Родан Республика бетни къайнагъына къара

{{Тарих кърал|аты=Вале республика|кеси аты=|статусу=Францияны [[эгеч республика]]сы|p1=Гельветика республика|flag_p1=Republiquehelv.svg|къуралгъанды=1802 <ref name="EB Valais">{{cite web|author=((The Editors of Encyclopaedia Britannica))|title=Valais|website=Encyclopædia Britannica|publisher=Encyclopædia Britannica, inc.|date=April 9, 2013|url=https://www.britannica.com/place/Valais|access-date=November 11, 2019}}</ref>|къурутулуннганды=1810|s1=Биринчи Француз империя|flag_s1=Flag of France.svg|байракъ=Flag of Canton of Valais (1802–1815).svg|карта=Switzerland Locator Map VS.svg|ара шахар=[[Сион (Швейцария)|Сион]]<ref name=Constitution/>|дин=[[Католицизм|католиклик]] ([[кърал дин]]) <ref name=Constitution>{{cite book|title=Constitution et loix de la république du Valais|year=1808|location=Sion|url=https://books.google.com/books?id=YLJiBi-CAb8C}}</ref>|Этап1=[[Гельветика республика]]дан айрылыу|Дата1=28 август|Джыл1=1802|Этап2=[[Биринчи Француз империя|Францияны]] аннексиясы|Дата2=13 декабрь|Джыл2=1810}}
'''Родан республика''', неда официал '''Вале Республика'''<ref>{{Книга|ссылка=https://books.google.com/books?id=YLJiBi-CAb8C|заглавие=Constitution et loix de la république du Valais|год=1808|издательство=Chez Antoine Advocat|страниц=334|archive-date=2022-03-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20220318022521/https://books.google.com/books?id=YLJiBi-CAb8C}}</ref> ([[Француз тил|фр]]. ''République du Valais''; [[Немец тил|нем]]. ''Republik Wallis'') — [[1802 джыл|1802]] - <ref>{{Статья|ссылка=http://dx.doi.org/10.1093/ww/9780199540884.013.u172122|заглавие=Dodge, John Vilas, (25 Sept. 1909–23 April 1991), Senior Editorial Consultant, Encyclopædia Britannica, since 1972; Chairman, Board of Editors, Encyclopædia Britannica Publishers, since 1977|год=2007-12-01|издание=Who Was Who|издательство=[[Oxford University Press]]|archivedate=2022-11-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20221127002907/https://dx.doi.org/10.1093/ww/9780199540884.013.u172122}}</ref> [[1810 джыл|1810 джыллада]]<ref name="автоссылка1">{{Cite web|lang=fr|url=https://www.napoleon.org/|title=napoleon.org - Le site d'histoire de la Fondation Napoléon|website=napoleon.org|access-date=2022-07-25|archive-date=2011-02-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20110225181437/http://napoleon.org/|deadlink=no}}</ref> [[Швейцария]]ны француз тилли бёлгесинде болгъан Францияны [[эгеч республика]]сыды, территориясы бусагъатдагъы швейцар кантон [[Вале (кантон)|Валени]] территориясына келишеди.

== Тарих ==
Родан республиканы 1798-чи джылны мартында Швейцарияда француз аскерлени башчысы генерал [[Брюн, Гийом Мари-Анн|Гийом Брюн]] [[Швейцар бирлик (1291—1798)|Эски швейцар конфедерацияны]] орнуна келлик юч республиканы бири этиб планлагъанды (башха экиси — Тельгови бла [[Гельветика республика]]). [[Брюн, Гийом Мари-Анн|Брюнню]] Родан республикасыны къурамында бусагъатдагъы [[Во (кантон)|Во]], [[Вале (кантон)|Вале]], [[Тичино]], [[Фрибур (кантон)|Фрибур]] кантонла эмда [[Берн (кантон)|Бернни]] бир кесеги (Оберланд) болургъа керек болгъанды, ара шахары [[Лозанна|Лозаннада]] муратланнганды. Алай а бу идеяла артха къалгъандыла. 1798-чи джылда генерал [[I Наполеон|Наполеон Бонапартны]] аскерлери Швейцариягъа киргендиле, Тёбен Валени французча сёлешген халкъы Вале Революцион Республиканы баямлагъандыла (16-чы март), аны мычымай (1-чи май) [[Гельветика республика]]гъа къошхандыла.

