იხილეთ წყარო გვერდისთვის თბილისი

{{რჩეული/2.0}}
{{მრავალმნიშვნელოვნება}}
{{ინფოდაფა დასახლება
 |სტატუსი = დედაქალაქი
 |ქართული სახელი = თბილისი
 |მშობლიური სახელი = 
 |მმართველის ტიპი = მერი
 |პირველი ხსენება = V საუკუნე
 |წინა სახელები = ტფილისი
 |რეგიონი = თბილისი
 |სტატუსი-დან = 
 |სიმჭიდროვე = 3194,38
 |აგლომერაცია = 
 |ეროვნული შემადგენლობა = [[ქართველები]] 89,9 %<br />[[სომხები]] 4,8 %<br />[[აზერბაიჯანელები]] 1,4 %<br />[[რუსები]] 1,2 %<br />[[ეზიდები]] 1 %<br />სხვები 1,7 %<ref>[http://pop-stat.mashke.org/georgia-ethnic-loc2014.htm Ethnic composition of Georgia 2014]</ref> 
 |გერბი = Seal of Tbilisi, Georgia.svg|ფოტო=Tbilisi collage.png}}
{{maplink|frame=yes|frame-width=265|frame-height=225|zoom=9|type=line|stroke-width=3|text=თბილისი}}
'''თბილისი''' ([[1936]] წლის 17 აგვისტომდე ''ტფილისი''<ref>პოსპელოვ, ე.მ. ([[1998]]). გეოგრაფიჩესკიე ნაზვანია მირა. გვ. 412.</ref><ref>თუმცა, საარქივო დოკუმენტებით მტკიცდება, რომ თბილისი ჯერ კიდევ XVIII საუკუნის მიწურულს ისხენიებოდა, როგორც ტფილისის პარალელური ტერმინი. იხ. ''ნიკო ჯავახიშვილი'', როდის დაერქვა ჩვენს დედაქალაქს „თბილისი“?, „ისტორიანი“, თებერვალი, № 2, 2011, გვ. 30–31</ref>) — [[დედაქალაქი]] და [[საქართველოს მუნიციპალიტეტები|მუნიციპალიტეტი]]<ref>[http://mreg.reestri.gov.ge/ საჯარო სამართლის ეროვნული სააგენტო, მუნიციპალიტეტების რეესტრი — ქალაქ თბილისის მუნიციპალიტეტი]</ref> [[საქართველო]]ში; [[1922]]–[[1936]] წლებში ერთდროულად იყო [[ამიერკავკასიის სფსრ]] დედაქალაქი; მდებარეობს [[აღმოსავლეთი საქართველო|აღმოსავლეთ საქართველოში]], [[თბილისის ქვაბული|თბილისის ქვაბულში]], მდინარე [[მტკვარი|მტკვრის]] ორივე სანაპიროზე, [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 380–600 მ სიმაღლეზე, ჩრდილოეთით ესაზღვრება [[საგურამოს ქედი]]ს სამხრეთი მთისწინეთი, აღმოსავლეთით — [[ივრის ზეგანი|ივრის ზეგნის]] ჩრდილო-დასავლეთი მონაკვეთი, დასავლეთით და სამხრეთით კი — [[თრიალეთის ქედი]]ს განშტოებები. ქალაქს 502 კმ² ფართობი უჭირავს<ref>{{Cite web |url=http://www.tbilisi.gov.ge/page/9 |title=თბილისი, გეოგრაფია და ბუნება. მერიის ოფიციალური ვებგვერდი |accessdate=2018-07-20 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161015002613/http://tbilisi.gov.ge/page/9 |archivedate=2016-10-15 }}</ref> და 1,152 მილიონზე მეტი მცხოვრები ჰყავს.

თბილისი [[კავკასიის რეგიონი]]ს მნიშვნელოვანი ინდუსტრიული, სოციალური და კულტურული ცენტრია და ბოლო დროს ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი სატრანსპორტო კვანძი ხდება გლობალური ენერგომატარებლებისა და სავაჭრო პროექტებისთვის (იხ. [[ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის ნავთობსადენი]] და [[ბაქო-თბილისი-ერზერუმის გაზსადენი]]). ქალაქი ისტორიული [[აბრეშუმის დიდი გზა|აბრეშუმის დიდი გზის]] ერთ-ერთ მარშრუტზე მდებარეობს და მნიშვნელოვანი სავაჭრო/სატრანზიტო ცენტრის პოზიცია უჭირავს [[რუსეთი]]ს [[ჩრდილო კავკასია]]ს, [[თურქეთი|თურქეთსა]] და [[ტრანსკავკასია|ტრანსკავკასიის]] [[სომხეთი]]სა და [[აზერბაიჯანი]]ს რესპუბლიკების გადაკვეთაზე სტრატეგიული მდებარეობით. არც თუ ისე დიდი ხნის წინ თბილისი იყო გახმაურებული [[ვარდების რევოლუცია|ვარდების რევოლუციის]] ეპიცენტრი, რომელიც ქალაქის [[თავისუფლების მოედანი (თბილისი)|თავისუფლების მოედანსა]] და მის შემოგარენში მოხდა [[2003]] წლის საპარლამენტო არჩევნების შედეგების გაყალბების გამო და რომელსაც შედეგად იმდროინდელი საქართველოს პრეზიდენტის [[ედუარდ შევარდნაძე|ედუარდ შევარდნაძის]] გადადგომა მოჰყვა.

==სახელწოდება==
თბილისის ძველი სახელწოდება იყო ტფილისი. ადრინდელ ქართულ წერილობით ძეგლებში სწორედ ასეთი ფორმითაა ის დამოწმებული. მაგ. [[ევსტათი მცხეთელი]]ს [[აბო ტფილელი]]ს წამებასასა და „[[მოქცევაჲ ქართლისაჲ]]ს“ ტექსტებში. საქართველოს დედაქალაქის ძველი ფორმიდან, ტფილისიდან წარმოსდგება მისი სახელი მეზობელთა ენებზე. მეზობელ ქვეყნებში ძველად ტფილისი სხვადასხვაგვარად გამოითქმოდა. თავდაპირველად სომხურად ტფილისი „ტფღის“-ად ({{lang-hy|Տփղիս}}) ჟღერდა, ბერძნულად (ბიზანტიური ხანიდან) გვხვდება „ტიფლის/ტიფლიზა“ ({{lang-el|Τιφλίδα}}), ხოლო ლათინურად როგორც „ტიფლისი“, „ტიფლიტანა“ ასევე „ტრიფელისი“ ({{lang-la|Tiphlis/Tephlis/Tiphilis; Tiphlitana; Triphelis}}).<ref>"Tephlis, Telphis, Tiphlis: ''Teflis''" ([http://books.google.com/books?id=PelXAAAAcAAJ წიგნის ] ''[[Google Books]]''). Verba adiectiva "[http://www.catholic-hierarchy.org/diocese/d4t48.html Tephlisensis seu Tiphlitana]" e ''[http://www.catholic-hierarchy.org/ The Hierarchy of the Catholic Church]'' (situs a Davide M. Cheney elaboratus) '''(Anglice)'''; "Tephlisensis" ([http://books.google.com/books?id=8rM3AAAAIAAJ vide p. 408] apud ''[[Google Books]]''); "Tiphlisensis" multo saepius, e.g. ([http://books.google.com/books?id=L-cTAAAAIAAJ p. 29] apud ''[[Google Books]]''), etiam ab universitate adhibitum in serie ''Publicationes universitatis Tiphlisensis'' anno <nowiki/>[[1920]] incepta ([http://books.google.com/books?id=YgwVAAAAIAAJ vide p.275] apud ''[[Google Books]]'')</ref><ref>"Triphelis": <nowiki/>Simon de Sancto Quintino, ''Historia Tartarorum'' 30.88; "Tephelis, Tiphilis": <nowiki/>J. G. Th. Graesse, ''Orbis Latinus'' (Dresda: Schönfeld, 1861; 1909. <nowiki/>Brunsvici, 1972) <nowiki/>[[iarchive:orbislatinusode00graegoog|Ed. 1861]] [http://www.columbia.edu/acis/ets/Graesse/contents.html Ed. 1909] [http://www.bayerische-landesbibliothek-online.de/orbis-latinus Ed. aucta 1972]</ref> ასევე ჟღერს თბილისის სახელი არამეულ ({{lang-arc|ܛܦܠܝܣ; תיפליס }}), სპარსულ ({{lang-fa|تفلیس}}) და თურქულ ენებზე ({{lang-tr|Tiflis}}). [[რუსული ენა|რუსული]] „Тифлис“ არამეულ-სპარსულ-თურქულ ფორმას იმეორებს, მასვე მოსდევს ევროპის ენებში დამკვიდრებული „Tiflis“.

საგულისხმოა ასევე თბილისი კავკასიურ ენებზე. ის ასე გამოითქმის: [[მეგრული ენა|მეგრულად]] — „ქართი“, [[აფხაზური ენა|აფხაზურად]] — „Қарҭ“ [ქართ].

რუსული ფორმა „Тифлис“ დამკვიდრებული იყო [[1936]] წლის 17 აგვისტომდე, როდესაც სსრ კავშირის ცენტრალურმა აღმასრულებელმა კომიტეტმა დაადგინა, რომ თანახმად სსრ კავშირის შინაგან საქმეთა სახალხო კომისარიატის სახელმწიფო აგეგმვის და კარტოგრაფიის მთავარი სამმართველოს ბიუროს წარდეგნისა დამტკიცებულ იქნა ქალაქის სახელის ახალი ფორმა.<ref>«Известия», 1936, 22 აგვისტო</ref>

რუსული ფორმა „Тбилиси“, რომელიც წარმოადგენს ქართული ახალი სახელწოდების სახელობით ფორმას, თანდათან დამკვიდრდა და განმტკიცდა რუსულ ლიტერატურაში.

რაც შეეხება ქართული სახელწოდების ძველ ფორმას მას რამდენიმე ხანი კვლავაც იყენებდნენ. [[1937]] წლიდან საბოლოოდ დამკვიდრდა ქალაქის დღევანდელი სახელწოდება — თბილისი.

== ისტორია ==
{{მთავარი|თბილისის ისტორია}}
[[ფაილი:Tiflis.jpg|მინი|თბილისის ხედი XIX საუკუნეში]]
ლეგენდის თანახმად, თბილისის ტერიტორია [[ტყე|ტყით]] ყოფილა დაფარული, ქართველ მეფეს (ერთ-ერთი ვარიანტით, [[გორგასალი|ვახტანგ I გორგასალს]]) ნადირობის დროს შველი დაუჭრია, შველი ცხელ წყაროში განბანილა და განკურნებული გაქცევია მონადირეებს (სხვა ვარიანტით, მეფის მიმინო თავს დასცხრომია ხოხობს, ფრინველები ცხელ წყაროში ჩაცვივნულან და გაფუფქულან). ცხელი წყლის სამკურნალო თვისებებისა და ადგილის ხელსაყრელი მდებარეობის გამო მეფეს ტყე გაუკაფავს და [[ქალაქი]] გაუშენებია. „თბილისი“ — „თბილი“ (ძვ. ქართულად „ტფილი“) მინერალური წყაროების გამო უწოდეს ქალაქს. შემდგომში ამ ადგილზე [[გოგირდი]]ს აბანოები გაშენდა. აღნიშნული ადგილი თბილისის ისტორიული უბანი — [[აბანოთუბანი]]ა.

=== დაარსება ===
[[ფაილი:Tbilisi, Georgia — Old Tbilisi view.jpg|thumb|300px|აბანოთუბანი — თბილისის უძველესი უბანი]]
არქეოლოგიური გათხრებით დასტურდება, რომ თბილისის ტერიტორია დასახლებული ყოფილა ჯერ კიდევ [[ძვ. წ. IV ათასწლეული|ძვ. წ. IV ათასწლეულში]]. უძველესი წყაროსეული მოხსენიება განეკუთვნება [[IV საუკუნე|IV საუკუნის]] II ნახევარს, როცა ამ ადგილებში მეფე [[ვარაზ-ბაკური]]ს დროს ციხე ააგეს. IV საუკუნის დასასრულს თბილისი სპარსეთის მოხელის — პიტიახშის რეზიდენცია გახდა. [[V საუკუნე|V საუკუნის]] შუა წლებიდან კვლავ ქართლის მეფეთა ხელში გადავიდა. ვახტან გორგასალმა აღადგინა და გააშენა, ამიტომ იგი მიჩნეულია ქალაქის დამაარსებლად. ზოგიერთი ისტორიკოსის მტკიცებით მეფე ვახტანგ გორგასალი (რომელიც V საუკუნის მეორე ნახევარში მეფობდა) სინამდვილეში ქალაქის აღორძინებასა და აღმშენებლობაშია პასუხისმგებელი, მისი დაფუძნების ნაცვლად.

