იხილეთ წყარო გვერდისთვის ბელარუსი

{{ინფოდაფა ქვეყანა|
|მშობლიური_სახელი = Рэспубліка Беларусь<br />Республика Беларусь
|სრული_სახელი = ბელარუსის რესპუბლიკა
|საერთო_სახელი = ბელარუსი
|დროშა = Flag of Belarus.svg
|გერბი = Coat of arms of Belarus (2020–present).svg
|რუკა = Location Belarus Europe.png
|ჰიმნი = [[ბელარუსის ჰიმნი]]
|დევიზი = 
|ოფიციალური_ენები = [[ბელორუსული ენა|ბელარუსული]], [[რუსული ენა|რუსული]]
|დედაქალაქი = [[მინსკი]] 
|latd=53
|latm=55
|latNS=N
|longd=27
|longm=33
|longEW=E
|უდიდესი_ქალაქი = [[მინსკი]]
|მთავრობის_ტიპი = [[უნიტარიზმი|უნიტარული]] [[საპრეზიდენტო რესპუბლიკა]] [[ავტორიტარიზმი|ავტორიტარულ]] [[დიქტატურა|დიქტატურის]] პირობებში<ref>{{cite web |title=Belarus |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/belarus/#government |website=[[CIA World Factbook]] |access-date=16 October 2022}}</ref><ref name="Short2021">{{cite book | author = John R. Short | date = 25 August 2021 | title = Geopolitics: Making Sense of a Changing World | publisher = Rowman & Littlefield | pages = 163– | isbn = 978-1-5381-3540-2 | oclc = 1249714156 | url = https://books.google.com/books?id=xdg7EAAAQBAJ&pg=PA163}}</ref>
|ლიდერის_ტიპი_1 = [[ბელარუსის პრეზიდენტი|პრეზიდენტი]]
|ლიდერის_სახელი_1 = [[ალექსანდრე ლუკაშენკო]]
|ლიდერის_ტიპი_2 = [[ბელარუსის პრემიერ-მინისტრი|პრ.-მინისტრი]]
|ლიდერის_სახელი_2 = [[რომან გოლოვჩენკო]]
|რანგი_ფართობით = 85-ე
|ფართობი = 207 600
|წყალი_% = 
|სავარაუდო_მოსახლეობა = 9 484 300<ref>{{cite web|url=http://www.belstat.gov.by/en/|title=Quarterly official estimate|date=1 აპრილი 2018|accessdate=30 ივნისი 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191101195839/http://www.belstat.gov.by/en/|archivedate=1 ნოემბერი 2019}}</ref>
|სავარაუდო_მოსახლეობა_რანგი = 93-ე
|მოსახლეობა_სავარაუდოდ_წელს = 2018
|მოსახლეობის_ცენზი = 9,491,800<ref>{{cite web|url=http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/ssrd-mvf_2/natsionalnaya-stranitsa-svodnyh-dannyh/naselenie_6/chislennost-naseleniya1_yan_poobl//|title=Belarus Population Census 2009|accessdate=12 July 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191204232117/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/ssrd-mvf_2/natsionalnaya-stranitsa-svodnyh-dannyh/naselenie_6/chislennost-naseleniya1_yan_poobl/|archivedate=4 დეკემბერი 2019}}</ref>
|მოსახლეობის_ცენზი_წელს = 2009
|მოსახლეობის_სიმჭიდროვე = 46
|მოსახლეობის_სიმჭიდროვე_რანგი = 142-ე
|მშპ_ppp_წელი = 2017
|მშპ_ppp = $175,900 მილიარდი
|მშპ_ppp_რანგი = 72-ე
|მშპ_ppp_ერთ_მოსახლეზე =$18,600
|მშპ_ppp_ერთ_მოსახლეზე_რანგი = 97-ე
|აგი = 0.756
|აგი_ტენდენცია = {{ზრდა}}
|აგი_კატეგორია = <span style="color:#009900;">მაღალი</span>
|აგი_რანგი = 65-ე
|აგი_წელი = 2011
|ვალუტა = [[რუბლი]]
|ვალუტის_კოდი = BYN
|ქვეყნის_კოდი = BLR
|დროის_სარტყელი = [[UTC+03:00]]
|ზაფხულის_დრო = 
|cctld = [[.by]]
|სატელეფონო_კოდი = 375
|სატელეფონო_კოდი_მითითება = 
|სქოლიო = 
}}

