Ескендір Зұлқарнайын

Ескендір Зұлқарнайын Ἀλέξανδρος ὁ Μέγας ағылш. Alexandre the Great
Ескендір Зұлқарнайын
Лауазымы
Ту Македония патшасы
б.з.д. 336 — 10 маусым б.з.д. 323 жыл
Ізашары	ІІ Филипп
Ізбасары	Филипп III Арридей
Өмірбаяны
Дүниеге келуі	20 шілде б.з.д. 356 Пелла (қала), Ежелгі Македония
Қайтыс болуы	10 маусым б.з.д. 323 (32 жас) Вавилон, Ежелгі Македония
Жерленді	Александрия, Мысыр
Династия	Аргеад әулеті
Әкесі	ІІ Филипп
Анасы	Олимпиада Эпир
Жұбайы	1) Роксана 2) Статира 3) Парисат
Балалары	1) Геракл (некесіз Барсинадан) 2) Александр (Роксанадан)

Ескендір Зұлқарнайын, немесе ІІІ Ұлы Александр (көне грекше: Ἀλέξανδρος Γ' ὁ Μέγας, лат. Alexander III Magnus, 20 шілде б. з. д. 356 ж. ш. — 10 маусым б. з. д. 323 ж. ш.) — Аргеадтар (Теменидтер) әулетінен шыққан б. з. д. 336 жылдан бастап Ежелгі Македонияның патшасы, әлемдік державаның басшысы, адамзат тарихының ең ұлы қолбасшыларының бірі.

Оның жорықтарының қазақ даласына байланысты тұстары жайында «Қазығұрт: аңыз бен ақиқат» атты кітапта жазылған.

Жалғыз ғана қазақ арасында емес бүкіл Шығыс әлемінде Ескендір Зұлқарнайын деп аталып кеткен кісі — македониялықтардың әйгілі қолбасшысы Македониялық Александр.

Александр шын мәнінде Филипп патшаның ұлы, «Македониялық» деген қосымша есімі, ал Шығыс халықтарының арасында осы қолбасшының қос мүйізі бар екен деген лақап тарап кеткен. Сондықтан ол Зу-ль-Карнейн («Қос мүйізді») аталыпты.

Осы Зұлқарнайын, яғни Македониялық патша да қазақ даласын жаулап алуды қалаған. Ол қол астындағы жауынгерлерге қарағанда әлденеше есе көп әскері бар Дарий патшаны күйрете жеңген соң,өзі жаулап алған жерлердің көбінде қала тұрғызып, грек-эллин мәдениетін енгізе бастайды. Оның күл-талқан етіп жойып жіберген қаласының бірі Кир қаласы – Кирополис. Осы қаланың қай тұста екені, яғни нақтылы орны қайда екені ғалымдардың арасында әлі күнге дейін дау туғызып келеді. Дегенмен көпшілік ғалымдар оны қазіргі Қоқан қаласының маңында немесе Ходжент қаласының орнында болған деген тұжырымға тоқтайды. Қазіргі кезде анықтама деректерде осылай көрсетілген. Ескендір осы өзі жаулап алған Азия аймағында тез арада-ақ өз есімі берілген онға жуық қала тұрғызыпты. Соның бірі Александрополис немесе Александрия Эсхата (Шеткі Александрия). Ғалымдар осы қаланы да Ходжент қаласының маңынан немесе дәл орнынан іздейді. Археологтар қазба жұмысын жүргізіп көргенде жер қыртысынан Ескендір заманынан бұрынғы дәуір мәдениетінің де бұйымдары кездескен. Мүмкін ол бұрынғы Кирополистың қалдығы болар. Біздің осы бір Сырдария өзенінің бойына салынған Александр қаласының тарихын тәптіштеп жатқанымыздың да сыры бар. Өйткені, Ескендір жорығының қазақ даласына қарай жасаған бағыты осы маңнан онша қашыққа бармаған. Бұл ең шеткі қаласы еді. Ал басқалары Ариялық Александрия (Герат), Окс өзеніндегі Александрия (Термез немесе Куляб маңында), Маргиланиялық Александрия (қазіргі Байрам Али) Бақтра қаласының маңындағы Александрия, т.б.