=== დედაქალაქი ===
[[ფაილი:03 Chardin Tblisi 1671.jpg|thumb|300px|left|თბილისი ფრანგი მოგზაური [[ჟან შარდენი]]ს მიხედვით, 1671]]
ვახტანგ გორგასლის მემკვიდრემ [[დაჩი (ქართლის მეფე)|დაჩი I-მა]] უჯარმელმა (VI ს. დამდეგი) დაამთავრა ქალაქის ზღუდე-გალავნის აგება, რომელმაც ქალაქის საზღვრები განავრცო და მამის ანდერძის თანახმად, სატახტო ქალაქი [[მცხეთა|მცხეთიდან]] თბილისში გადმოიტანა. 

თბილისის უძველესი მოსახლეობა გაჩნდა გოგირდოვანი წყაროების უბანში (ახლანდელი გორგასლის მოედნის მომიჯნე ტერიტორია), სამხრეთ-აღმოსავლეთით ქალაქი იფარგლებოდა ყოფილი ორთაჭალის ბაღის მიდამოებით, ჩრდილო-აღმოსავლეთით მდინარე მტკვარი საზღვრავდა, სამხრეთ-დასავლეთით — [[თაბორის ქედი]]ს კალთები, ჩრდილო-დასავლეთით კი — [[წავკისისწყალი]]. IV საუკუნეშივე წარმოიშვა თბილისის მეორე უბანი [[კალა (ციხე)|კალა]] ციხითურთ, შემდგომში ქალაქი იზრდებოდა საკუთრივ თბილისისა და კალის ფარგლებს გარეთ, მტკვრის დინების აღმა. ზრდას ხელს უწყობდა მისი ხელსაყრელი გეოგრაფიული მდებარეობა. აქ გადიოდა მნიშვნელოვანი სავაჭრო გზები აღმოსავლეთ ამიერკავკასიისა და წინა აზიისკენ. თბილისი თანდათან შუა აღმოსავლეთის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ცენტრი გახდა. მომიჯნავე სახელმწიფოთა სამხედრო-სტრატეგიულმა და ეკონომიკურმა ინტერესებმა გაზარდეს ინტერესი მისადმი. VI საუკუნის ბოლოდან იწყება საუკუნოვანი ბრძოლა თბილისისათვის.

=== უცხოელთა გავლენა ===
ქართული სახელმწიფოებრიობისა და კულტურის მდგრადობა უშუალოდ დაკავშირებული იყო საქართველოს დედაქალაქის ბედთან. [[570]]—[[580]] წლებში ქალაქს [[სპარსელები]] ფლობდნენ. თბილისი ბერძნულ მწერლობაში პირველად იხსენიება [[თეოფანე ბიზანტიონელი]]ს თხზულებაში, [[572]] წლის აჯანყების აღწერის დროს, როგორც [[იბერია|იბერიის]] დედაქალაქი.<ref>''[[სიმონ ყაუხჩიშვილი|ყაუხჩიშვილი, ს.]]'', „პირველი ბერძნული ცნობა ტფილისის შესახებ“, საქართველოს მუზეუმის მოამბე, ტ. IV გვ. 283-284, 1927</ref> 627 წელს თბილისს ალყა შემოარტყა ბიზანტიელი იმპერატორის [[ჰერაკლე კეისარი|ჰერაკლე კეისრისა]] და [[ხაზარები]]ს გაერთიანებულმა ლაშქარმა. ქალაქი ვერ აიღეს. ჰერაკლემ მიატოვა თბილისი და შუამდინარეთისკენ დაიძრა. [[628]] წელს ხაზარები კვლავ მოადგნენ თბილისს [[ყიბღუ–ხაკანი]]ს მეთაურობით, აიღეს ქალაქი და სასტიკად ააოხრეს იგი. 735—737 წლებში — არაბმა სარდალმა [[მურვან ყრუ|მარვან II იბნ მუჰამადმა]] (მურვან ყრუმ) დაიპყრო. ამიერიდან თბილისი ახლად წარმოქმნილი [[თბილისის საამირო]]ს ცენტრი ხდება. [[764]] წელს ქალაქი ხაზარებმა დაარბიეს. [[853]] წელს თბილისში ხალიფას ხელისუფლების განმტკიცების მიზნით დალაშქრა არაბმა სარდალმა [[ბუღა თურქის შემოსევა|ბუღა თურქმა]]. [[1037]]—[[1051]] წლებში მეფე [[ბაგრატ IV (საქართველოს მეფე)|ბაგრატ IV-მ]] არაერთხელ სცადა თბილისის დაკავება, მაგრამ ქვეყანაში არსებული არამყარი პოლიტიკური ვითარების გამო ეს შეუძლებელი აღმოჩნდა. 1045 წელს თბილისის ხელისუფლება ქალაქის წარჩინებულთა — [[თბილელი ბერები|უხუცესთა საბჭოს]] ხელში გადავიდა. [[1068]] წელს თბილისი [[სელჩუკთა სახელმწიფო|თურქ-სელჩუკთა]] სულთანმა [[ალფ-არსლანი|ალფ-არსლანმ]]ა დალაშქრა და დაიკავა. XI საუკუნის 80-იანი წლებიდან ქალაქს ისევ უხუცესთა საბჭოს მართავდა.

=== ქართული რენესანსი ===
[[ფაილი:Fortress and Old Town of Tbilisi at dusk, Tbilisi, Georgia.jpg|thumb|300პქ|ხედი ისტორიულ თბილისზე თაბორის მონასტრიდან.]]
[[1122]] წელს უცხოელთა ბატონობისაგან ქალაქი გაათავისუფლა [[დავით IV|დავით IV აღმაშენებელმა]]. გაერთიანებული საქართველოს სახელმწიფო დედაქალაქი ამიერიდან თბილისში გადმოიტანეს და მან სამეფო ქალაქის სტატუსი მიიღო. XII—XIII საუკუნეებში თბილისი ეკონომიკურად ძლიერი, დიდი და კეთილმოწყობილი ქალაქი იყო, მისი მოსახლეობა 80 ათასს კაცს აღწევდა. განვითარდა ვაჭრობა და ხელოსნობა, შეიქმნა ამქრული გაერთიანებები, ვაჭართა საკრედიტო კომპანიები — [[ორთაღი|ორთაღები]], ჩამოყალიბდა მოსახლეობის განსაკუთრებული სოციალური კატეგორია — მოქალაქეები. კიდევ უფრო გაიზარდა ქალაქის ფარგლები, ვარაუდობენ, რომ მასში შედიოდა [[ქაშვეთის ეკლესია]] და [[ლურჯი მონასტერი]]. მის კედლებს გარეთ ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი გარეუბანი იყო [[დიდუბე]]. გაიზარდა ქალაქი მტკვრის მარცხენა მხარესაც; ისნის ციხეში იყო სამეფო სასახლე. ამ ეპოქის თბილისი მრავალეროვანი ქალაქი იყო. ქართველი მეფეები ლოიალური პოლიტიკით ხელს უწყობდნენ სხვადასხვა ხალხისა და სარწმუნოების წარმომადგენელთა თანაცხოვრებას, რაც განაპირობებდა ქალაქის ეკონომიკური და სოციალური ცხოვრების სტაბილიზებას. ამ პერიოდს საქართველოს ისტორიაში "ოქროს ხანას", ან "ქართული რენესანსის" პერიოდს უწოდებენ.<ref>{{en icon}}[http://www.georgianbiography.com/history4.html საქართველოს ოქროს ხანა] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071028133708/http://www.georgianbiography.com/history4.html |date=2007-10-28 }} - ქართული ეროვნული ბიოგრაფიის ლექსიკონი. წაკითხულია 25/08/2008.</ref>

[[თამარ მეფე|თამარი]]ს მეფობის ([[1184]]—[[1213]]) პირველსავე წლებში თბილისის მოსახლეობის ზედაფენებში თავი იჩინა უფლებათა გაფართოებისაკენ მისწრაფებამ. ამ მიზნით მათ მოითხოვეს ახალი სამეფო საბჭოს (დარბაზის) ე. წ. [[კარავი (პარლამენტი)|„კარავის“]] დაწესება.

=== დამპყრობელთა შემოსევები ===
{{მთავარი|მონღოლების შემოსევები საქართველოში}}
[[1226]] წელს თბილისი [[ჯალალედინი]]ს სარდლობით ხვარაზმელებმა დალაშქრეს; ქალაქი სასტიკად აოხრდა, მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი განადგურდა. XIII საუკუნის 40-იან წლებში მონღოლებმა აიღეს. მათ არ მოშალეს ქართული სახელმწიფოებრიობა. საქართველო მონღოლებზე დამოკიდებული ქვეყანა ხდებოდა, თბილისი კვლავ ქვეყნის ცენტრი იყო. [[1259]] წელს თბილისელები მეფე [[დავით VI]] ნარინის მეთაურობით აუჯანყდნენ მონღოლებს. [[1260]] წელს აჯანყდა მეფე [[დავით VII]] ულუ. ორივე აჯანყება გაჭირვებით ჩააქრეს. XIV საუკუნის 20-იანი წლებიდან — მონღოლთა ბატონობის გადაგდების შემდეგ, თბილისი კვლავ სრულიად საქართველოს დედაქალაქია. [[1366]] თბილისში გავრცელდა [[შავი ჭირი]]ს ეპიდემია, რომელმაც მოსახლეობის ნახევარი იმსხვერპლა.

[[1386]] წელს თბილისი აიღო [[თემურლენგი|თემურლენგმა]]. საქართველოში მან 8-ჯერ ილაშქრა, აქედან 2-ჯერ დაარბია იგი. ამ ლაშქრობების შემდეგ თბილისის საერთაშორისო მნიშვნელობა საგრძნობლად დაეცა. [[ალექსანდრე I, დიდი|ალექსანდრე I დიდის]] მეფობის წლებში ([[1412]]—[[1443]]) დაიწყო ქალაქის აღდგენითი სამუშაოები, მაგრამ ხელისუფლებამ ბოლომდე ვერ მიიყვანა გეგმა. გარეშე დამპყრობთა გამუდმებულმა თავდასხმებმა მოშალა ქალაქის ეკონომიკური ცხოვრება, პარტახდებოდა ქალაქის ცალკეული უბნები. [[1444]] წელს ქალაქი აიღო და დაარბია ქ. თავრიზის (ირანი) მფლობელმა ჯაჰან-შაჰმა; ამავე საუკუნის 70-იან წლებში თბილისი კვლავ [[სპარსელები]]ს ხელში იყო ([[უზუნ-ჰასანის ლაშქრობა საქართველოში]]).

[[ფაილი:Saakadze monument.jpg|thumb|250px|სააკაძის ძეგლი თბილისში, სააკაძის მოედანზე ([[მერაბ ბერძენიშვილი|მ. ბერძენიშვილი]])]]
[[1490]] წელს, საქართველოს ცალკეულ სამეფო-სამთავროებად დაშლის შემდეგ, თბილისი მხოლოდ [[ქართლის სამეფო]]ს პოლიტიკური და ადმინისტრაციული ცენტრი გახდა. [[1522]] წელს თბილისი სპარსელებმა აიღეს. [[1524]] წელს იგი მეფე [[დავით X]]-მ  გაათავისუფლა. [[1524]]—[[1541]] წლებში ქალაქი მშვიდობიანად ვითარდებოდა. შეკეთდა ძველი და აშენდა ახალი შენობები, იმატა მოსახლეობამ, გამოცოცხლდა ვაჭრობა და ხელოსნობა. [[1541]] წელს ქალაქი ააოხრა ირანის შაჰმა — [[თამაზ I|თამაზ I-მა]]. [[1578]] წელს [[ჩილდირის ბრძოლა]]ში ოსმალთა გამარჯვების შემდეგ აღმოსავლეთი ამიერკავკასია ოსმალთა გავლენას დაემორჩილა. თბილისი ახალი მტრის ხელში აღმოჩნდა. ქართლის მეფის [[სიმონ I]]-ის ცდა, გაეთავისუფლებიენა ქალაქი ჯერ სპარსი, შემდეგ ოსმალო დამპყრობთაგან, უშედეგო იყო. [[1609]] წელს თბილისის [[მოურავი]] გახდა [[გიორგი სააკაძე]]. XVII საუკუნის I მეოთხედში ირანის გამუდმებული აგრესიის პირობებში ქალაქი მნიშვნელოვნად დაინგრა.