'''ბელარუსი''' ({{lang-be|Беларусь}}, {{lang-ru|Беларусь ან Белоруссия}}), ოფიციალურად '''ბელარუსის რესპუბლიკა''' ({{lang-be|Рэспубліка Беларусь}}, {{lang-ru|Республика Беларусь}}) — [[ზღვაზე გასასვლელის არმქონე სახელმწიფოები|ზღვაზე გასასვლელის არმქონე სახელმწიფო]] [[აღმოსავლეთი ევროპა|აღმოსავლეთ ევროპაში]].<ref name="unee">{{cite web|url=http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm#europe|title=Standard Country and Area Codes Classifications (M49)|accessdate=2010-04-22|publisher=United Nations Organization|date=2010-04-01|author=UN Statistics Division}}</ref> ბელარუსს აღმოსავლეთიდან და ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან ესაზღვრება [[რუსეთი]], სამხრეთიდან [[უკრაინა]], დასავლეთიდან [[პოლონეთი]], ხოლო ჩრდილო-დასავლეთის მხრიდან [[ლატვია]] და [[ლიეტუვა]]. დედაქალაქია [[მინსკი]]; სხვა მნიშვნელოვანი ქალაქებია [[ბრესტი (ბელარუსი)|ბრესტი]], [[გროდნო]], [[გომელი]], [[მოგილევი|მოგილიოვი]] და [[ვიტებსკი]]. ქვეყნის ფართობი შეადგენს 207 600 კმ²-ს, ტერიტორიის მნიშვნელოვანი ნაწილი ტყეებს უკავია,<ref>{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/reports/nationalreports/europethecis/belarus/belarus_2005_en.pdf|title=Belarus: Window of Opportunity (see Table 15, page 66)|publisher=United Nations|format=PDF|accessdate=2010-05-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150110193052/http://hdr.undp.org/en/reports/nationalreports/europethecis/belarus/belarus_2005_en.pdf|archivedate=2015-01-10}}</ref> ეკონომიკაში ყველაზე განვითარებული სფეროებია [[აგროკულტურა]] და [[მრეწველობა]].

ბელარუსის ტერიტორიაზე არსებული პირველი დამოუკიდებელი სახელმწიფო იყო [[პოლოცკის სამთავრო]], ეს სამთავრო [[კიევის რუსეთი]]ს დაშლის შემედეგად წარმოიქმნა, მოგვიანებით უკვე ბელარსები ხდება [[ლიტვის დიდი სამთავრო]]ს შემადგენელი ნაწილი, მას შემდეგ რაც ლიტვისა და პოლონეთის გაერთიანება მოხდა, უკვე ამ მიწებს გაერთიანებული სახელმწიფო აკონტროლებდა. [[პოლონეთ-ლიტვის თანამეგობრობა]]სა და [[რუსეთის იმპერია]]ს შორის არსებული ბრძოლების შემდეგ ეს ტერიტორია რუსეთის შემადგენლობაში მოექცა რიგითი გუბერნიის სტატუსით. პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ აქ შეიქმნა [[ბელორუსიის სახალხო რესპუბლიკა]] (1918-1919), 1919 წლიდან უკვე ბელარუსია არის [[ბელორუსიის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა|საბჭოთა რესპუბლიკა]].

საბჭოთა კავშირის შექმნის შემდეგ, ეს ტერიტორია სსრკ-ში შევიდა მოკავშირე რესპუბლიკის სტატუსით. 1939 წელს სსრკ-ს მიერ გერმანიასთან დადებული [[მოლოტოვ-რიბენტროპის პაქტი]]თ, საბჭოთა კავშირმა მიიერთა აღმოსავლეთი პლონეთი, ეს ტერიტორია შეუერთდა ბელორუსის საბჭოთა რესპუბლიკას.<ref>Europa Publications Limited, "Eastern Europe and the Commonwealth of Independent States, Volume 4", Routledge, 1999, pg. 182, [http://books.google.com/books?id=qmN95fFocsMC&pg=PA182&dq=Belarus+annexed+by+Soviet+Union#v=onepage&q=Belarus%20annexed%20by%20Soviet%20Union&f=false Books.Google.com]</ref> [[მეორე მსოფლიო ომი]]ს პერიოდში ბელარუსი ოკუპირებული იქნა გერმანელების მიერ. ომის დასრულების შემდეგ რესპუბლიკაში შედარებით განვითარდა ეკონომიკა.