Ескендірдің жорығына байланысты оның соңғы рет өтіп, тауы қайтқан соң шегінген өзені жөнінде тарихи жазбалар бар. Солардың үшеуінің авторлары Арриан (біздің дәуіріміздің бірінші ғасырында өмір сүрген грек ғалымы), Аммиан Марцелин (330–400 жылдар шамасында өмір сүрген тарихшы) мен Квинт Курций (біздің дәуіріміздің бірінші ғасырында өмір сүрген Рим жазушысы). Ескендір жорығының бағытын күрт өзгертіп, Орталық Азиядан Кавказға қарай сүйреп жүрген осы Квинт Куций. Ол Ескендірдің өткен өзенін Танаис (Дон) деп жазады да Парапамизусты Кавказ деп көрсетіп, Каспийді Азов теңізімен шатастырады. Курцийдің осы қателігін (сол сияқты Македонский тарихшыларының да қателігін) кезінде Страбон дәл айтып берген болатын. Біріншіден, Квинт Курций еңбегі ақыл-уағыз айтуға бағышталған көркем шығарма. Ескендір жорығы мұнда мысал үшін келтіріліп отырады. Екіншіден, ол Ескендірдің бейнесін өз деңгейінен әлдеқайда жоғары көтеру үшін Донға апарып, Еуропаны да жаулап алып еді деген ұғым туғызғысы келеді. Оның үстіне Кавказды атап отырғаны баяғы ежелгі дүние тарихында от иесі Прометейдің сол заманда жердің шеті саналатын Кавказ тауында құрсауланып тасталғанын есте сақтау керек. Осылайша Ескендірдің абыройын артқыза түспек болған.

Дәл осындай қатені Ескендір тарихын жазған тарихшылардың ішінде Арриан да жіберген. Ол өз еңбегінде бұл өзеннің Дон емес екенін дәлелдей отырып, атын Танаис деп жазып, бастау алатын жерін Кавказ таулары деген. Ал кей жерлерінде өзеннің атын бірде Орксантес, бірде Оксиартес деп те атаған.

Страбон осы жазушының қасақана жасаған қателігін анық дәлелдеп берумен қатар Сырдария өзенін Яксарт деген атаумен атап, Үндістан жерінен бастау алып, соғдылықтар мен көшпелі скифтердің шекарасы болып ағып жатқанын, бұл өзен Персия елінің қиыр шеті екенін әрі Ескендір күйреткен Кирополис қ-ның осы өзеннің бойында болғанын айтқан. Страбон өз еңбегінде көшпенді скифтердің негізгі тайпалары ретінде сақтарды, дайларды, массагеттерді айтады. Ал Птолемей Сырдарияны Яксарт деп атап, ол үш иеліктің — сақтар, соғдылар және скифтер жерін суландырып жатқанын дәлелдеп, Сырдарияның солтүстік бетін жайлағандар саны көп халық яксарттар еді дейді.

Осы бір дауларды шешуге өз үлесін қосқан, қызғыштай қорғаған орыс ориенталисі, «қазақ тарихының Геродоты» аталып жүрген Алексей Ираклиевич Левшин осы жұмбақтарға мынадай үлес қосты.

Ескендір өлгеннен кейінгі жердің бөлінуі

1. Бақтрия мен Соғдыны жаулап алған Ескендірдің қадамын енді Сырдарияның бойынан сонау Еуропада жатқан Донның жағасына алып бару ешбір ақылға сыймайды.
2. Аррианның жазбалары бойынша жеңістен жеңіске жеткен Ескендір сол даңқтың буына мас болып, тек қана даңқ қосу үшін сақтарға жасаған жорығын Марақанда (Самарқан) қаласынан бастаған.
3. Квинт Курций өз жазбаларында жарақат алған Ескендір өзен бойынан аттанып Самарқан қаласына төртінші күнде жеткенін айтады (осы қашықтық Сырдарияның Шыназ төңірегіндегі өткелінен Самарқанға дейінгі қашықтықты меңзеп тұр).
4. Нақ осы Квинт Курцийдің тарихи поэмасындағы скиф елшілерінің (Левшин атауы) Ескендірге айтқан сөздерінен олардың елдерінің де, ордасының да қайда жатқанын анық меңзеуге болады.