[[1633]] წლიდან, რაც ქართლის გამგებლად [[როსტომი (ქართლის მეფე)|როსტომი]] დაინიშნა, თბილისი კვლავ აღორძინდა. გამოცოცხლდა ეკონომიკური და კულტურული ცხოვრება. ხელისუფლება გარკვეულ თანხებს გამოყოფდა ქალაქის კეთილმოწყობისათვის. [[1700]] წლისთვის თბილისში 20 ათასი კაცი ცხოვრობდა. ქალაქის მცხოვრებთა ზედაფენას ქმნიდა [[ფეოდალური არისტოკრატია]], მსხვილი ვაჭრები და სოვდაგრები, შემდეგ მოდიოდა ე. წ. მოქალაქეთა კატეგორია. მოსახლეობის უმრავლესობას შეადგენდნენ ნასყიდი, [[შეწირული]] და [[ნებიერი]] ყმები, [[ხიზანი|ხიზნები]] და ქალაქის გლახაკნი. თბილისის უმაღლესი ხელისუფალნი იყვნენ მეფის მიერ დანიშნული მოურავი და მელიქ-მამასახლისი. თბილისის ყოფა-ცხოვრებაში გაჩნდა განსაკუთრებული ე. წ. ქალაქური კოლორიტი — ჩაცმულობით, გასართობ-სანახაობებით ([[ყეენობა]], [[ბერიკაობა]], [[ყაბახი]]). ქალაქის ცხოვრებას თავისებურ იერს მატებდა თბილისის ბაზრები და გოგირდოვანი წყლების აბანოები, გარდა თავისი პირდაპირი დანიშნულებისა, ისინი წარმოადგენდნენ მოსახლეობის თავშეყრის და ახალი ამბების ურთიერთგაზიარების ადგილებს. დაარსდა სტამბა (1709), სადაც პირველად დაიბეჭდა „[[ვეფხისტყაოსანი]]“.

[[1723]] წელს ქალაქი ოსმალებმა დაიპყრეს, [[1735]] წელს კი ირანის შაჰმა [[ნადირ-შაჰი|ნადირმა]] აიღო. [[1748]] წელს იგი [[ერეკლე II]]-მ გაათავისუფლა. [[1755]] წელს ქალაქში დაარსდა ფილოსოფიის სემინარია. 1762 წელს თბილისი გაერთიანებული ქართლ-კახეთის სამეფოს დედაქალაქი გახდა. XVIII საუკუნის 70-იან წლებში თბილისში იყო [[თოფხანა]], [[ზარაფხანა]], ქსოვილის სამღებროები, მარილის გამოსახდელი და თიხის ჭურჭლის საწარმოები. XVIII საუკუნის ბოლოს ჩნდება მანუფაქტურული საწარმოებიც. მაგრამ ქალაქის ეკონომიკურ ცხოვრებაში კვლავ გაბატონებული იყო წვრილი ხელოსნური მეურნეობა. [[1795]] წელს თბილისი აიღეს და დაარბიეს ირანის შაჰის [[აღა-მაჰმად-ხანი]]ს ჯარებმა ([[კრწანისის ბრძოლა 1795]]).

=== რუსეთის გავლენა ===
[[ფაილი:Ng chernetsov, Tiflis, 1839.jpg|thumb|250px|მეტეხის უბანი, [[ნიკანორ ჩერნეცოვი|ნ. ჩერნეცოვი]], 1839.]]
[[1801]] წელს [[ქართლ-კახეთის სამეფო]]ს [[რუსეთის იმპერია]]სთან შეერთების შემდეგ თბილისი ახლად წარმოქმნილი [[საქართველოს გუბერნია|საქართველოს გუბერნიის]] ცენტრი გახდა,<ref>Высочайше утвержденный плакат "Об учреждении Верховного Грузинского Правительства в Тифлисе". 12 сентября 1801г. ПСЗ-I. Т.26. № 20.009.</ref> აქვე იყო კავკასიის არმიის მთავარსარდლის სადგომი. [[1845]] წლიდან თბილისი კავკასიაში რუსეთის მეფისნაცვლის რეზიდენციაა. ქალაქის ტერიტორია საგრძნობლად გაიზარდა. დაგეგმარდა მისი ცენტრალური უბნები, იმატა ევროპული ტიპის შენობების რაოდენობამ. სწრაფად განვითარდა ქალაქის სამეურნეო და კულტურული ცხოვრება. სამრეწველო კაპიტალი თანდათან დევნიდა ადგილობრივ შინამრეწველურ წარმოებას. [[1841]] წლიდან ის ჯერ [[საქართველო-იმერეთის გუბერნია|საქართველო-იმერეთის გუბერნიის]] ხოლო [[1846]] წლიდან [[თბილისის გუბერნია|თბილისის გუბერნიის]] ადმინისტრაციული ცენტრია. ბატონყმობის გაუქმებამ ([[1866]]), თბილის-ფოთის ([[1872]]), თბილის-ბათუმისა და თბილის-ბაქოს ([[1883]]) რკინიგზის გაყვანამ ახალი ბიძგი მისცა ქალაქის ეკონომიკურ აღმავლობას. გაიზარდა ფაბრიკა-ქარხნებისა და სავაჭრო-სახელოსნოების რიცხვი, საგრძობლად იმატა მუშათა რაოდენობამ. [[1819]] წელს თბილისში გამოვიდა პირველი პერიოდული გამოცემა — „საქართველოს გაზეთი“, [[1828]]-დან — „თბილისის უწყებანი“ ([[ქართ.|ქართულ]] და [[რუს.|რუსულ]] ენებზე). [[1850]] წელს აღდგა ქართული თეატრი.

=== დამოუკიდებლობა 1918—1921 ===
[[1917]] წლის [[რუსეთის რევოლუცია 1917|რუსეთის რევოლუციის]] შემდეგ ქალაქი ამიერკავკასიის დროებითი მთავრობის ადგილსამყოფელი იყო, რომელმაც 1918 წლის გაზაფხულზე [[ამიერკავკასიის ფედერაცია]] დააარსა დედაქალაქით თბილისში. სწორედ აქ, კავკასიის მეფისნაცვლის სასახლეში, გამოცხადდა სამი ამიერკავკასიის ქვეყნის — საქართველოს, აზერბაიჯანისა და სომხეთის — დამოუკიდებლობა [[1918]] წლის 26-28 მაისს. მას შემდეგ თბილისი [[საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა|საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის]] დედაქალაქის ფუნქციას ასრულებდა [[1921]] წლის [[25 თებერვალი|25 თებერვლამდე]]. [[1918]] და [[1919]] წელს ერთმანეთს ჩაენაცვლა აქ გერმანიისა და ბრიტანეთის სამხედრო შტატები.

ეროვნული მთავრობის ქვეშ თბილისი პირველი კავკასიური საუნივერსიტეტო ქალაქი გახდა [[1918]] წელს [[თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი]]ს დაარსების შემდეგ — ოცნება, რომელიც დიდი ხნის განმავლობაში განუხორციელებელი დარჩა იმპერიული რუსეთის მმართველობის პერიოდში. [[1921]] წლის 25 თებერვალს [[ბოლშევიკები]]ს [[წითელი არმია|წითელი არმიის]] მე-11 ქვედანაყოფი თბილისში შემოიჭრა მის შემოგარენთან მწვავე ბრძოლების შემდეგ და საბჭოთა მმართველობა გამოაცხადა.<ref>{{en icon}} Jones, Stephen F. (2005). Socialism in Georgian Colors (სოციალიზმი ქართულ ფერებში).</ref>

=== საბჭოთა ოკუპაცია ===
[[ფაილი:Red Army in Tbilisi Feb 25 1921.jpg|thumb|250px|წითელი არმიის შემოსვლა თბილისში, 25 თებერვალი, 1921.]]
[[1921]] წელს საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა ბოლშევიკებმა დაამხეს და [[1991]] წლამდე თბილისი ჯერ [[ასფსრ|ამიერკავკასიის საბჭოთა ფედერაციული სოციალისტური რესპუბლიკის]] (რომელიც მოიცავდა სომხეთს, აზერბაიჯანსა და საქართველოს), შემდეგ კი [[სსსრ|საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის]] დედაქალაქი იყო. საბჭოთა მმართველობის პერიოდში თბილისის მოსახლეობა მნიშვნელოვნად გაიზარდა, ქალაქმა ინდუსტრიალიზაცია განიცადა და საბჭოთა კავშირის მნიშვნელოვანი პოლიტიკური, სოციალური და კულტურული ცენტრი გახდა. [[1980]] წელს ქალაქში საბჭოთა კავშირში პირველი სანქციონირებული [[თბილისის როკ-ფესტივალი (1980)|როკ-ფესტივალი]] ჩატარდა.

თბილისი მოწმე გახდა მასიური ანტი-საბჭოთა დემონსტრაციების [[1956]] ([[ხრუშჩოვი]]ს ანტისტალინისტური პოლიტიკის გამო), [[1978]] და [[1989]] წლებში, რომლებიც პირველ და ბოლო შემთხვევაში საბჭოთა ხელისუფლებამ სისხლით ჩაახშო.

=== სსრკ დაშლის შემდეგ ===
საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ თბილისმა მნიშვნელოვანი არასტაბილურობისა და მღელვარების პერიოდი გადაიტანა. 1991 წლის დეკემბერსა და [[1992]] წლის იანვრის მოკლე სამოქალაქო ომის პერიოდში ქალაქის ცენტრის მნიშვნელოვანი ნაწილი დაინგრა და დაზიანდა. რამდენიმე წელი ქალაქი სხვადასხვა მაფიოზური კლანებისა და არალეგალური მეწარმეების კონფრონტაციის ადგილი იყო. [[ედუარდ შევარდნაძე|ედუარდ შევარდნაძის]] მმართველობის პერიოდში ([[1993]]—[[2003]]) [[კრიმინალი|კრიმინალმა]] და [[კორუფცია]]მ საზოგადოების თითქმის ყველა ფენა და საქმიანობის სფერო მოიცვა. [[უმუშევრობა|უმუშევრობის]] მკვეთრი ზრდის გამო ქალაქის მოსახლეობის დიდი ნაწილი უკიდურესი სიღარიბის ზღვარზე აღმოჩნდა. ცხოვრება იმდენად გაუსაძლისი გახდა, რომ [[2003]] წლის ნოემბერში მოსახლეობის დიდი ნაწილი პროტესტის ნიშნად ქუჩებში გამოვიდა. მღელვარების ტალღამ, რომელიც დღეს [[ვარდების რევოლუცია|ვარდების რევოლუციის]] სახელით არის ცნობილი, კულმინაციას საპარლამენტო არჩევნების შემდეგ მიაღწია კენჭისყრის შედეგების გაყალბების გამო, რაც საბოლოოდ შევარდნაძის მთავრობის გადაყენებით დასრულდა. 2003 წლიდან ქალაქში შედარებითი სტაბილურობა და ეკონომიკური ზრდა შეიმჩნევა, შემცირდა კრიმინალი, თუმცა კვლავ მწვავედ დგას სიღარიბისა და დასაქმების პრობლემა.

== ადმინისტრაცია და პოლიტიკა ==
{{მთავარი|თბილისის თვითმმართველობა}}
[[ფაილი:Tbilisi Key.jpg|thumb|250px|თბილისის სიმბოლური გასაღები]]
[[ფაილი:NEW STATIONS GEORGIA 2006 TBILISI STARTED NEW PROJECT- FINISHING IN 2009.jpg|thumb|250px|თბილისის მერი [[გიგი უგულავა]] რკინიგზის ახალი სადგურის პროექტის წარდგენაზე]]
[[ფაილი:Tbilisi Masterplan 2009.jpg|250px|მინი|დედაქალაქის მიწათსარგებლობის გენერალური გეგმა, 2011 წ მდგომარეობით]]
თბილისს განაგებს [[თბილისის საკრებულო|საკრებულო]] და [[თბილისის მერი]]. თბილისის საკრებულო არჩევითი წარმომადგენლობითი ორგანოა და ყოველ ოთხ წელიწადში [[არჩევნები|აირჩევა]]. თბილისის მერი არის ქალაქ თბილისის უმაღლესი თანამდებობის პირი და მთავრობის ხელმძღვანელი. მერი აირჩევა პირდაპირი არჩევნებით, 4 წლის ვადით. მერის არჩევის წესს ადგენს საქართველოს ორგანული კანონი „საქართველოს საარჩევნო კოდექსი“. 2010 წლამდე მერი დანიშვნთი იყო და მას ჯერ ნიშნავდა [[საქართველოს პრეზიდენტი]], შემდეგ საკრებულო ირჩევდა. 2010 წლიდან თბილისის მერი აირჩევა მოსახლეობის მიერ პირდაპირი წესით. ქალაქის მოქმედი მერია [[კახა კალაძე]], ხოლო საკრებულოს თავმჯდომარე — გიორგი ტყემალაძე.

