იხილეთ წყარო გვერდისთვის მარიელები

{{ინფოდაფა ეთნიკური ჯგუფი
|ჯგუფი = მარიელები<br />''{{nobold|{{lang-chm|марий, мары, маре, мӓрӹ}}}}''
|სურათი =
|მოსახლეობა = 557 000
|რეგიონი1 = {{დროშა|რუსეთი}}
|მოს1 = 547 605<ref name="пер.2010">{{Cite web |url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |title=Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года |accessdate=2017-01-27 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200430211642/https://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |archivedate=2020-04-30 }}</ref>, 604&nbsp;298 (2002 წლის აღწერა)<ref name="perepis2002.ru">{{Cite web |url=http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463 |title=Всероссийская перепись населения 2002 года |accessdate=2017-01-27 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080202152038/http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463 |archivedate=2008-02-02 }}</ref>
|სქო1 =
|რეგიონი2 = {{დროშა|ყაზახეთი}}
|მოს2 = 4 416<ref name=autogenerated2>[http://www.stat.kz/p_perepis/Pages/default.aspx Агентство Республики Казахстан по статистике. Перепись 2009.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120501091537/http://www.stat.kz/p_perepis/Pages/default.aspx |date=2012-05-01 }} ([http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/Нац%20состав.rar Национальный состав населения] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110511104653/http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9D%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.rar |date=2011-05-11 }}.rar)</ref>
|სქო2 =
|რეგიონი3 = {{დროშა|უკრაინა}}
|მოს3 = 4 130<ref>[http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/nationality_population/ Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык.]</ref>
|სქო3 =
|რეგიონი4 = {{დროშა|ბელარუსი}}
|მოს4 = 416<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-ethnic2009.htm Национальный состав населения Белоруссии, её областей и районов. Перепись 2009]</ref>
|სქო4 =
|რეგიონი5 = {{დროშა|ლატვია}}
|მოს5 = 277<ref name="pmlp1">[http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf Распределение населения ЛР по национальному составу и государственной принадлежности на 01.07.2009.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160918010058/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf |date=18.09.2016 }}{{lv}}</ref>
|სქო5 =
|რეგიონი6 = {{დროშა|ესტონეთი}}
|მოს6 = 245<ref>[http://pub.stat.ee/px-web.2001/I_Databas/Population_census/08Ethnic_nationality._Mother_tongue._Command_of_foreign_languages/08Ethnic_nationality._Mother_tongue._Command_of_foreign_languages.asp Статкомитет Эстонии Национальный состав населения Перепись 2000 г.] ([http://pub.stat.ee/px-web.2001/Dialog/varval.asp?ma=PC225&ti=POPULATION+BY+ETHNIC+NATIONALITY%2C+MOTHER+TONGUE+AND+CITIZENSHIP&path=../I_Databas/Population_census/08Ethnic_nationality._Mother_tongue._Command_of_foreign_languages/&lang=1])</ref>
|სქო6 =
|რეგიონი7 = 
|მოს7 =  
|სქო7 =
|რეგიონი8 =  
|მოს8 =  
|სქო8 =
|რეგიონი9 = 
|მოს9 =  
|სქო9 =
|ენები = [[მარიული ენა]], [[მთიანიმარიული ენა]]
|რელიგიები = [[ქრისტიანობა]] 
|related-c =
}}
'''მარიელები''' ({{lang-chm|мари, марий, мары, маре, мере, мӓрӹ}}; ადრე: {{lang-ru|черемисы}}) — ფინო-უნგრული წარმოშობის ხალხი. ძირითადად ცხოვრობენ რუსეთის ფედერაციის მარი-ელის რესპუბლიკაში. [[2010]] წლის მონაცემებით მათი საერთო რაოდენობაა 557 000 კაცი. მარი-ელის რესპუბლიკაში განსახლებულია მთელი ერის ნახევარი დანარჩენი მარიელები განსახლებულნი არიან რუსეთის სხვადასხვა რესპუბლიკებში და ოლქებში ([[ბაშკირეთი]], [[კიროვის ოლქი]], [[სვერდლოვსკის ოლქი]], [[თათრეთი]], [[უდმურტეთი]], [[ხანტი-მანსის ავტონომიური ოკრუგი]], [[ნიჟნი-ნოვგოროდის ოლქი]], [[პერმის მხარე]], [[ჩუვაშეთი]]). 

მარიელების დასახლების ძირითადი ტერიტორიაა [[ვიატკა (მდინარე)|ვიატკისა]] და [[ვეტლუგა (მდინარე)|ვეტლუგის]] შუამდინარეთი. 