Әрине, А. И. Левшин дәл осылай етіп, нақтылы тұжырым жасамаған. Ол өз еңбегінде («Описание киргиз-казахских или киргиз-кайсацких орд и степей». А., 1996) Сырдарияның тарихына шолу жасағанда ежелгі және көне дәуір тарихшыларының еңбектеріне талдау жасап, әркім әр жаққа жүгіртіп жүрген өзеннің Сырдария өзені екенін дәлелдеуді мақсат еткен. Ал сол жазбаларға тереңірек үңіліп, сол кісі атаған еңбектердің бірқатарына көз жүгіртіп өтсеңіз дәл осындай тұжырым жасауға болады. Енді осы мәселе Ескендірдің Сырдариядан өтіп соғыс салуы мен сақтар жеріне тұңғыш рет әрі соңғы рет аяқ басуы туралы. Ал осы соғыс қай жерде өтті?

Біз жоғарыда Арриан мен Квинт Курцийдің дәлелдерін келтірдік. Оның біріншісі Ескендірдің сақтар даласына Самарқаннан аттанып барып, Сырдан өткенін айтса, екіншісі шайқастан соң жараланған қолбасшының Самарқанға төртінші күн дегенде жеткенін айтады. Демек Сырдариядағы өткел Самарқаннан қашық емес. Кейбір авторлардың осы өткелді, тіптен Александрия қаласының өзін де Сырдарияның Арал теңізіне құяр сағасына апарып орналастыруын кезінде А.Левшин батыл сынап, Сырдариядан өту үшін бұлай қарай бағыт алған болса құм даламен жарты айлық немесе бір айлық жол екенін айтады. Ескендір, әрине, өз әскерін құмға айдамайды, керісінше елді мекені көп, сулы жермен жүруге тырысатыны белгілі. Сондықтан бұл қолбасшының да Сырдариядан өткен жері баяғы Кир патшаның өткен өткелі болса керек. Тек бұл жолы сақтар үш күндік жерге шегініп кеткен жоқ, жауына алғашқы соққыны тура өзеннің жағасында берді. Өзеннен өтіп жатқан македониялықтарға садақ оғын қардай боратты, сонан соң жер жағдайы өздеріне әбден танымал болғандықтан бірде шегініп, бірде ұмтылып, кейбір кезде бүйірінен тиісіп отырды. Дегенмен осы шайқас дәл өзеннің жағасынан әрі жылжымады деу әбестік болар еді. Өзеннен өткен македониялықтар ілгері ұмтылуға тырысатыны анық. Өйткені соңдарынан келе жатқан қосындары сол өзеннен жайбарақат өтуі керек. Артынып-тартынып келе жатқан қосымша лектің сақадай сай тұрған жауынгерлері қардай бораған жебенің астында өтуі мүмкін емес. Ал сақтар болса бұл шайқастың тек өзен жағасында ғана аяқтала қоймайтынын жақсы түсінеді. Олар үшін жер ыңғайына қарай шегіне соғысу тиімді. Оның үстіне осы жерде біз Т. Жұртбаевтың кітабында келтірілген дерекке сілтеме жасап көрейік. Автор өз кітабында Ескендір өзінің әскери Ордасын Ванкент қаласында орналастырды дейді де, оны қазіргі Ходжент қаласының маңынан іздеуді меңзейді. Біздіңше бұл дұрыс емес. Автордың Ванкент деп отырғаны Бенакент (кейбір деректерде Бинакент, Фенакент) қаласы болу керек. Бұл Сырдариядан өткеннен кейін әудем жерге орналасқан қазіргі Шыназ (Шахрухия) қаласы. Ескендір өзеннен өткеннен кейін қол астындағы қыруар әскерді басқару үшін әскери орда (штаб) құруы қажет қой. Оның үстіне македондықтар өзеннен бері өте салып, сол замат ары өтіп, кейін кетпеген.

Ескендір нақ осы шайқаста бірінші рет жарақаттанып, бірнеше күн шатырынан шықпай жатып алған. Ал бұл кезде сақтардың тек қана көшпенді өмір сүрмей отырықшылықпен айналысатын тобы болғанын жоғарыда Квинт Курций шығармасындағы мына бір жолдар айқындайды:

Сақтар аспандағы сұңқар сияқты. Яксарттар күніне жүз рет ары-бері кесіп өтсе де өз еркі. Өйткені, бұл біздің отанымыз! Сенің отаныңа біз қиянат жасағамыз жоқ. Біліп қой: Тәңірім бізге өгіздің мойынтұрығын, соқаны, найзаны, жебені және тостағанды сыйлады. Өгіздің күшімен еккен дәнімізді достарымызбен бөлісеміз, тәңірімізге мінажат етіп, тостағанымыздағы шарапты соларға құйып береміз. Ал жебемен жауымызды жайратамыз, жақындаса найзамызды шаншимыз.