{| class="wikitable"
! №
! [[ქალაქი|ქალაქ]] თბილისის მერი
! დანიშვნის <br />თარიღი
! განთავისუფლების <br />თარიღი
|-
| 1
| [[თამაზ ვაშაძე]]
| [[2 ოქტომბერი]], [[1991]]
| [[6 იანვარი]], [[1992]]
|-
| 2
| [[ოთარ ლითანიშვილი]]
| [[6 იანვარი]], [[1992]]
| [[21 იანვარი]], [[1993]]
|-
| 3
| [[კოტე გაბაშვილი]]
| [[21 იანვარი]], [[1993]]
| [[16 ოქტომბერი]], [[1993]]
|-
| 4
| [[ნიკოლოზ ლეკიშვილი]]
| [[16 ოქტომბერი]], [[1993]]
| [[8 დეკემბერი]], [[1995]]
|-
| 5
| [[ბადრი შოშიტაიშვილი]]
| [[8 დეკემბერი]], [[1995]]
| [[8 აგვისტო]], [[1998]]
|-
| 6
| [[ივანე ზოდელავა]]
| [[10 აგვისტო]], [[1998]]
| [[19 აპრილი]], [[2004]]
|-
| 7
| [[ზურაბ ჭიაბერაშვილი]]
| [[19 აპრილი]], [[2004]]
| [[12 ივლისი]], [[2005]]
|-
| 8
| [[გიგი უგულავა]]
| [[12 ივლისი]], [[2005]]<br /> [[12 ოქტომბერი]], [[2006]]<br /> [[30 მაისი]], [[2010]]
| [[12 ოქტომბერი]], [[2006]]<br /> [[30 მაისი]], [[2010]]<br /> [[22 დეკემბერი]], [[2013]]
|-
|მ.შ.
| [[სევდია უგრეხელიძე]]
| [[22 დეკემბერი]], [[2013]]
| [[2 აგვისტო]], [[2014]]
|-
| 9
| [[დავით ნარმანია]]
| [[2 აგვისტო]], [[2014]]
| [[13 ნოემბერი]], [[2017]]
|-
|10
| [[კახა კალაძე]]
| [[13 ნოემბერი]], [[2017]]
| მოქმედი
|}

===რაიონები===
ადმინისტრაციულად თბილისი დაყოფილია ათ რაიონად. რაიონებში უშუალო მმართველობას ახორციელებენ გამგებლები, შესაბამისი სტრუქტურული ერთებულების — გამგეობების დახმარებით. რაიონები თავის მხრივ იყოფა უფრო მცირე ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ ერთეულებად — უბნებად, სადაც გამგეობების წარმომადგენლობები ახორციელებენ შესაბამისი იურისდიქციის მართვა-გამგეობას. 

[[1934]] წლის 16 ნოემბრის საქართველოს ცაკის დადგენილებით ტფილისის რაიონი გამოეყო როგორც დამოუკიდებელი ადმინისტრაციულ ტერიტორიულ ერთეულით და უშუალოდ დაექვემდებარა სრულიად საქართველოს ცენტრალურ აღმასრულებელ კომიტეტსა და საქართველოს სსრ-ის სახალხო კომისართა საბჭოს. ამასთანავე ტფილისის რაიონში მოეწყო ხელისუფლების სარაიონო ორგანოები საერთო საფუძველზე.<ref>[https://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/338772/1/Komunisti_1934_N265.pdf გაზ. „კომუნისტი“ №265 (4121), 17 ნოემბერი, 1934]</ref>

[[1949]] წელს თბილისს შემოუერთდა ღრმაღელის დასახლება, ასევე სოფლები წყნეთი, ბაგები, კოჯორი, ტაბახმელა, წავკისი, შინდისი, გლდანი, სოღანლუღისა და დელისის ტერიტორია.<ref>{{საქართველოს უწყებები|281081|9}}</ref> საქართველოს მიერ დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ, რაიონული სისტემა მცირედ შეიცვალა. თბილისის რაიონებია:<ref>[https://www.matsne.gov.ge/ka/document/view/1825602 ქ. თბილისის რაიონების საზღვრების დადგენის და შესაბამისი ღონისძიებების გატარების შესახებ]</ref>

#[[გლდანის რაიონი]]
#[[დიდუბის რაიონი]]
#[[ვაკის რაიონი]]
#[[ისნის რაიონი]]
#[[კრწანისის რაიონი]]
#[[მთაწმინდის რაიონი]]
#[[ნაძალადევის რაიონი]]
#[[საბურთალოს რაიონი]]
#[[სამგორის რაიონი]]
#[[ჩუღურეთის რაიონი]]

{|class="wikitable" style="float:left; text-align:right; font-size:85%; margin:1em;"
|-
|colspan="3" bgcolor=""|{{center|'''თბილისის რაიონების სტატისტიკა'''}}
|- style="text-align:center; color:#ffffff; background:#305066;"
|'''სახელი'''
|'''მოსახლეობა'''<br>(2017)<ref name="Population">{{cite web |url=http://www.geostat.ge/cms/site_images/_files/english/census/2014/01_Number of population by administrative-territorial units and sex.xls |title=Number of population by administrative-territorial units and sex |work=geostat.ge |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170803010309/http://www.geostat.ge/cms/site_images/_files/english/census/2014/01_Number%20of%20population%20by%20administrative-territorial%20units%20and%20sex.xls |archive-date=2017-08-03 |access-date=2021-06-27 }}{{Dead link|date=დეკემბერი 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>
|'''ფართობი''' (კმ²)<ref name="Area">[https://tbilisi.gov.ge/img/original/2018/6/12/tbilisiinfigures.pdf Tbilisi in figures 2018] tbilisi.gov.ge</ref>
|-
|[[მთაწმინდის რაიონი]]||49 052||73
|-
|[[ვაკის რაიონი]]||111 903||61.7
|-
|[[საბურთალოს რაიონი]]||138 493||75,5
|-
|[[კრწანისის რაიონი]]||39 286||31,7
|-
|[[ისნის რაიონი]]||125 610||16,7
|-
|[[სამგორის რაიონი]]||177 844||128,4
|-
|[[ჩუღურეთის რაიონი]]||65 230||14,3
|-
|[[დიდუბის რაიონი]]||70 018||8,4
|-
|[[ნაძალადევის რაიონი]]||154 067||42
|-
|[[გლდანის რაიონი]]||177 214||50,3
|- style="background:#ccc;" 
|{{center| [[File:Seal of Tbilisi, Georgia.svg |21px]]  '''თბილისი'''}}||'''1 108 717'''||'''502'''
|- style= "text-align:center;"
|colspan="3"|''წყარო: [[საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური|საქსტატი]],<ref name="Population" /> [[თბილისის მერია]]<ref name="Area" />''
|}
რაიონებს სახელი ქალაქის ისტორიული უბნების მიხედვით ჰქვია. თბილისელთა უმრავლესობა არაფორმალურად ქალაქის უფრო მცირე ისტორიული უბნების სისტემას ცნობს. ასეთი უბნები მრავლადაა, თუმცა მრავალმა მათგანმა გამოკვეთილი ტოპოგრაფიული საზღვრები დროთა განმავლობაში დაკარგა. ქალაქს ბუნებრივად მდინარე მტკვარი ყოფს მარჯვენა და მარცხენა სანაპიროებად. უძველესი უბნების სახელები სათავეს ადრეული შუასაუკუნეებიდან იღებს. უახლესი უბნები ბოლოდროს გაშენებული საცხოვრებელი კვარტლების სახელს ატარებს.

რევოლუციამდელ თბილისში ქალაქის ეროვნული შემადგენლობა საკმაოდ ჭრელი იყო. ეთნიკური უბნების საზღვრებს საკმაოდ დაწვრილებით აღწერს ცნობილი გერმანელი ტურისტული წიგნების გამომცემელი კარლ ბედეკერი:{{ციტატა|ქალაქის ჩრდილოეთ ნაწილში, მტკვრის მარცხენა სანაპიროზე და რკინიგზის სადგურის სამხრეთით გაშლილია სუფთა გერმანული უბანი, სადაც ვიურტემბერგიდან გადმოსახლებული ([[1818]]) გერმანელების შთამომავლები სახლობენ. სამხრეთით ქართული უბანია (ავლაბარი). მტკვრის მარჯვენა სანაპიროზე რუსული უბანია, სადაც მეფისნაცვლის საბრძანებელი და მეწარმეთა ოფისებია განლაგებული. სამხრეთიდან მას ესაზღვრება სომხური და სპარსული ბაზრები.<ref>კარლ ბედეკერი (Karl Baedeker), ''რუსეთი: მოგზაურთა მეგზური'' (Arno Press, 1971, 1914 წლის გამოცემის ხელახალი გამოცემა), გვ. 467.</ref>}}

== კულტურა ==
=== განათლება ===
[[ფაილი:Tiflis by aivazovsky.jpg|thumb|250px|ძველი თბილისი [[ივანე აივაზოვსკი|ივან აივაზოვსკი]]ს წარმოსახვით]]
საუკუნეების მანძილზე თბილისი იყო არა მხოლოდ პოლიტიკურ-სახელმწიფოებრივი ცენტრი, არამედ ლიტერატურულ-კულტურული საქმიანობის მძლავრი კერაც. თბილისში განვითარდა ქართული სასულიერო მწერლობა და საერო ლიტერატურა, უმაღლეს დონეს მიაღწია ქართულმა სულიერმა კულტურამ. თბილისელ მწერლებს ცხოველი ურთიერთობა ჰქონდათ საქართველოში მოღვაწე მწიგნობრებთან, მეცნიერებთან, ენერგიულად იღვწოდნენ [[ქართული ლიტერატურა|ქართული ლიტერატურის]] განვითარებისათვის.

თბილისის ლიტერატურულ ცხოვრებას შეიძლება თვალი გავადევნოთ VIII საუკუნიდან, როდესაც აქ მოღვაწეობდა [[იოანე საბანისძე]]. განსაკუთრებით გაძლიერდა თბილისის ლიტერატურული ცხოვრება XII საუკუნეში, [[იოანე შავთელი]]ს, [[ჩახრიხაძე|ჩახრუხაძის]], [[სარგის თმოგველის]], [[შოთა რუსთაველი]]ს მოღვაწეობის ხანაში. მომდევნო პერიოდში დაპყრობის მოძალების შედეგად თბილისის ლიტერატურული ცხოვრება შესუსტდა, მაგრამ XVI—XVII საუკუნეებიდან კვლავ იწყო გამოცოცხლება. XVIII საუკუნეში თბილისში მოღვაწეობდნენ [[სულხან-საბა ორბელიანი]], [[ვახტანგ VI]], [[თეიმურაზ II]], [[ანტონ I]], [[ბესიკი]], [[საიათნოვა]] და სხვა.

==== XVIII საუკუნე ====
თბილისში პირველი დაწყებითი ელემენტარული სკოლები შეიქმნა XVIII საუკუნეში ეკლესია-მონასტრებთან ([[სიონის ტაძარი|სიონის]], [[კალოუბანი|კალოუბნის]], [[მეტეხი (უბანი)|მეტეხის]], [[ქაშვეთის ეკლესია|ქაშვეთის]], [[ანჩისხატი]]სა და სხვა ეკლესიებთან). 1755 წელს [[ანტონ I|ანტონ I-ის]] ინიციატივით გაიხსნა [[თბილისის სემინარია]], რომელმაც დიდი როლი შეასრულა განათლებისა და კულტურის განვითარების ისტორიაში. 1778 წელს თბილისში დაარსდა რუსული ენის შემსწავლელი სკოლა. ეს სკოლები განადგურდა 1795 წელს [[აღა-მაჰმად-ხანი]]ს მიერ თბილისის აოხრების დროს.

==== XIX საუკუნე ====
[[ფაილი:Tbilisi XIXc 01.jpg|thumb|250px|ქალაქის თვითმართველობის შენობა (ამჟამად საკრებულო), XIX ს.]]
[[ფაილი:Tbilisi XIXc 2.jpg|250px|thumb|ხედი მეტეხის პლატოდან რიყის ქუჩაზე (წყალდიდობა მდ. მტკვარზე), XIX—XX სს]]
[[ფაილი:Men with pottery in front of two stores, T'bilisi, Georgia.jpg|thumb|250px|თიხის ჭურჭლეულის მაღაზიები (დაახ. 1888—1900 წ.)]]
XIX საუკუნის დასაწყისიდან თბილისში აღმავლობის პერიოდი დადგა. 20-40-იან წლებში აქ მოღვაწეობდნენ ქართველი რომანტიკოსები ([[ალექსანდრე ჭავჭავაძე|ა. ჭავჭავაძე]], [[გრიგოლ ორბელიანი|გ. ორბელიანი]], [[ნიკოლოზ ბარათაშვილი|ნ. ბარათაშვილი]] და სხვა). 40-იან წლებიდან საფუძველი ჩაეყარა ქართულ კრიტიკულ რეალიზმს (გ. ერისთავი, ლ. არდაზიანი, დ. ჭონქაძე და სხვა); 60-იან წლებში ლიტერატურულ სარბიელზე გამოვიდნენ „[[თერგდალეულები]]“ ([[ილია ჭავჭავაძე|ი. ჭავჭვაძე]], ა. წერეთელი და სხვა), რომლებმაც უმაღლეს საფეხურზე აიყვანეს ქართული კრიტიკული რეალიზმი. 80-იანი წლებიდან თბილისში სხვადასხვა დროს ცხოვრობდნენ და მოღვაწეობდნენ [[ვაჟა-ფშაველა]], ალ. ყაზბეგი, ნ. ლომოური, ს. მგალობლიშვილი, ე. ნინოშვილი, დ. კლდიაშვილი, [[შიო არაგვისპირელი|შ. არაგვისპირელი]], ი. ევდოშვილი და სხვა; 1894 წლიდან — პირველი მარქსისტული კულტურულ-საზოგადოებრივი ჯგუფის „[[მესამე დასი]]ს“ წევრები.