მარიელებს ყოფენ სამ ჯგუფად:

* მთის მარიელები —  ცხოვრობენ ძირითდად მდინარე ვოლგის მარჯვენა, ნაწილობრივ მარცხენა სანაპიროებზე, მარი-ელის რესპუბლიკის დასავლეთით და მათ მიმდებარე ტერიტორიებზე. 
* აღმოსავლეთ-მდელოს მარიელები — წარმოადგენენ მარიელი ხალხის უმრავლესობას. უჭირავთ ვოლგა-ვიატკის შუამდინარეთი. 
* ჩრდილო-დასავლეთის მარიელები — ჩამოყალიბდა ვოლგის მდელოებიდან ბაშკირეთში გადმოსახლებულების მიერ.

ბოლო ორი ჯგუფი ისტორიული და ენობრივი ნათესაობის გამო ერთიანდებიან მდელო-აღმოსავლეთის მარიელების ჯგუფში. საუბრობენ [[აღმოსავლურ-დაბლობის მარიული ენა|აღმოსავლურ-დაბლობის მარიულსა]], [[ჩრდილო-დასავლური მარიული ენა|ჩრდილო-დასავლურ]] და [[მთის მარიული ენა|მთის მარიულ]] ენებზე, რომლებიც მიეკუთვნება [[ურალური ენები|ურალურ ენათა]] ოჯახის, [[ფინურ-უნგრული ენები|ფინურ-უნგრული ენათა]] ჯგუფს. 

მარიელების აღმსარებლობაა [[მართლმადიდებლობა]], ასევე გავრცელებულია [[მარიელების ტრადიციული რელიგია]].

== ეთნოგენეზი ==
ადრე [[რკინის ხანა]]ში ვოლგა-კამის ტერიტორიაზე გავრცელებული იყო [[ანანინოს კულტურა]] (ძვ. წ. VIII-III სს.), რომლის მატარებლებიც იყვნენ [[კომი-ზირიანები]]ს, [[კომი-პერმიაკები]]ს, [[უდმურტები]]სა და მარიელების შორეული წინაპრები. აღნიშნული ხალხის ფორმირება იწყება ახ. წ. I ათასწლეულის შუა ხანებიდან. 

მარიელების ფორმირება მიმდინარეობდა [[ვოლგა|ვოლგის]] მარჯვენა სანაპიროზე, მდინარეების [[სურა (მდინარე)|სურისა]] და [[დიდი ცივილი]]ს შესართავებს შორის. ამ რაიონებიდან მარიელები განსახლდნენ [[აღმოსავლეთი]]ს მიმართულებით [[მდინარე]] ვიატკამდე და [[სამხრეთი]]თ მდინარე [[კაზანკა (ვიატკის შენაკადი)|კაზანკამდე]]<ref>Этнология. Учебник. Для высших учебных заведений / Э. Г. Александренков, Л. Б. Заседателева, Ю. И. Зверева и др. — М.: Наука, 1994.</ref>.

== ისტორია ==
ითვლება, რომ ჩერემისები პირველად ისტორიულ წყაროებში იხსენიება გოთ ისტორიკოს [[იორდანისი|იორდანისთან]]<ref>В. А. Мочаев. Марийская биографическая энциклопедия. — Йошкар-Ола: Марийский биографический центр, 2007. — С. 152. — 486 с. — 2032 экз. — ISBN 5-87898-357-0.</ref>. თანამედროვე მარიელების წინაპრებს V და VIII საუკუნეებში ურთიერთობა ჰქონდათ გოთებთან, მოგვიანებით ხაზარებთან და ვოლგის ბულგარელებთან. XIII-XV საუკუნეებში მარიელები შევიდნენ ოქროს ურდოს და [[ყაზანის სახანო]]ს შემადგენლობაში. მოსკოვის სახელმწიფოსა და ყაზანის სახანოს შორის საბრძოლო მოქმედებების დროს მარიელები იბრძოდნენ როგორც მოსკოველთა ასვე ყაზანელთა მხარეს<ref name=autogenerated1>{{Cite web |url=http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg%3A%2Fnumbers%2F2003_3_4%2F05%2F05_1%2F&searched=1 |title=Участие марийцев в битвах за Казань. 1505—1552 гг. |accessdate=2021-01-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160315230403/http://archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg%3A%2Fnumbers%2F2003_3_4%2F05%2F05_1%2F&searched=1 |archivedate=2016-03-15 }}</ref>. [[1552]] წლიდან, [[ყაზანის სახანო]]ს დაპყრობის შემდეგ მარიელები რუსეთის ხელისუფლების ქვეშ ექცევიან. [[1920]] წლის 4 ოქტომბერს გამოცხადდა მარიელების ავტონომიური ოკრუგი [[რსფსრ]]-ის ფარგლებში. [[1936]] წლის 5 დეკემბრიდან კი ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკაა. 