Демек, сақтар егіншілікпен айналысатын жер негізінен Қазақстаннның оңтүстігі, ал мына айтылып отырған оқиғаларға келетін болсақ және де Келес өңірі, Шыршық, Өгем, Бадам, Арыс өзендерінің аңғарлары. Отырықшылық болған соң қаланың да жұрнағы болуы әбден ықтимал. Ал осы Ескендір заманынан екі жүз жылдан кейін осы аймаққа келген қытай жиһанкездері мұнда егіншілігі де, көшпенділігі де, қалалары мен кенттері де бар, қол өнері де өркендеген Қангюй мемлекеті болғанын көздерімен көрген. Ескендірмен шайқасқан сақ көсемдері мен қолбасшыларының есімдерін біз Жұртбаев кітабынан келтірейік: Ұлы кеңестің биі Тамыр, қолбасшы Ботақан, Күдіре батыр, Садырақ батыр, жау тылында әрекет жасаған Сыпатай батыр (Спитамен). Сыпатай жөнінде бірер сөз В.Ян кітабы бойынша оның әкесі соғды, шешесі сақ қызы. Өмір талқысымен әкесін іздеп Афинаға да барған, Ескендір соғыс тактикасын да жақсы меңгерген. Соңынан елінің азаттығы үшін күрескен батыр Ескендір қолы Сырдариядан өтіп, сақтармен шайқасып жатқанда Сыпатай қол жинап, Самарқанға шабуыл жасайды. Осындағы македониялықтарды қаладан қуып шығып, өзендегі аралды паналауды мақсат етіп барған жерлерінде жойып жіберген (шамасы, Зеравшан өзенінде болса керек). Ол жауларымен үш жыл бойы шайқасқан. Шайқасқанда қазіргі тілмен айтқанда партизан соғысын ұйымдастырған. Солай бола тұрса да ол Ескендірдің ең таңдаулы әскербасы Фарнухтың жасағының күл-талқанын шығарған.

Осы бір елін қорғаған отаншыл жөніндегі деректерге жүгінетін болсақ академик В. Струбе «Кавказ бен Орта Азия жөніндегі дерекнамалар» деген кітабында былай деп жазған екен:

Ескендір Зұлқарнайынға қарсы соғыста Орта Азия халқының бостандығын сақтап қалған Сыпатайдың соңғы жорығы туралы Аррианның әңгімесіндегі оқиға сақтардың Ұлы Ордасы орналасқан кең даланың құпия сырын толық ашып береді. Сыпатай соғдианаға жасырын өтіп кетіп, македониялықтарға соққы бергісі келді, ал Сыпатайдың шабуылынан сескенген Ескендір Соғдианада қыстап қалды (65-бет).

Міне, дүниені түгел билесем деген қолбасшының сақ жеріне келіп қайтуының сыры осылай. Ал сол шайқас қай тұста өтті деген сұраққа жоғарыда айтылған әңгімелердің бәрін жүйелеп көрген зерделі оқырманның өзі-ақ тұжырым жасауына болады. Бұл тұс және де Келес өңірі, қасиетті Қазығұрттың маңы, Қазығұртты айтқанда біз барлық оқиғаны сол бір таудың іргесіне апарып тіреп қоюдан аулақпыз – бүкіл Қазығұрт өңірін қоса айтып отырмыз. Осылайша қазақ даласының және бір жойқын апаттан аман қалғанына қасиетті Қазығұрт куә. Осы жерде және бір айта кететін нәрсе – Қазығұрт аймағындағы Ескендірдің атына байланысты айтылатын «Ескендір төбесі», «Ескендір көпірі» сияқты атаумен аталатын орындардың барлығы. Шымған тауының маңында Ескендір деп аталатын ауыл да бар. Белгілі қазақ мәдениеттанушысы, әдебиеттанушысы Мекемтас Мырзахметұлының еңбегінде келтірілген Оңтүстік Қазақстан аймағында қыздардың жігіттерді сынағанда айтатын «Ескендір тауға шықтың ба?» деп басталатын жыр үлгілерінің сақталғанын мысалға келтіреді. Бұл да тұжырымдардың бір нышаны.