1917 წელს [[ქუთაისი]]დან თბილისში გადმოსახლდნენ ქართული [[სიმბოლიზმი|სიმბოლისტური]] ჯგუფის წევრები — „[[ცისფერყანწელები]]“. 1920-იანი წლების დამდეგს აქ აღმოცენდა „[[აკადემიური მწერლობის კავშირი]]“, „[[ფუტურისტ-ლეფელები]]სა“ და [[პროლეტარული მწერლობა (ჟურნალი)|„პროლეტარული მწერლობის“]], ხოლო 1927—1928 — [[არიფიონი (გაერთიანება)|„არიფიონის“]] ლიტერატურული დაჯგუფებანი. საქართველოს მწერალთა I-მა და II ყრილობებმა (1926, 1928) საფუძველი ჩაუყარა ქართულ საბჭოთა მწერლობის ერთიან ბანაკს ([[მწერალთა კავშირი]]).

საქართველოს [[რუსეთის იმპერია|რუსეთთან]] შეერთების შემდეგ თბილისში გაიხსნა რამდენიმე სკოლა. 1802 წელს გაიხსნა პირველი საერო ორკლასიანი სკოლა, 1804 — თბილისის კეთილშობილთა სასწავლებელი, რომელიც 1830 წელს [[თბილისის პირველი გიმნაზია|თბილისის პირველ გიმნაზიად]] გადაკეთდა, 1817 — [[თბილისის სასულიერო სემინარია]] და მასთან სასულიერო სასწავლებელი (1818). 1824 — ნერსესის სომხური სასულიერო სემინარია. 1836 — [[სამაზრო სასწავლებელი]] და თავად-აზნაურ ოფიცერთა მოსამზადებელი სამხედრო სკოლა. 1842 წელს თბილისში დაარსდა [[ამიერკავკასიის ქალთა ინსტიტუტი]], 1844 — სამხედრო მოსწავლეთა სკოლა თბილისის (კავკასიის) მესანგრეთა ბატალიონთან, 1846 — წმ. ნინოს ქალთა სასწავლებელი, 1847 — ვაჟთა სამიჯნაო სკოლა.

XIX საუკუნის 20-40-იან წლებში თბილისში იყო 18 კერძო სკოლა, უმთავრესად ვაჟთა და ქალთა პანსიონების სახით. 1860 „საქველმოქმედო საზოგადოებამ“ თბილისში გახსნა პირველი ქალთა სკოლა [[ავლაბარი|ავლაბარში]], 1862—1870 წლებში — 10 სკოლა, 1862 წელს — 4 უფასო სკოლა უღარიბესი მშობლების შვილებისათვის და 1866—1870 — კიდევ 5 სკოლა. 60-იან წლებში თბილისში გაიხსნა: ხატიანოვსკის ქალთა პანსიონი (1860), დავით ყიფიანის ვაჟთა პანსიონი (1862), სადაც ასწავლიდნენ გიმნაზიის პროგრამით, ხლამოვის ვაჟთა პანსიონი (1863), ფავრის ქალთა პანსიონი, ბიუს ვაჟთა პანსიონი, ჰაკესა და კანონიჩის ვაჟთა პანსიონი, ჟინიუს ვაჟთა და ქალთა პანსიონი, რომლის ბაზაზე მონასტირცევმა და ტერ-აკოფოვმა გახსნეს კერძო გიმნაზია, სადაც ასწავლიდნენ სახელმწიფო ნახევრად კლასიკური გიმნაზიის პროგრამით; 1864 შარლეს, ხოლო 1867 ფულკის ხელმძღვანელობით გაიხსნა 2 ფრანგული სკოლა. 1865 გაიხსნა თბილისის პირველი რეალური სასწავლებელი, იმავე წელს — [[თბილისის ქალთა პირველი თანრიგის სასწავლებელი]], 1866 — ალექსანდრე II-ის სახელობის ვაჟთა [[თბილისის სამასწავლებლო სკოლა]].

1879 წელს თბილისში „ღარიბ მოწაფეთა შემწე ტბილისის გუბერნიის თავად-აზნაურთა საზოგადოების“ (1878) ინიციატივით გაიხსნა „სათავადაზნაურო ქართული სკოლა“ პანსიონით, რომელიც შემდეგ გიმნაზიად გადაკეთდა ([[თბილისის სათავადაზნაურო გიმნაზია]]).

80-იან წლებში [[საქართველო]]ში ფართოდ გაიშალა პროგრესული საზოგადოებრივ-პედაგოგიური მოძრაობა [[ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება|ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების]] (დაარსდა 1878) თაოსნობით. ამ საზოგადოებამ 1880 წელს [[იაკობ გოგებაშვილი|ი. გოგებაშვილის]] წინადადებით თბილისში გახსნა დაწყებითი სასწავლებელი (მალე დაიხურა). 1881 ქალაქის მმართველობამ თბილისში გახსნა 2 ქართული დაწყებითი სკოლა, სადაც სწავლა უფასო იყო.

==== XX საუკუნე ====
[[ფაილი:Central Tbilisi.jpg|250px|thumb|საქართველოს მეცნიერებათა აკადემია]]
XX საუკუნის დამდეგისათვის მთელ საქართველოში და, კერძოდ, თბილისში რამდენადმე გაიზარდა სკოლების ქსელი, მაგრამ სახალხო განათლების საქმე მაინც ჩამორჩენილი იყო. 1905—1907 წლებში გახშირდა მოსწავლეთა გაფიცვები და პოლიტიკური გამოსვლები. რევოლუციის შემდგომ პერიოდში [[სტოლიპინის რეაქცია]] სახალხო განათლების საქმესაც შეეხო, მაგრამ მას წინააღმდეგობას უწევდა პროგრესული მასწავლებლობა და მოსწავლე ახალგაზრდობა.

[[1909]] წელს გაიხსნა [[თბილისის ქალთა უმაღლესი კურსები]]. [[1915]]—[[1916]] წლებისთვის თბილისში იყო ვაჟთა 7 გიმნაზია, 1 რეალური სასწავლებელი, 2 კომერციული სასწავლებელი, ქალთა 6 გიმნაზია, წმ. ნინოს სასწავლებელი, ქალთა ეპარქიული სასწავლებელი, კადეტთა კორპუსი, იუნკერთა სასწავლებელი, 2 სასულიერო სემინარია, ამიერკავკასიის ქალთა ინსტიტუტი, ქალთა კომერციული სასწავლებელი, ქალთა და ვაჟთა პანსიონები და სხვა. [[1917]] წელს გაიხსნა თბილისის პოლიტექნიკური ინსტიტუტი (ამჟამად [[საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტი]]), 1918 — თბილისის უნივერსიტეტი (ამჟამად [[თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი|ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი]]).

[[ფაილი:Tbilisi Muzikants.jpg|thumb|left|250px|თბილისელი „მუზიკანტები“]]
თბილისში არსებობდა რამდენიმე კერძო საბავშვო ბაღი (პირველი გაიხსნა 1859, მეორე — 1865 და სხვა.). საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგ შეიქმნა სახელმწიფო საბავშვო ბაღებისა და ბაგა-ბაღების ქსელი, რომელიც გამუდმებით ფართოვდებოდა. [[1921]]—[[1931]] წლებში თბილისში გაიხსნა 140-მდე ახალი სკოლა (მ. შ. ოთხწლიანი დაწყებითი, შვიდწლიანი შრომის სკოლები, ცხრაწლიანი შრომის სკოლები სხვადასხვა სპეციალობით და სამწლიანი და ოთხწლიანი ტექნიკუმები). 1923/1924 სასწავლო წელს თბილისში იყო 6 უმაღლესი სასწავლებელი (თსუ, პოლიტექნიკური ინსტიტუტი, პედაგოგიური ინსტიტუტი, [[თბილისის სამხატვრო აკადემია|თბილისის სახელმწიფო სამხატვრო აკადემია]], [[თბილისის კონსერვატორია]], ამიერკავკასიის კომუნისტური უნივერსიტეტი).

==== თბილისი - XXI საუკუნე ====
ვარდების რევოლუციის შემდგომ მასიურად დაიწყო თბილისში თანამედროვე ტიპის შენობების მშენებლობა. ასევე პარალელურად ხორციელდებოდა ძველი თბილისის რესტავრაციის პროგრამა.
[[ფაილი:Baratashvili str.jpg|thumb|left|250px|ბარათაშვილის ქუჩა]]
[[ფაილი:Old Tbilisi2.jpg|left|thumb|250px|ძველი თბილისი]]
[[ფაილი:Tbilisi, Georgia — View from Rike Park.jpg|thumb|left|250px|ხედი მთაწმინდაზე]]

=== მეცნიერება ===
თბილისში სამეცნიერო-კვლევითი მუშაობა მიმდინარეობდა თსუ-ში, შემდეგ უნივერსიტეტის ბაზაზე გაიხსნა სხვადასხვა სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტი, განსაკუთრებით ფართოდ გაიშალა სამეცნიერო-კვლევითი მუშაობა მას შემდეგ, რაც დაარსდა [[საქართველოს მეცნიერებათა აკადემია]] (1941). თუ 1941 წლისთვის თბილისში სულ იყო 42 სამეცნიერო კვლევითი დაწესებულება (უმაღლესი სასწავლებლების ჩათვლით), სადაც მუშაობდა 4,3 ათ. მეცნიერ-მუშაკი, 1979 თბილისში, აკადემიის სისტემის 32 სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტის გარდა, იყო საკავშირო სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტების 9 ფილიალი, 60-მდე სხვადასხვა საპროექტო და უწყებრივი სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტი. სულ თბილისში მუშაობდა 20,8 ათ. მეცნიერი მუშაკი, მ. შ. 1167 მეცნიერებათა დოქტორი და 6584 მეცნიერებათა კანდიდატი.

[[1979]] წელს თბილისში იყო 107 მასობრივი ბიბლიოთეკა (3047,9 ათ. წიგნი და ჟურნალი), 100 სამეცნიერო ბიბლიოთეკა (14 845 ათ. წიგნი და ჟურნალი), უმაღლესი სასწავლებლების 11 ბიბლიოთეკა (6592 ათ. წიგნი და ჟურნალი), ცენტრალური და ადგილობრივი დაწესებულებებისა და ორგანოების 54 ბიბლიოთეკა (1148 ათ. წიგნი და ჟურნალი).

=== მუზეუმები ===
1979-თვის თბილისში იყო [[სიმონ ჯანაშიას სახელობის სახელმწიფო მუზეუმი|ს. ჯანაშიას სახელობის საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმი]], მისი ფილიალი საქართველოს ხალხთა მეგობრობის მუზეუმი; [[საქართველოს ხელოვნების მუზეუმი]], მისი ფილიალები: [[მოსე თოიძე|მ. თოიძის]], [[ელენე ახვლედიანი|ე. ახვლედიანის]], [[იაკობ ნიკოლაძე|ი. ნიკოლაძის]] სახლ-მუზეუმები; [[საქართველოს თეატრის, მუსიკისა და კინოს სახელმწიფო მუზეუმი]]. მისი ფილიალები: [[უშანგი ჩხეიძე|უ. ჩხეიძის]], [[მიხეილ ჭიაურელი|მ. ჭიაურელის]], თ. ჭავჭავაძის სახლ-მუზეუმები; [[თბილისის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მუზეუმი]]; [[ავლაბრის სტამბა]]; საქართველოს ხალხური და გამოყენებითი ხელოვნების მუზეუმი; ქართული ხალხური ხუროთმოძღვრებისა და ყოფის მუზეუმი; გ. ლეონიძის სახელობის ქართული ლიტერატურის მუზეუმი; ქართული მედიცინის ისტორიის მუზეუმი; ბავშვთა სათამაშოების მუზეუმი; სურათების სახელმწიფო გალერეა; [[ბავშვთა სურათების გალერეა]]; [[ილია ჭავჭავაძე|ი. ჭავჭვაძის]], ზ. ფალიაშვილის, ი. გამრეკელის, [[აკაკი ხორავა|ა. ხორავას]] სახლ-მუზეუმები და სხვა.

