პარაზიტოიდი
პარაზიტოიდი − ორგანიზმი, რომელიც მასპინძელთა მჭიდროდ ცხოვრობს, იყენებს მას და საბოლოოდ კლავს. პარაზიტოიდიზმი ერთ-ერთია პარაზიტიზმის 6 ძირითადი ევოლუციური სტაბილური სტრატეგიიდან და განსხვავდება პროგნოზისიზმისგან, რომელიც უფრომეტად მტაცებლობისსტრატეგიას წარმოადგენს.
პარაზიტოიდების სტრატეგიები სხვადასხვაგვარია: დაწყებული მასპინძლის შიგნით ცხოვრებით, დამთავრებული ზრდასრულ მასპინძელთან შეწყმითა და მის გარეთ ცხოვრებით. პარაზიტიტიზმის იმ ფორმას, რომლის დროსაც პარაზიტის მასპინძელიც ასევე პარაზიტია, ჰიპერპარაზიტიზმი ეწოდება. მუხის ვაშლის შემთხვევაში ხუთი დონის პარაზიტის ხილვაა შესაძლებელი. ზოგიერთი პარაზიტოიდი გავლენას ახდენს მასპინძლის ქცევაზე, რითიც პარაზიტოიდების გავრცელებას უწყობს ხელს.
პარაზიტოიდები მწერების სხვადასხვა ტაქსონომიურ ერთეულში გვხვდება. დიდი ნაწილი სიფრიფანაფრთიანია. პარაზიტოიდული ცხოვრების წესი აქვთ ორფრთიანებსა და ხოჭოებსაც.
პარაზიტოიდიზმის ბიოლოგიამ სამეცნიერო-ფანტასტიკის ავტორები და სცენარისტები შთააგონა, რომელთაც არაერთი პარაზიტოიდული უცხოპლანეტელი შექმნეს, რომლებიც თავიანთ მასპინძლებს კლავენ, როგორცა რიდლი სკოტის მიერ 1979 წელს შექმნილ ფილმში უცხო.
ისტორია
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]პირველი ბუნებისმეტყველი, რომელმაც პარაზიტოიდები აღწერა და შეისწავლა მარია სიბილა მერიანი (1647-1717) იყო.[1] ტერმნი პარაზიტოიდი 1913 წელს შვედმა-ფინელმა მწერალმა, ოტო როიტერმა შემოიღო,[2] რომელიც შემდეგ ინგლისურ ენაში მისმა მიმომხილველმა, ენტომოლოგმა უილიამ მორტონ უილერმა დაამკვიდრა.[3] [4] როიტერმა ამ ტერმინით ის სტრატეგია აღწერა, რომელსაც პარაზიტი იყენებს ინდივიდუალური მასპინძლის შიგნით ან სხეულზე საცხოვრებლად, რომლითაც საბოლოოდ მასპინძელს კლავს. ამ პერიოდიდან ტერმინი ფართოდ გავრცელდა სამეცნიერო წრეებში.[5]
გავლენა მასპინძლის ქცევაზე
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ზოგიერთი პარაზიტოიდი გავლენას ახდენს მასპინძლის ქცევაზე. ამის მაგალითია Dicrocoelium dendriticum, რომელიც მასპინძელ ჭიანჭველებს ბალახის ღერებზე მოჭიდებას აიძულებს. მსგავსად იქცევიან მარაოფრთიანებიც. ძუძუმწოვრების შემთხვევაში, ნეიროტროფული ვირუცები მასპინძლის ცენტრალურ ნერვულ სისტემას აზიანებენ და საბოლოოდ კლავენ მას. მასპინძლის ქცევაზე გავლენას ახდენს Apocephalus borealis-ც. მწერების ეს სახეობა თავისი მასპინძლის, მათ შორის, სკის ფუტკრის სხეულზე კვერცხსადებით ეკრობა და მასპინძელს ბუდის დატოვებას აიძულებს. მასპინძელი საბოლოოდ კვდება.[6][7][8][9]
პოპულარლ კულტურაში
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]ჩარლზ დარვინი
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]პარაზიტოიდებმა შთააგონეს ჩარლზ დარვინიც. მეცნიერი 1860 წელს ამერიკელ ბუნებისმეტყველ ეისა გრეის სწორედ პარაზიტოიდების შესახებ წერდა.[10] პალეოტოლოგი დონალდ პროტერო შენიშნავს, რომ ვიქტორიანული ერის რელიგიური აზროვნების ხალხი, მათ შორის დარვინიც, შეშინებული იყვნენ იმ ფაქტით, რომ ბუნებაში სისასტიკის ისეთი შემთხვევები არსებობდა, როგორიც განსაკუთრებით იჩენდა თავს მედრების ოჯახისკრაზანებში.[11]
სამეცნიერო ფანტასტიკაში
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]პარაზიტოიდებმა სამეცნიერო ფანტასტიკის ავტორებსა და სცენარისტებს პარაზიტული უცხოპლანეტური სახეობების შექმნა შთააგონეს, რომლებიც თავიანთ მასპინძლებს კლავენ.[12] ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი სახეობაა ქსენომორფი, რომელიც რიდლი სკოტის ფილმში „უცხო“ ჩნდება. ქსენომორფები მასპინძლებად ადამიანის სხეულს იყენებენ, პირში უძვრებიან და მკერდიდან ამოდიან.[13][14][15] მოლეკულური ბიოლოგი ალექს სერსელი აღნიშნავს, რომ მეთოდი, რომლის მეშვეობითაც ქსენომორფები ადამიანის პირს თავიანთი ემბრიონის იმპლანტირებისთვის იყენებენ, პარაზიტოიდი კრაზანების მიერ მასპინძლის ორგანიზმში კვერცხების დადების მსგავსია.
