orsha.by/?page_id=54|title=Рекреационные ресурсы|publisher=Страны и континенты|accessdate=2012-02-10}}</ref>. Эм кёб турист джюрюген къралла: Къытай (55 миллион джылгъа), Малайзия (24 миллион), Гонконг (20 миллион), Таиланд (16 миллион), Макао (12 миллион), Сингапур (9 миллион), Къыбыла Корея (9 миллион), Япония (9 миллион), Индонезия (7 миллион), Австралия (6 миллион), Тайвань (6 миллион), Вьетнам (5 миллион), Филиппинле (4 миллион), Джангы Зеландия (3 миллион), Камбоджа (2 миллион), Гуам (1 миллион); Шимал эмда Къыбыла Американы джагъа къраллары: АБШ (60 миллион), Мексика (22 миллион), Канада (16 миллион), Чили (3 миллион), Колумбия (2 миллион), Коста-Рика (2 миллион), Перу (2 миллион), Панама (1 миллион), Гватемала (1 миллион), Сальвадор (1 миллион), Эквадор (1 миллион)<ref name="ВсеТур">{{cite web|url=http://mkt.unwto.org/sites/all/files/docpdf/unwtohighlights11enlr_1.pdf|title=UNWTO World Tourism Barometer. 2011 edition|publisher=Всемирная туристская организация ЮНВТО|accessdate=2012-02-10}}</ref>.


{{refs}}
{{викигёзен|Pacific Ocean}}
{{Регионла}}
{{сайланнган статья}}

[[Категория:Шош Океан]]
[[Категория:Океанла]]