=== თეატრი ===
[[ფაილი:Rustaveli Theatre Facade, Tbilisi.JPG|thumb|250px|რუსთაველის თეატრი]]
[[ფაილი:მარჯანიშვილის თეატრი.jpg|thumb|left|250px|მარჯანიშვილის თეატრი]]
თბილისი რესპუბლიკის უდიდესი თეატრალური ცენტრია. აქ არის [[თბილისის ოპერის თეატრი|ზ. ფალიაშვილის ოპერისა და ბალეტის აკადემიური თეატრი]], [[რუსთაველის თეატრი|შოთა რუსთაველისა]] და [[მარჯანიშვილის თეატრი|კოტე მარჯანიშვილის სახელობის]] აკადემიური დრამატული თეატრები, [[გრიბოედოვის თეატრი|ა. გრიბოედოვის სახ. რუსული]] და [[შაუმიანის თეატრი|ს. შაუმიანის სახ. სომხური]] დრამატული თეატრები, [[მუსკომედიის თეატრი|ვ. აბაშიძის მუს. კომედიის თეატრი]], [[მოზარდ მაყურებელთა თეატრი|მოზარდ მაყურებელთა ქართული]] და რუსული თეატრები, მეტეხის ახალგაზრდული თეატრი-სტუდია, [[თოჯინების თეატრი (თბილისი)|თოჯინების ქართული]] და რუს. თეატრები, [[მინიატურების სახელმწიფო თეატრი]], კინოსტუდია „[[ქართული ფილმი]]ს“ თეატრალური სახელოსნო, [[პანტონიმის თეატრი]], ცირკი, ფილარმონია, კინოსტუდია „ქართული ფილმი“; საქართველოს თეატრალური საზოგადოება, საქართველოს კომპოზიტორთა, მხატვართა და არქიტექტორთა კავშირები.

=== ბეჭდვითი სიტყვა ===
თბილისში პირველი ქართული სტამბა დააარსა [[ვახტანგ VI]]-მ 1709 წელს. პირველი ქართული ბეჭდვითი ორგანო „[[საქართველოს გაზეთი]]“ გამოვიდა 1819 წელს (1820-დან „ქართული გაზეთი“), 1828 — ოფიციალური გაზეთი „[[ტფილისის უწყებანი]]“, 1852—1875 გამოდიოდა ჟურნალი „[[ცისკარი (ჟურნალი)|ცისკარი]]“, 1866—1885 — გაზეთი „[[დროება (XIX საუკუნე)|დროება]]“. 1877 ი. ჭავჭავაძემ გამოსცა ჟურნალი „[[ივერია (ჟურნალი)|ივერია]]“ (1886-დან გაზეთი). 1903—1905 მუშაობდა [[ავლაბრის არალეგალური სტამბა]]. 1966 წელს დაარსდა [[ქსე|ქართული საბჭოთა ენციკლოპედიის]] მთავარი სამეცნიერო რედაქცია. 1936 წელს ჩამოყალიბდა [[საქართველოს საინფორმაციო სააგენტო]] ([[საქინფორმი]]). რადიომაუწყებლობა მუშაობს 1927-დან. ტელეგადაცემები დაიწყო 1956 წლის დეკემბრიდან. ტელეცენტრია თბილისში.

=== სპორტი ===
[[ფაილი:Rugbyge.jpg|thumb|230px|right|ქართველი მორაგბეები.]]
[[ახლო აღმოსავლეთი]]ს მრავალი ქალაქის მსგავსად, აზიური კულტურის გავლენით, თბილისს ისტორიულად ქალაქის ცალკეული უბნები ჰქონდა გამოყოფილი სპორტული ასპარეზობებისთვის. თანამედროვე [[საბურთალო]]სა და [[დიდუბე|დიდუბის]] ტერიტორიებზე ადრე სპეციალური შეჯიბრებები ტარდებოდა. განსაკუთრებით პოპულარული სახეობები თბილისში [[ცხენბურთი]], [[ჭიდაობა]] და [[ფარიკაობა]] იყო. სოციალურად და ეკონომიკურად დასავლეთთან ინტეგრაციასთან ერთად თბილისში ევროპული სპორტის სახეობებიც ხდება პოპულარული XIX საუკუნეში. XX საუკუნეში აქ უკვე დომინირებს [[ფეხბურთი]], [[კალათბურთი]] და [[რაგბი]]. 1978 წლისთვის თბილისს უკვე 250-მდე დიდი თუ მცირე სასპორტო დარბაზი თუ დაწესებულება ჰქონდა, მათ შორის ოთხი დახურული და ექვსი ღია ოლიმპიური საცურაო აუზი, 185 საკალათბურთო მოედანი და დარბაზი, 192 ხელბურთის მოედანი, 19 ჩოგბურთის კორტი, 31 ფეხბურთის მოედანი და ხუთი სტადიონი. ამჟამად თბილისში უდიდესია [[ბორის პაიჭაძის სტადიონი]] (55 ათას მაყურებელზე) და [[მიხეილ მესხის სტადიონი]] (24 680 მაყურებელზე). სპორტის სასახლე, სადაც ჩვეულებრივ საკალათბურთო ტურნირები ტარდება, 11 ათას მაყურებელს იტევს. ვერის საკალათბურთო დარბაზი 2500 მაყურებელზე გათვლილი.

ამჟამად თბილისში ყველაზე პოპულარული სპორტის სახეობებია ფეხბურთი, რაგბი, კალათბურთი და ჭიდაობა. ასევე პოპულარულია [[ჩოგბურთი]], [[ცურვა]] და [[წყალბურთი]]. თბილისს რამდენიმე პროფესიონალური საფეხბურთო და რაგბის გუნდი ჰყავს. [[NBA]]-ს მოთამაშეები [[ზაზა ფაჩულია]] და [[ნიკოლოზ ცქიტიშვილი]] თბილისელები არიან.

თბილისის ერთ-ერთი უძლიერესი ფეხბურთის გუნდი [[დინამო თბილისი]] 1981 წელს გამარჯვებული გახდა ევროპის თასის მფლობელთა თასის გათამაშებაზე. საკალათბურთო გუნდი [[დინამო თბილისი (საკალათბურთო კლუბი)|„დინამო“]] ასევე ევროლიგის ჩემპიონი გახდა 1962 წელს.

{| class="wikitable"
!კლუბი
!სპორტი
!სტადიონი
|-
|[[დინამო თბილისი]]
|[[ფეხბურთი]]
|[[ბორის პაიჭაძის სტადიონი]]
|-
|[[ლოკომოტივი თბილისი]]
|[[ფეხბურთი]]
|[[მიხეილ მესხის სტადიონი]]
|-
|[[ამერი (თბილისი)]]
|[[ფეხბურთი]]
|[[ამერის სტადიონი]]
|-
|[[ვიტ ჯორჯია]]
|[[ფეხბურთი]]
|[[ვიტ ჯორჯიას სტადიონი]]
|-
|[[დინამო თბილისი (საკალათბურთო კლუბი)|დინამო თბილისი]]
|[[კალათბურთი]]
|[[ვერის საკალათბურთო დარბაზი]]
|-
|[[თსუ (საკალათბურთო კლუბი)|თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის საკალათბურთო გუნდი]]
|[[კალათბურთი]]
|[[ვერის საკალათბურთო დარბაზი]]
|-
|[[სტუ (საკალათბურთო კლუბი)|საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის საკალათბურთო გუნდი]]
|[[კალათბურთი]]
|[[ვერის საკალათბურთო დარბაზი]]
|-
|[[თსსუ (საკალათბურთო კლუბი)|თბილისის სახელმწიფო სამედიცინო უნივერსიტეტის საკალათბურთო გუნდი]]
|[[კალათბურთი]]
|[[ვერის საკალათბურთო დარბაზი]]
|-
|}

== მოსახლეობა ==
თბილისის მოსახლეობა მუდამ მრავალეთნიკური იყო. [[ქართველები]]ს გვერდით ქალაქში მუდმივად ცხოვრობდნენ [[ქურთები]], [[სომხები]], [[ებრაელები]], [[აზერბაიჯანელები]], [[რუსები]], [[ბერძნები]]. სწორედ ამიტომ თბილისი [[კავკასია]]ში ერთადერთი ქალაქი იყო და არის, სადაც [[მეჩეთი|მეჩეთს]], [[სინაგოგა]]სა და [[ეკლესია (ნაგებობა)|ეკლესიას]] გვერდი-გვერდ იხილავთ. ამიტომ, სამართლიანადაც, თბილისი კავკასიის ცენტრად და ხანდახან დედაქალაქადაც კი წარმოგვიდგებოდა. დღესაც ქალაქის მოსახლეობის დაახლოებით 10 % ეთნიკურად არაქართულია. 1808 წელს [[იულიუს ფონ კლაპროთი]]ს ცნობით თბილისში 18 000 ადამიანი ცხოვრობდა. 
{| border="1" align="center" style="text-align: center; background: #FFFFFF;"
|''თბილისის მოსახლეობის ცვალებადობა''<ref>http://statistics.ge/_files/georgian/population/01%20saqarTvelos%20mosaxleobis%20ricxovnoba%20TviTmmarTveli%20erTeulebis%20mixedviT%20%281%20ianvris%20mdgomareobiT%29.xls {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091113161215/http://www.statistics.ge/_files/georgian/population/01%20saqarTvelos%20mosaxleobis%20ricxovnoba%20TviTmmarTveli%20erTeulebis%20mixedviT%20%281%20ianvris%20mdgomareobiT%29.xls |date=2009-11-13 }} საქართველოს მოსახლეობის რიცხოვნობა თვითმმართველი ერთეულების მიხედვით (1 იანვრის მდგომარეობით)</ref>
{{სტანდარტული ცხრილი|0}}
! style="background: #ddffdd;"|2000
! style="background: #ddffdd;"|2001
! style="background: #ddffdd;"|2002
! style="background: #ddffdd;"|2003
! style="background: #ddffdd;"|2004
! style="background: #ddffdd;"|2005
! style="background: #ddffdd;"|2006
! style="background: #ddffdd;"|2007
! style="background: #ddffdd;"|2008
! style="background: #ddffdd;"|2009
! style="background: #ddffdd;"|2010
! style="background: #ddffdd;"|2014
|-----
| 1097.5
| 1088.5
| 1081.7
| 1079.1
| 1078.2
| 1079.7
| 1103.3
| 1101.1
| 1106.7
| 1106.7
| 1152.5
| 1108.7
|}
|}
მონაცემებში ასახულია თბილისში რეგულარულად მცხოვრებთა რაოდენობა. თუმცა რეალურად ქალაქში დაახლოებით კიდევ 300 ათასი ადამიანით მეტი ცხოვრობს. ძირითადად ესენი არიან რეგიონებიდან დროებით ჩამოსული სტუდენტები, მუშები და სხვ.

== რელიგია ==
ქალაქის მოსახლეობის 95,7 % [[ქრისტიანობა|ქრისტიანია]], მათგან უმეტესობა [[ქართული მართლმადიდებლური ეკლესია|მართლმადიდებელია]]. მნიშვნელოვანი რაოდენობის მიმდევრები ჰყავს [[სომხური სამოციქულო ეკლესია|სომხურ სამოციქულო ეკლესიასა]] და [[რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესია|რუსულ მართლმადიდებლურ ეკლესიას]]. [[კათოლიციზმი|კათოლიკეები]], [[ლუთერანიზმი|ლუთერანები]], [[ბაპტიზმი|ბაპტისტები]] და სხვა [[ქრისტიანული დენომინაციები]] უმცირესობას წარმოადგენს. მოსახლეობის ნაწილი [[ისლამი|ისლამს]] მისდევს (1,5 %). თბილისელთა დაახლ. 0,1 % [[იუდაიზმი|იუდეველია]]. ქალაქში დაახლოებით 10-15 ათ. [[ქურთები|ქურთი]] ცხოვრობს, რომელთა 70 % [[ეზიდები]]ა. ქალაქი ისტორიულად ცნობილი იყო რელიგიური ტოლერანტობით. ეს განსაკუთრებით თვალსაჩინოა ძველ თბილისში სხვადასხვა სარწმუნოების ტაძრებისა თუ სამლოცველოების სიუხვით.