Гельветика республика талай заманны Наполеонну нюзюрлерине иги келишгенди, алай а республиканы ичинде къозгъалыула башлагъанындан сора, аннга уллу ышаныу къалмагъанды. Ол заманда [[Француз консулат|биринчи консул]] болгъан, [[I Наполеон|Наполеон]] стратегия джанындан бек магъаналы болгъан, Валедеги Симплон ауушну 1800-чю джылда [[Маренгода сермешиу (1800)|Маренгода сермешиуден]] керек болгъанын ангылайды<ref>{{Книга|ссылка=http://dx.doi.org/10.30861/9781841714608|автор=Isabelle Chenal-Velarde|заглавие=La faune du site néolithique de Sion-Avenue Ritz (Valais, Suisse): Histoire d’un élevage villageois il y a 5000 ans|год=2002|место=Ann Arbor, MI|издательство=[[University of Michigan Press]]|isbn=978-1-84171-460-8, 978-1-4073-2473-9}}</ref> ол аууш Франциядан Италиягъа ётюуге таб болгъанды, Францияда болгъан Уллу Сен-Бернар аууш Альпаладан ётерге къыйын болгъаны себебли, бу бёлгени Гельветикадан сыйыр план этиледи. Гельветика республика излемесе да, Валени бёлюнюу планын къабыл этеди. 1802-чи джылны 28-чи августунда Сион бла Бехде  [Биринчи Француз республика|Франция]], [[Итальян республика (1802—1805)|Итальян республика]], [[Гельветика республика]] эмда Вале республиканы арасында кесамат этиледи. Бу кесаматны ючюнчю статьясында Симплолн ауушну контролу Франциягъа бериледи<ref name="автоссылка1" />.

Наполеон мычымай [[Париж]]ни Итальян республиканы ара шахары [[Милан]] бла байлагъан джолну ишлеуюне буйрукъ береди, алай а ишле акъыртын барадыла. 1806-чы джылда джол ишлениб бошалмагъанлай, официал халда ачылады. [[Шатобриан, Франсуа Рене де|Франсуа-Рене де Шатобриан]] 1803-чю джылны ноябрында Валеде француз министр болуб салынады, алай а роялилст болгъаны себебли герцог Луи Антуан Энгиенчини француз властла асханлары ючюн, 1804-чю джылны мартында къуллугъундан айрылады. Аны орнуна Жозеф Эшассерио салынады, ол бу къуллукъну 1804-чю джылны июлундапн 1806-чы джылны октябрына дери тындырады, ол заманлада ол «Lettre sur le Valais et sur les moeurs de ses Residents» джазады («Валени эмда анда джашагъан адамланы халилерини юсюнден джазыу»)<ref name="автоссылка1" />.

=== Францияны аннексиясы ===
[[Файл:Karikatur Politische Schauk.png|мини|Валени аякъ тюбюнде тутхан эмда консерватив эм революцион фракцияланы базманда тутхан Наполеоннга политикалыкъ карикатура. Валени гербин джангылыб онеки джулдуз орнуна джети джулдуз бла суратландыргъандыла.]]
1810-чу джылны 12-чи ноябрындан император указ бла Наполеон Родан республиканы территориясын [[Биринчи империя|Француз империягъа]] Симплон атлы департамент этиб къошханды. Указында аннексияны былай чурумлагъанды:

Империя бла бизни Итальян короллугъубузну байлагъан Симплон джолну алтмыш миллиондан аслам адамгъа файдалы болгъанын эсге ала; Франция бла Италияда хазнабыздан онсегиз миллиондан артыкъ кетгени, ол джоюмланы, сатыу-алыуну анда таблыкъ эмда къоркъуусузлукъ табмаса, файдасыз боллугъу;

Бу уллу джолну ачыуда иш башлагъаныбызда, Валени кесине алгъан борчланы бирин да толтурмагъаны;

Аны тышында, бу къралны кючлеген анархиягъа ахыр берирге излеб, эмда халкъны бир къауумуну башха къауумну суверентетине  джаннга тиер халда дау салыуун тыяр ючюн<ref name="автоссылка1" />.

[[Алтынчы коалицияны къазауаты]]ны заманында империяны чачылыуу бла, 1813-чю джылны декабрыны аягъында, департаментни австриячы аскерле оккупация этгендиле<ref>{{Статья|ссылка=http://dx.doi.org/10.1017/cbo9781139060783.009|заглавие=By Verona, Mantua, and Milan, Across the Pass of the Simplon Into SwitzerLand|год=2011-10-27|издание=Pictures from Italy|издательство=[[Cambridge University Press]]|страницы=120–143}}</ref>. 1815-чи джылны августунда Вале джангы Швейцар Конфедерацияны къурамына кантон болуб киргенди.

== Белгиле ==
{{Белгиле}}

[[Категория:Тарих къралла]]
[[Категория:Францияны эгеч республикалары]]
[[Категория:Сателлит къралла]]
[[Категория:Швейцарияны тарихи]]
[[Категория:Францияны тарихи]]
[[Категория:Францияны къаранчха къраллары]]
[[Категория:Францияны къаранчха къраллары]]