რუსეთის სახელმწიფოსთან შეერთება სისხლიანი აღმოჩნდა. მარიელი ხალხი სამჯერ აჯანყდა რუსული მმართველობის წინააღმდეგ. ეს აჯანყებები ცნობილია [[1552]]-[[1585]] წლების  [[ჩერემისების ომები]]ს სახელწოდებით<ref>{{Cite web |url=http://piorme.narod.ru/t11.htm |title=Тема 11. Присоединение левобережных марийцев к России. Черемисская война 1552—1557 гг. |accessdate=2010-03-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100311040307/http://piorme.narod.ru/t11.htm |archivedate=2010-03-11 }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://piorme.narod.ru/t12.htm |title=Тема 12. Черемисские войны 1571—1574 и 1581—1585 гг. Последствия присоединения марийцев к Русскому государству |accessdate=2010-03-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100310213436/http://piorme.narod.ru/t12.htm |archivedate=2010-03-10 }}</ref>. 

ჩერემისების მეორე ომი (1571-1574 წწ.) ატარებდა ეროვნულ-განმათავისუფლებელ და ანტიფეოდალურ ხასიათს. აჯანყებაში მონაწილეობდა ვოლგისპირეთის ყველა ერი. აჯანყება დაიწყო [[1571]] წელს, მას შემდეგ რაც [[მოსკოვი|მოსკოვს]] თავს დაესხა და გადაწვა ყირიმის ხანმა [[დევლეთ I გირაი]]მ.

== მოსახლეობა და განსახლება ==
მარიელების ძირითადი ნაწილი ცხოვრობს [[მარი-ელი]]ს რესპუბლიკაში (290 ათ. კაცი). მნიშვნელოვანი ნაწილი ცხოვრობს  [[კიროვის ოლქი|კიროვისა]] და [[ნიჟნი-ნოვგოროდის ოლქი|ნიჟნი-ნოვგოროდის]] ოლქებში. ყველაზე დიდი მარიელების დიასპორა მოქმედებს [[ბაშკირეთი]]ს რესპუბლიკაში (103 ათ. კაცი). ასევე კომპაქტურად ცხოვრობენ [[თათრეთი|თათრეთში]] (18,8 ათ. კაცი), [[უდმურტეთი|უდმურტეთში]] (8 ათ. კაცი), [[სვერდლოვსკის ოლქი|სვერდლოვსკის ოლქსა]] (23,8 ათ. კაცი) და [[პერმის მხარე]]ში (4,1 ათ. კაცი), [[ხანტი-მანსის ავტონომიური ოკრუგი|ხანტი-მანსის ავტონომიური ოკრუგში]], [[ჩელიაბინსკის ოლქი|ჩელიაბინსკისა]] და [[ტომსკის ოლქი|ტომსკის]] ოლქებში<ref name="пер.2010"/>. ასევე ცხოვრობენ [[ყაზახეთი|ყაზახეთში]] (4 ათ., 2009 წ.და 12 ათ., 1989 წ.), [[უკრაინა]]ში (4 ათ., 2001 წ. და 7 ათ., 1989 წ.),  [[უზბეკეთი|უზბეკეთში]] (3 ათ., 1989 წ.)