== ბუნებრივი პირობები და რესურსები ==
{{მთავარი|თბილისის ბუნებრივი პირობები და რესურსები}}
[[ფაილი:Mtkvari river (UG-GE, 2018).jpg|thumb|270px|left|მდინარე მტკვარი აბანოთუბნიდან]]
[[ფაილი:Tbilisi, Georgia — Tbilisi Reservoir.jpg|thumb|270px|left|[[თბილისის ზღვა]]]]
[[ფაილი:Lisi Lake.JPG|thumb|left|270px|[[ლისის ტბა]]]]
თბილისის ბუნება მრავალფეროვანია. ქალაქის წყლის მთავარი არტერიაა [[მტკვარი]], რომელიც ქალაქს კვეთს ჩრდილო-დასავლეთიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთისაკენ. წყალდიდობა იცის გაზაფხულზე და ზაფხულის დასაწყისში, წყალმცირობა — ზამთარში. თბილისის ფარგლებშია მტკვრის შენაკადები: მარჯვენა — [[დიღმისწყალი]], [[ვერე]] და [[წავკისისწყალი]]; მარცხენა — [[გლდანისხევი (მდინარე)|გლდანისხევი]] და [[ლოჭინი]]. თბილისის ფარგლებშია აგრეთვე სამგორის სარწყავი სისტემის ზემო და ქვემო მაგისტრალური არხები უკიდურესი დასავლეთი მონაკვეთები, თბილისის წყალსაცავი, [[ლისის ტბა|ლისისა]] და [[კუს ტბა|კუს]] ტბები.

მდინარე მტკვრის ხეობის ფსკერი, ქალაქის ფარგლებში, მერყეობს ზღვის დონიდან 425 მ-დან (დიღომი) 370 მ-მდე (ორთაჭალა). მთაწმინდის სიმაღლე, რომელიც ისე ამშვენებს ქალაქის ცენტრალურ ნაწილს, ზღვის დონიდან 719 მეტრის ტოლია. საცხოვრებელი უბნების მიხედვით ყველაზე მაღლაა ე.წ. ნუცუბიძის პლატო, რომელიც ზღვის დონიდან 700 მ სიმაღლეზე მდებარეობს.

ფიზიკურ-გეოგრაფიული თვალსაზრისით მდინარე მტკვარი თბილისს ორ კარგად გამოხატულ ერთეულად — მარჯვენა და მარცხენა სანაპიროებად ყოფს. მარჯვენა სანაპირო რელიეფურად წარმოდგენილია თრიალეთის ქედის განშტოებებით, რომლებიც ციცაბოდ ეშვება მტკვრის ხეობისკენ. მათ შორის მოქცეულია მტკვრის შენაკადთა ხეობები.

მტკვრის მარცხენა ნაპირეთში მდებარეობს [[მახათა]]ს მთა, რომლის სიმაღლე 630 მ-ს აღწევს.

თბილისის რელიეფი კარგად გამოხატული ტერასებით ხასიათდება.

* პირველი ტერასა, რომლის შეფარდებითი სიმაღლე მტკვრის ხეობასთან 1-დან 5-მდე მერყეობს, თბილისის მხოლოდ ცალკეულ უბნებშია. მათ შორის აღსანიშნავია ე.წ „პესკები“ ანუ რიყე, რომელსაც თბილისელები და დედაქალაქის სტუმრევი იცნობენ, როგორც სახალხო ზეიმის — „თბილისობის“ გამართვის ადგილს.
* მეორე ტერასა (შეფარდებითი სიმაღლე 7-10 მეტრი) მთლიანადაა განაშენიანებული. აქ მდებარეობს დავით აღმაშენებლის პროსპექტი, [[დიდუბე]], [[ავჭალა]], [[დიღმის მასივი|დიღომი]].
* მესამე ტერასა მდინარე მტკვრის დონიდან 20-25 მეტრი სიმაღლისაა. აღნიშნულ ტერასაზეა [[რუსთაველის პროსპექტი]], [[ვაკე (თბილისი)|ვაკისა]] და [[საბურთალო]]ს ნაწილი, მარცხენა სანაპიროზე კი — [[ავლაბარი]].
* მეოთხე ტერასაზე, რომლის სიმაღლე 60-80 მ-ია, გაშენებულია [[ნაძალადევი]], [[ღრმაღელე (თბილისი)|ღრმაღელე]] და [[ლოტკინი]].
* მეხუთე ტერასის შეფარდებითი სიმაღლეა 145—160 მ. იგი ყველაზე კარგად გამოხატულია [[მახათა|მახათას მთის]] მიდამოებში, რადგანაც სწორედ აქ აქვს მას პლატოსმაგვარი ფორმა.

თბილისის მიდამოებში [[ტყე]]ები დიდი ხანია გაიჩეხა და ამჟამად, როგორც ქალაქის დასახლებულ ნაწილში, ისე მოსაზღვრე ვაკეებზე, გორაკ-ბორცვებსა და მთის კალთებზე უპირატესად ხელოვნურად გაშენებული ხემცენარეულობა (მ. შ. წიწვოვანები) ხარობს. განაშენიანებული ტერიტორიის ირგვლივ ჭარბობს სტეპის ბალახეულობა და ჯაგეკლიანი ბუჩქნარი, უფრო დაშორებულ ადგილებში, ქედების კალთებზე კი მეორეული ფართოფოთლოვანი ტყეებია.

თბილისის რელიეფში განსაკუთრებით საინტერესოა ის დეპრესია, რომელიც ამჟამად „[[თბილისის ზღვა]]ს“ უკავია. არადა, აქ რამდენიმე ათეული წლის წინ სამი მლაშე ტბა იყო. ვარაუდობენ, რომ აღნიშნული ტბები მდინარე მტკვრის უძველეს ხეობაში მდებარეობდა.

თბილისის ჰავა, ზოგადი ნიშნების მიხედვით, სუბტროპიკულ-სემიარიდულია (სუბხმელთაშუაზღვიური კლიმატის ელემენტებით). ზაფხული თბილისში საგრძნობლად ცხელია. ივლისში ჰაერის საშუალო ტემპერატურა +24,4 °C-ია. ზამთარი ცივია (იანვარში +0,9 °C). ნალექის საშუალო რაოდენობა 540 მმ-ის ტოლია. ნალექების მაქსიმუმი დამახასიათებელია გაზაფხულისთვის, მინიმუმი კი — ზამთრისთვის. თოვლის საფარი აქ ყოველწლიურად არ ყალიბდება.

თბილისის მნიშვნელოვანი წიაღისეულია გოგირდწყალბადიანი თერმული მინერალური წყალი, რომელიც მრავალ ადგილას გამოდის ქალაქის ძველ უბნებში მტკვრის ორივე მხარეს. მათ ბაზაზე ძველთაგანვე მოწყობილია აბანოები, ხოლო შემდეგ მოეწყო [[თბილისის ბალნეოლოგიური კურორტი]]. თიხის საბადოა დიღმის ვაკეზე. თიხის ნაწილს იყენებენ [[აგური]]ს წარმოებაში. ორხევში არის გაჯის საბადო. ავჭალაში მოიპოვება კვარცხის სილა.

=== კლიმატი ===
თბილისში ზომიერად თბილი სტეპურიდან ზომიერად ნოტიო სუბტროპიკულზე გარდამავალი ჰავაა. იცის ზომიერად ცივი ზამთარი და ცხელი ზაფხული, საშუალო წლიური ტემპერატურა 12,7&nbsp;°C, იანვარი 0,9&nbsp;°C, ივლისი 24,4&nbsp;°C; აბსოლუტირი მინიმალური ტემპერატურა — 23&nbsp;°C, აბსოლუტური მაქსიმალური 40&nbsp;°C. ნალექები 560 მმ წელიწადში. უხვნალექიანია მაისი (90 მმ), მცირენალექიანი — იანვარი (20 მმ). თოვლის სახით ნალექი შეიძლება მოვიდეს საშუალოდ 15-25 დღე წელიწადში. გაბატონებულია ჩრდილოეთი და ჩრდილო-დასავლეთის ქარი, ხშირია აგრეთვე სამხრეთ-აღმოსავლეთის ქარი.

{{თბილისის კლიმატი}}

== ტრანსპორტი ==
[[ფაილი:Map of Tbilisi Metro - თბილისის მეტროს რუკა.svg|მინი|350პქ|თბილისის მეტროს რუკა]]
თბილისს კომპლექსური საზოგადოებრივი სატრანსპორტო კვანძი აქვს. მოქმედებს მეტროპოლიტენის ორი ხაზი და ავტობუსების ქსელი, რომელიც ქალაქის მნიშვნელოვან ნაწილს ფარავს. [[2006|2006 წლიდან]] ქალაქში დაიხურა ეკოლოგიურად სუფთა ტრანსპორტის [[ტრამვაი]]სა და [[ტროლეიბუსი]]ს მოქმედი ხაზები. ქალაქს ემსახურება [[თბილისის საერთაშორისო აეროპორტი|აეროპორტი]] და რკინიგზა. თბილისში სამდინარო ტრანსპორტი განვითარებული არ არის.

სწრაფი საზოგადოებრივი ტრანზიტის ერთ-ერთი ყველაზე მოხერხებული საშუალება ქალაქში [[თბილისის მეტროპოლიტენი]]ა. ამჟამად მეტროს 23 სადგური განლაგებულია ორ ხაზზე — დიდუბე-სამგორისა და საბურთალოს ხაზები. ხაზების საერთო სიგრძეა 26,4 კმ. ექსპლუატაციაში შევიდა 1966 წლის 11 იანვარს და მეოთხე მეტროს სისტემა იყო საბჭოთა კავშირში (მოსკოვი, ლენინგრადი და კიევის შემდეგ). დანარჩენი საბჭოთა მეტროს სისტემების მსგავსად სადგურების უმეტესობა ძალიან ღრმად არის მიწისქვეშ და დეკორატულობით გამოირჩევა. დედაქალაქის მეტროს შესახებ იხილეთ [[თბილისის მეტროსადგურების სია]].