სქოლიო
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]- ↑ Todd, Kim (2011). „Maria Sibylla Merian (1647-1717): an early investigator of parasitoids and phenotypic plasticity“. Terrestrial Arthropod Reviews. 4 (2): 131–144. doi:10.1163/187498311X567794.
- ↑ Reuter, Odo M. (1913). Lebensgewohnheiten und Instinkte der Insekten (German). R. Friedländer und Sohn.
- ↑ Wheeler, W. M. (9 January 1914). „Scientific Books | Lebensgewohnheiten und Instinkte der Insekten bis zum Erwachen der sozialen Instinkte“. Science. American Association for the Advancement of Science (AAAS). 39 (993): 69–71. doi:10.1126/science.39.993.69.
- ↑ Wheeler, William Morton (1923). Social life among the insects: being a series of lectures delivered at the Lowell Institute in Boston in March 1922. Harcourt, Brace. Previously published in Scientific Monthly, June 1922 to February 1923.
- ↑ Godfray, H. C. J. (1994). Parasitoids: Behavioral and Evolutionary Ecology. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-00047-3.
- ↑ Core, Andrew; Runcke, Charles; Ivers, Jonathan; Quock, Christopher; Siapno, Travis; DeNault, Seraphina; Brown, Brian; DeRisi, Joseph; Smith, Christopher D.; Hafernik, John (2012). „A new threat to honey bees, the parasitic phorid fly Apocephalus borealis“. PLoS ONE. 7 (1): e29639. doi:10.1371/journal.pone.0029639. PMC 3250467. PMID 22235317.
- ↑ Grosman, Amir H.; Janssen, Arne; Brito, Elaine F. de; Cordeiro, Eduardo G.; Colares, Felipe; Fonseca, Juliana Oliveira; Lima, Eraldo R.; Pallini, Angelo; Sabelis, Maurice W. (4 June 2008). „Parasitoid Increases Survival of Its Pupae by Inducing Hosts to Fight Predators“. PLOS ONE. 3 (6): e2276. doi:10.1371/journal.pone.0002276. PMC 2386968. PMID 18523578.
- ↑ Taylor, P. J. (December 1993). „A systematic and population genetic approach to the rabies problem in the yellow mongoose (Cynictis penicillata)“. Onderstepoort J. Vet. Res. 60 (4): 379–87. PMID 7777324.
- ↑ Wojcik, Daniel P. (March 1989). „Behavioral Interactions between Ants and Their Parasites“. The Florida Entomologist. 72 (1): 43–51. doi:10.2307/3494966. JSTOR 3494966.
- ↑ Letter 2814 — Darwin, C. R. to Gray, Asa, 22 May [1860]. ციტირების თარიღი: 5 April 2011.
- ↑ Prothero, Donald R. (2017). Evolution: What the Fossils Say and Why It Matters. Columbia University Press, გვ. 84–86. ISBN 978-0-231-54316-3.
- ↑ Moisseeff, Marika. Aliens as an Invasive Reproductive Power in Science Fiction (23 January 2014).
- ↑ Pappas, Stephanie. 5 Alien Parasites and Their Real-World Counterparts. Live Science (29 May 2012).
- ↑ Williams, Robyn; Field, Scott. Behaviour, Evolutionary Games and .... Aliens. Australian Broadcasting Corporation (27 September 1997). ციტირების თარიღი: 30 November 2017.
- ↑ The Making of Alien's Chestburster Scene. The Guardian (13 October 2009). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 30 April 2010. ციტირების თარიღი: 29 May 2010.