'''მარიელების რაოდენობა მოსახლეობის აღწერის მიხედვით (კაცი):'''
{|class="wikitable"
!
![[1897]]<ref>1897 წლის აღწერები რომელიც გაიმართა რუსეთის იმპერიის ვიატკისა და უფის გუბერნიებში.</ref><ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97.php Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку, губерниям и областям.]</ref>
![[1926]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr_nac_26.php Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по республикам СССР.]</ref>
![[1939]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_39.php Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР.]</ref>
![[1959]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_59.php Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по республикам СССР.]</ref>
![[1970]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_70.php Всесоюзная перепись населения 1970 года. Национальный состав населения по республикам СССР.]</ref>
![[1979]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_79.php Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по республикам СССР.]</ref>
![[1989]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР.]</ref>
![[2002]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России.]</ref>
![[2010]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_etn_10.php Всероссийская перепись населения 2010 г. Население по национальности, полу и субъектам Российской Федерации.]</ref>
|-
|[[სსრკ]]
|align=right| —
|align=right| 428192
|align=right| {{ზრდა}} 481587
|align=right| {{ზრდა}} 504205
|align=right| {{ზრდა}} 598628
|align=right| {{ზრდა}} 621961
|align=right| {{ზრდა}} 670868
|align=right| —
|align=right| —
|-
|[[რუსეთის ფედერაცია]] ([[რუსეთის იმპერია]], [[რსფსრ]])
|align=right| 375439<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/census.php?cy=0 Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку, губерниям и областям. По империи. Черемисское.]</ref>
|align=right| {{ზრდა}} 428001
|align=right| {{ზრდა}} 476382
|align=right| {{ზრდა}} 498006
|align=right| {{ზრდა}} 581082
|align=right| {{ზრდა}} 599637
|align=right| {{ზრდა}} 643698
|align=right| {{კლება}} 604298
|align=right| {{კლება}} 547605
|-
|[[მარი-ელი]] ([[მარეთის ავტონომიური ოლქი]], [[მარეთის ასსრ]])
|align=right| —
|align=right| 247979
|align=right| {{ზრდა}} 273332
|align=right| {{ზრდა}} 279450
|align=right| {{ზრდა}} 299179
|align=right| {{ზრდა}} 306627
|align=right| {{ზრდა}} 324349
|align=right| {{კლება}} 312178
|align=right| {{კლება}} 290863
|-
|[[კიროვის ოლქი]] ([[ვიატკის გუბერნია]])
|align=right| 144918<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/census.php?cy=0 Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку, губерниям и областям. Вятская. Черемисское.]</ref>
|align=right| {{კლება}}59741
|align=right| {{კლება}}57008
|align=right| {{კლება}}52570
|align=right| {{კლება}}51682
|align=right| {{კლება}}47910
|align=right| {{კლება}}44496
|align=right| {{კლება}}38930
|align=right| {{კლება}}29598
|-
|[[ბაშკირეთი]] ([[უფის გუბერნია]], [[ბაშკირეთის ასსრ]])
|align=right| 80608<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/census.php?cy=0 Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку, губерниям и областям. Уфимская. Черемисское.]</ref>
|align=right| {{კლება}}79298
|align=right| {{ზრდა}} 90163
|align=right| {{ზრდა}} 93902
|align=right| {{ზრდა}} 109638
|align=right| {{კლება}} 106793
|align=right| {{კლება}} 105768
|align=right| {{უცვლელი}}105829
|align=right| {{კლება}}103658
|}

== რელიგია ==
მარელებს [[მართლმადიდებლობა|მართლმადიდებლობის]] გარდა აქვთ ტრადიციული რელიგია, რომელმაც შეინარჩუნა თავისი განსაკუთრებული მნიშვნელობა, როგორც სულიერ კულტურაში ასევე თანამედროვეობაში. ტრადიციული რელიგიის დაცვამ მიიპყრო ევროპელი ჟურნალისტების ყურადღება და ზოგჯერ ისინი მარიელებს უწოდებენ „ევროპის უკანასკნელ წარმართებს“<ref>{{Cite web |url=http://www.geo.ru/puteshestviya/poslednie-yazychniki-evropy |title=Последние язычники Европы |accessdate=2017-01-28 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140512214459/http://www.geo.ru/puteshestviya/poslednie-yazychniki-evropy |archivedate=2014-05-12 }}</ref>.

[[XIX საუკუნე]]ში მარიელების ტრადიციული რელიგია იდევნებოდა. მაგალითად, [[1830]] წელს შინაგან საქმეთა სამინისტროს ბრძანების საფუძველზე, რომელსაც მიმართა რუსეთის ეკლესიის წმინდა სინოდმა, მარიელების წმინდა მთა [[ჩუმბილატი]] ააფეთქეს. თუმცა მთის აფეთქებამ სასურველი შედეგი ვერ გამოიღო, რადგან მარიელები თაყვანს სცემდნენ არა ქვებს, არამედ ღმერთებს<ref> Кузнецов С. К. Поездка к древней черемисской святыне, известной со времён Олеария // Этнографическое обозрение. 1905. № 1. С. 129—157.</ref>.

==ლიტერატურა==
{{ქსე|6|441}}

==რესურსები ინტერნეტში==
* [http://kidsher.ru/ Интернет-журнал «Кидшер» («На пульсе»)]
* [http://mariuver.wordpress.com/ MariUver — Независимый портал о марийцах, Марий Эл на четырёх языках: марийском, русском, эстонском и английском]
* [http://enc.permculture.ru/showObject.do?object=1803790106&idParentObject= Марийцы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160306201110/http://enc.permculture.ru/showObject.do?object=1803790106&idParentObject= |date=2016-03-06 }}

== სქოლიო ==
{{სქოლიო|2}}

[[კატეგორია:რუსეთის ხალხები]]
[[კატეგორია:მარიელები]]