Ал сол көне дәуірде сақтардың «Ұлы Ордасы» деп аталатын орны Қазығұрт төбесіндегі жазықта әлі күнге дейін «Орда қонған» деп аталатын орын болуы әбден мүмкін. Қамалға айналдырылған қорғаныс орындары — Өгем шатқалындағы ескі қаланың орны.

Ескендір Зұлқарнайын жорықтары

• Б. з. д. 334 жыл Граник өзенінің жағасы Е. Зұлқарнайын парсылардың әскерін талқандады. Кіші Азияның ішкі бөліктеріне және Жерорта теңізі жағалауына оңтүстікке қарай жол ашылды. Финикия жеріндегі Тир, Библ, Сидон қалалары жаулап алынды. Б. з. д. 333 жыл Исса қаласының түбінде Македондықтар жау әскерін талқандап, парсы патшасы ІІІ Дарийдің отбасын да қолға түсірді.
• Б. з. д. 332 жыл Мысырға жорық Ескендір Мысырды соғыссыз бағындырды. Ніл өзенінің атырауында жаңа қала — Александрия қаласының негізін қалады.
• Б. з. д. 331 жыл Гавгамелы елді мекені түбінде Ежелгі дүниедегі ірі шайқас парсылар мен грек-македондық әскері арасында болды. Саны жағынан көп ІІІ Дарий әскері талқандалып, Ескендір бүкіл Парсы елін өзіне қаратты.
• Б. з. д. 330 — 328 жж. Орта Азия мен Қазақстан жеріне Бактрия мен Соғды елі уақытша бағындырылды. Сақтар жеріне ішкері ене алмады.
• Б. з. д. 328 жыл Үнді өзенінің жағалауы Үлкен қиындықпен Солтүстік Үндістан жаулап алынды. Е. Зұлқарнайын көптеген шығынға ұшырады.
• Б. з. д. 324 жыл Он жылдық жорық аяқталды. Ескендір әскерімен Вавилонға келді.

Өлімі

Ескендір Зұлқарнайын біздің жыл санауымызға дейінгі 323 жылдың маусым айында 33 жасында қайтыс болды. Ғасырлар бойы оның сүзек немесе безгек ауруынан қайтты деген пікір қалыптасты. Дегенмен, ол уландырылған деген болжамдар болды, бірақ оның қалай, немен уланғаны туралы мәлімет болмады. Американдық зерттеушілердің пікірінше, қолбасшыны Стикс өзенінен алынған сумен улаған. Бұрындары Стикс өзені тамұқтан бастау алып отыр деген наным-сенім болған. Бұл өзен қазіргі күні де бар. Ол гректің Пелопоннес түбегінің тауларында ағып, Мавронери немесе «Қара су» деген атауға ие. Мамандар осы өзеннің суына зерттеу жүргізгенде, оны суының құрамында аса қауіпті улы бактерияның барлығын, ол бактерияның калихеамицин деп аталатын улы затты шығаратынын анықтады. Дегенмен, олардың Ескендір Зұлқарнайынның нақты осы өзен суымен уланғаны туралы болжамының неден шығып отырғаны хабарланбайды.

Ескендір Зұлқарнайынның өнердегі бейнесі

• «Ескендір» поэмасы — Абай поэмаларының ішіндегі елеулісі, ақынның гуманистік ой-пікірлерін тереңірек танытатыны.
• Шығыс елдерінде Ескендір Зұлқарнайын деген атпен тараған, Еуропа Александр Макендонский деген атпен белгілі қолбасшының өмірі жайлы аңыздар негізінде жазылған.
• Ескендір тақырыбын Еуропа ақындарымен қоса, Шығыстың Фирдоуси, Низами, Жәми сияқты ақындары да жыр еткен.
• Шығыс халықтарының арасында осы қолбасшының қос мүйізі бар екен деген лақап тарап кеткен. Сондықтан ол Зу-ль-Карнейн («Қос мүйізді») аталыпты.