== დაძმობილებული და პარტნიორი ქალაქები ==
თბილისის [[დაძმობილებული ქალაქები]] არიან:<ref name="Tbilisi Sister Cities">{{cite web|url=http://www.tbilisi.gov.ge/index.php?lang_id=ENG&sec_id=4571|title=Tbilisi Sister Cities|accessdate=2013-08-05|work=[http://www.tbilisi.gov.ge/ Tbilisi City Hall]|publisher=Tbilisi Municipal Portal|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130724120155/http://www.tbilisi.gov.ge/index.php?lang_id=ENG&sec_id=4571|archivedate = 2013-07-24}}</ref>
{|class="wikitable"
|- valign="top"
|
* {{flagicon|Germany}} [[ზაარბრიუკენი]], [[გერმანია]] (1975)<ref name="Tbilisi Sister Cities"/>
* {{flagicon|Slovenia}} [[ლიუბლიანა]], [[სლოვენია]] (1977)<ref name="Tbilisi Sister Cities"/><ref name="Ljubljana twinnings">{{cite web|url=http://www.ljubljana.si/si/ljubljana/pobratena-mesta-zdruzenja/|title=Medmestno in mednarodno sodelovanje|accessdate=2013-07-27|work=Mestna občina Ljubljana (Ljubljana City)|language=Slovenian|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130626075304/http://www.ljubljana.si/si/ljubljana/pobratena-mesta-zdruzenja/|archivedate=2013-06-26}}</ref>
* {{flagicon|France}} [[ნანტი]], [[საფრანგეთი]] (1979)<ref name="Tbilisi Sister Cities"/>
* {{flagicon|Austria}} [[ინსბრუკი]], [[ავსტრია]] (1982)<ref name="Tbilisi Sister Cities"/>
* {{flagicon|Italy}} [[პალერმო]], [[იტალია]] (1987)<ref name="Tbilisi Sister Cities"/>
* {{flagicon|United States}} [[ატლანტა]], [[აშშ]] (1987)<ref name="Tbilisi Sister Cities"/>
* {{flagicon|გაერთიანებული სამეფო}} [[ბრისტოლი]], [[გაერთიანებული სამეფო]] (1988)<ref name="Tbilisi Sister Cities"/><ref name="Bristol">{{cite web|url=http://www.bristol.gov.uk/ccm/navigation/leisure-and-culture/tourism-and-travel/town-twinning/|title=Bristol City – Town twinning|publisher=[[copyright|©]] 2009 [http://www.bristol.gov.uk/ccm/portal/ Bristol City Council]|accessdate=2009-07-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110728084457/http://www.bristol.gov.uk/ccm/navigation/leisure-and-culture/tourism-and-travel/town-twinning/|archivedate=2011-07-28}}</ref>
* {{flagicon|Spain}} [[ბილბაო]], [[ესპანეთი]] (1989)<ref name="Tbilisi Sister Cities"/>
* {{flagicon|Armenia}} [[ერევანი]], [[სომხეთი]] (1996)<ref name="Tbilisi Sister Cities"/><ref name="Yerevan twinnings 2">{{cite web|url=http://www.yerevan.am/en/partner/sister-cities/|title=Yerevan – Twin Towns & Sister Cities|accessdate=2013-11-04|work=Yerevan Municipality Official Website|publisher=© 2005—2013 www.yerevan.am}}</ref><ref name="Yerevan twinnings">{{cite web|url=http://www.yerevan.am/pages.php?lang=1&id=184&page_name=news|script-title=hy:ԵՐԵՎԱՆԻ ՔԱՂԱՔԱՊԵՏԱՐԱՆՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԿԱՅՔ|publisher=[http://www.yerevan.amwww.yerevan.am]|accessdate=2013-08-05|trans_title=Yerevan expanding its international relations|language=Armenian|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130512174924/http://www.yerevan.am/pages.php?lang=1&id=184&page_name=news|archivedate=2013-05-12}}</ref>
* {{flagicon|Ukraine}} [[კიევი]], [[უკრაინა]] (1999)<ref name="Tbilisi Sister Cities"/>
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[ასტანა]], [[ყაზახეთი]] (2005)<ref name="Tbilisi Sister Cities"/>
||
* {{flagicon|ლიტვა}} [[ვილნიუსი]], [[ლიეტუვა]] (2009)<ref name="Tbilisi Sister Cities"/>
* {{flagicon|მოლდოვა}} [[კიშინიოვი]], [[მოლდოვა]] (2011)<ref name="Tbilisi Sister Cities"/><ref name="Chișinău twinnings">{{cite web|url=http://www.chisinau.md/tabview.php?l=ro&idc=526|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120903122220/http://www.chisinau.md/tabview.php?l=ro&idc=526|title=Oraşe înfrăţite (Twin cities of Minsk) ''[via WaybackMachine.com]''|publisher=Primăria Municipiului Chişinău|archivedate=3 November 2012|accessdate=2013-07-21|language=Romanian}}</ref>
* {{flagicon|ეგვიპტე}} [[კაირო]], [[ეგვიპტე]] (2012)<ref name="Tbilisi Sister Cities"/>
* {{flagicon|კატარი}} [[დოჰა]], [[კატარი]] (2012)<ref name="Tbilisi Sister Cities"/>
* {{flagicon|ირანი}} [[თეირანი]], [[ირანი]] (2015)<ref name="Tbilisi Sister Cities"/><ref>{{cite web|url=http://agenda.ge/news/35540/eng|publisher=Agenda.ge|accessdate=2015-05-20|title=Tbilisi-Tehran direct flights will start next month|language=English|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150528073541/http://agenda.ge/news/35540/eng|archivedate=2015-05-28}}</ref>
* {{flagicon|ბელარუსი}} [[მინსკი]], [[ბელარუსი]] (2015) (პარტნიორი 1994-დან)
* {{flagicon|თურქეთი}} [[სტამბოლი]], [[თურქეთი]] (2016)<ref>{{cite web|url=http://www.tbilisi.gov.ge/news/2355|publisher=Tbilisi City Hall|accessdate=19 April 2016|title=თბილისსა და სტამბოლს შორის დაძმობილების შესახებ მემორანდუმი გაფორმდა|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210302194211/http://www.tbilisi.gov.ge/news/2355|archivedate=2 მარტი 2021}}</ref> (პარტნიორი 2006-დან)
* {{flagicon|ბულგარეთი}} [[სოფია]], [[ბულგარეთი]] (2016)
* {{flagicon|აზერბაიჯანი}} [[ბაქო]], [[აზერბაიჯანი]] ([[2021]])<ref>{{cite web|url=http://www.tbilisi.gov.ge/news/11776|publisher=Tbilisi City Hall|accessdate=13.07.2021|title=თბილისს 21-ე დაძმობილებული ქალაქი ჰყავს|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210713183831/https://tbilisi.gov.ge/news/11776|archivedate=13.07.2021}}</ref> (პარტნიორი 1993-დან)
* {{flagicon|რუმინეთი}} [[ბუქარესტი]], [[რუმინეთი]] ([[2022]])<ref>{{cite web|url=https://basilica.ro/bucuresti-si-tbilisi-devin-orase-infratite-cei-doi-primari-au-dezvelit-la-bucuresti-statuia-poetului-rustaveli/?fbclid=IwAR2s68GTcqPjbmxbT-B5sJTNcntgiLi_fgJ7S22B_jQ0GIJUGT0DocjlWCE|publisher=|accessdate=31.05.2022|title=București și Tbilisi devin orașe înfrățite. Cei doi primari au dezvelit la București statuia poetului Rustaveli}}</ref><ref>{{YouTube|id = njpsaQO6iC8|title = ბუქარესტი თბილისის დაძმობილებული ქალაქი გახდა}}</ref>
|}

თბილისის პარტნიორი ქალაქები არიან:

{|class="wikitable"
|- valign="top"
|
* {{flagicon|აზერბაიჯანი}} [[ბაქო]], [[აზერბაიჯანი]] (1993)
* {{flagicon|Ukraine}} [[ოდესა]], [[უკრაინა]] (1996)
* {{flagicon|Turkey}} [[ანკარა (თურქეთი)|ანკარა]], [[თურქეთი]] (1996)
* {{flagicon|საბერძნეთი}} [[ათენი]], [[საბერძნეთი]] (1997)
* {{flagicon|საფრანგეთი}} [[პარიზი]], [[საფრანგეთი]] (1997)
* {{flagicon|ისრაელი}} [[იერუსალიმი]], [[ისრაელი]] (1998)
* {{flagicon|Latvia}} [[რიგა]], [[ლატვია]] (2007)
||
* {{flagicon|პოლონეთი}} [[კრაკოვი]], [[პოლონეთი]] (2009)<ref name="Kraków partnerships">{{cite web|url=http://www.krakow.pl/otwarty_na_swiat/2531,kat,0,5,miasta_partnerskie.html|title=Kraków – Miasta Partnerskie|accessdate = 2013-08-10|work=Miejska Platforma Internetowa Magiczny Kraków|language=Polish|trans_title=Kraków -Partnership Cities|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130702010825/http://www.krakow.pl/otwarty_na_swiat/2531,kat,0,5,miasta_partnerskie.html|archivedate=2013-07-02}}</ref>
* {{flagicon|პოლონეთი}} [[ვარშავა]], [[პოლონეთი]] (2010)
* {{flagicon|უნგრეთი}} [[ბუდაპეშტი]], [[უნგრეთი]] (2011)
* {{flagicon|უკრაინა}} [[ხარკივი]], [[უკრაინა]] (2012)
* {{flagicon|უკრაინა}} [[ლვივი]], [[უკრაინა]] (2013)
* {{flagicon|აშშ}} [[ლინკოლნი (ნებრასკა)|ლინკოლნი]], [[აშშ]] (2013)
* {{flagicon|CZE}} [[პრაღა]], [[ჩეხეთი]]<ref name="Prague twinnings">{{cite web|url=http://zahranicnivztahy.praha.eu/jnp/cz/partnerska_mesta/index.html#|title=Partnerská města HMP|accessdate=2013-08-05|date=2013-07-18|work = Portál „Zahraniční vztahy“ [Portal "Foreign Affairs"]|language=Czech|trans_title=Prague – Twin Cities HMP|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130625205859/http://zahranicnivztahy.praha.eu/jnp/cz/partnerska_mesta/index.html|archivedate =2013-06-25}}</ref>
|}

== განთქმული თბილისელები ==
* [[ნინო ანანიაშვილი]] — პრიმა-ბალერინა, [[თბილისის ოპერისა და ბალეტის თეატრი]]ს სამხატვრო ხელმძღვანელი
* [[პაატა ბურჭულაძე]] — ოპერის მომღერალი
* [[არამ ხაჩატურიანი]] — კომპოზიტორი
* [[ივანე ჯავახიშვილი]] — ისტორიკოსი, [[თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი]]ს დამაარსებელი
* [[კოკაი]] (ლევან ცაგურია) — სუმოისტი
* [[გია ყანჩელი]] — კომპოზიტორი
* [[საიათ-ნოვა]] — მომღერალი, პოეტი
* [[სერგო ფარაჯანოვი]] — კინორეჟისორი
* [[ვახტანგ ჭაბუკიანი]] — მოცეკვავე და ქორეოგრაფი

== ფოტოგალერეა ==
[[ფაილი:Tbilisi Panorama.jpg|thumb|center|1024px|თბილისის პანორამა ნარიყალადან]]
<center>
<gallery>
Image:night_embankment.jpg|მტკვრის მარჯვენა სანაპირო ღამით
Image:Tbilisi_Bathhouse3.jpg|აბანოთუბანი
Image:Theatre institute.jpg|თეატრალური ინსტიტუტი
Image:Kashveti.jpg|ქაშვეთის ეკლესია
Image:Tbilisi Hotel.jpg|სასტუმრო თბილისი
Image:Rustaveli theatre 2.jpg|რუსთაველის თეატრი
Image:View of Tbilisi from Narikala (UG-GE, 2018).jpg|ხედი ნარიყალადან
Image:Vake_Park.jpg|ვაკის პარკი, თრიალეთის ქედით უკანა ხედზე
</gallery>
</center>
[[ფაილი:TFILISI.jpg|thumb|center|950px|ძველი თბილისის პანორამა მამა დავითიდან, დეტალური გარჩევადობით]]

==ძველი რუკები==
<gallery>
Image:Тбилиси. План города, составленный Вахушти Багратиони. 30-е годы XVIII в..jpg|ტფილისი 1735 წელი
Image:Map of Tbilisi 1800.JPG|ტფილისი 1800 წელი
Image:Plan of Tbilisi 1802.gif|ტფილისი 1802 წელი
Image:Map of Tbilisi 1850.jpg|ტფილისი 1850 წელი
Image:Tiflis city plan, 1887.jpg|ტფილისი 1887 წელი
Image:Tbilisi map 1911.jpg|ტფილისი 1911 წელი
</gallery>

== იხილეთ აგრეთვე ==
{{div col}}
* [[თბილისის მეტროპოლიტენი]]
* [[თბილისის არქეოლოგიური ძეგლები]]
* [[თბილისის არქიტექტურა]]
* [[თბილისის საპატიო მოქალაქეები]]
* [[თბილისის განათლების ცენტრები]]
* [[ცნობილი თბილისელები]]
* [[თბილისობა]]
* [[ტფილისის ბანკის ძარცვა]]
{{div col end}}

== ლიტერატურა ==
{{ქე|3|495—547}}
{{ქსე|4|595—903}}
* „საქართველოს ძველი ქალაქები: თბილისი“, 2006 წ. მეორე გამოცემა. ISBN 99940-0-923-0

== რესურსები ინტერნეტში ==
{{მინიდაფა
|პორტალი = თბილისი
|ვიქსიკონი = თბილისი
|ვიკიწიგნები = 
|ვიკიციტატა = 
|ვიკიწყარო = 
|ვიკისახეობები = 
|ვიკისიახლეები = 
|ვიკისაწყობი = category:Tbilisi
|მეტავიკი = 
}}
* [http://www.tbilisi.gov.ge თბილისის ოფიციალური საიტი]
* [http://concordtravel.ge თბილისის სასტუმროები]
* [http://www.hotels.ltd.ge/phototbilisi თბილისის ფოტოგალერეა] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928153634/http://www.hotels.ltd.ge/phototbilisi/ |date=2007-09-28 }}
* [http://www.info-tbilisi.com ინფო-თბილისი]
* [http://www.hotels.ltd.ge თბილისის სასტუმროები] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151211102357/http://www.hotels.ltd.ge/ |date=2015-12-11 }}
* [http://www.eTbilisi.com Tbilisi Guide]
* [http://www.tbilisionline.ge თბილისის პორტალი] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201202223004/https://tbilisionline.ge/ |date=2020-12-02 }}
* [http://meskhi.net/tiflis მეგზური „Тифлисъ и его окрестности“ 1913 წლის გამოცემა]
* [http://www.travel-georgia.blogspot.com/ თბილისის და საქართველოს ღირსშესანიშნავი ადგილების ლამაზი სურათები]
* [http://www.georgien.bilder-album.com/modules.php?name=republic_georgia&cat=5 სურათები თბილისზე]
* [http://www.traveltbilisi.com/ Travel Tbilisi — თბილისის ონლაინ მეგზური]{{Dead link|date=აგვისტო 2024 |bot=InternetArchiveBot }}
* [http://burusi.wordpress.com/2009/04/27/ტფილისის-თეატრი/ ტფილისის თეატრი-ქარვასლა]
* [http://www.afisha.ge/ თბილისის აფიშა]
* [http://www.gadia.ge/ თბილისის დასაქმების საგენტო] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110426061417/http://www.gadia.ge/ |date=2011-04-26 }}

== სქოლიო ==
{{სქოლიოს სია}}

{{-}}
{{თბილისის უბნები}}
{{თბილისის ღირსშესანიშნაობები}}
{{ევროპის დედაქალაქები}}
{{აზიის დედაქალაქები}}
{{საქართველოს ქალაქები}}
{{პორტალი თბილისი}}

[[კატეგორია:თბილისი| ]]