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ ბელარუსი დამოუკიდებელი სახელმწიფო გახდა. 1992 წელს ჩამოყალიბდა [[დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობა]], რომლის ერთ-ერთი დამფუძნებელი სწორედ ბელარუსი იყო. 1994 წლიდან დღემდე ქვეყნის მმართველია [[ალექსანდრე ლუკაშენკო]].

ბელარუსის მოსახლეობა შეადგენს 9,85 მილიონ ადამიანს, ქვეყნის მთავარი ურბანული ცენტრებია დედაქალაქი [[მინსკი]]. აქ მცხოვრებთა 80 % [[ბელარუსები|ბელარუსელია]], მოსახლეობის მნიშვნელოვან ნაწის შეადგენს [[პოლონელები]] და [[უკრაინელები]]. 1995 წელს ჩატარებული რეფერენდუმის შედეგად ქვეყნის ოფიციალური ენები გახდა: [[ბელარუსული ენა|ბელარუსული]] და [[რუსული ენა|რუსული]]. ბელარუსის [[ბელარუსის კონსტიტუცია|კონსტიტუციის]] შედეგად ქვეყანაში ოფიციალური რელიგია გამოცხადებული არ არის, თუმცა მოსახლეობის დიდი ნაწილი [[რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესია|რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის]] მრევლია, მეორე რელიგია მრევლის რაოდენობით არის კათოლიკური ეკლესია.

== სახელწოდება ==
* ''ოფიციალური'': ბელარუსის რესპუბლიკა.
* ''ეროვნული'': Беларусь, Республика Беларусь. დამოუკიდებლობის გამოცხადებამდე ბელორუსია (Белоруссия) ერქვა, შემდეგ კი ბელარუსი უწოდეს.
* ''ეტიმოლოგია'': ქვეყნის სახელი „თეთრ რუსეთს“ ნიშნავს. ბელარუსები ახალ ტერმინს Ruthenia ძირიდან წარმოებულად მიიჩნევენ. თუმცა ორივე ტერმინი Ruthenia და Russia მიღებულია ვიკინგური ძირისაგან Rus.

== ისტორია ==
=== პირველყოფილი თემური წყობილება ===
ბელარუსის ტერიტორიაზე ადამიანის არსებობის პირველი ნიშნები შუა [[პალეოლითი|პალეოლითს]] განეკუთვნება. ქვეყნის ტერიტორიაზე აღმოჩენილია [[მეზოლითი|მეზოლითის]], [[ნეოლითის ხანა|ნეოლითისა]] და [[ბრინჯაოს ხანა|ბრინჯაოს ხანის]] რამდენიმე ასეული სადგომი. თავდაპირველად ადამიანთა ძირითადი საქმიანობა იყო ნადირობა, თევზჭერა, საკვების შეგროვება, [[ნეოლითის ხანა|ნეოლითიდან]] კი ვითარდება მიწათმოქმედება და მესაქონლეობა. ბრინჯაოს ხანაში ქვის პრიმიტიული იარაღი შეცვალა ახალი სახის, მეტწილად ბრინჯაოს იარაღმა. ძვ. წ. VII საუკუნეში დაიწყეს რკინის იარაღის დამზადება და გამაგრებული დასახლებების მშენებლობა. ბელარუსის ტერიტორიაზე ცნობილია ამ ტიპის ათასზე მეტი დასახლება. ამ ეპოქიდან ქვეყნის ტერიტორიაზე ცხოვრობდნენ მილოგრადისა და ზარუბინეცის კულტურული ტომები. II-V საუკუნეებში ბელარუსში თანდათან შემოიჭრნენ სლავური ტომები, რის გამოც მოხდა ადგილობრივი მოსახლეობის ასიმილაცია. ჩამოყალიბდა სამი დიდი ტომობრივი გაერთიანება: პოლესიე და შუა ბელარუსის ნაწილი დაიკავეს დრეგოვიჩებმა, მდინარე სოჟის აუზი - რადიმიჩებმა, დვინისპირეთი და ზემო დნეპრისპირეთი - კრივიჩებმა.

=== უახლესი ისტორია ===
1918-19 წლებში მოიპოვა დამოუკიდებლობა რუსეთისაგან, 1941-44 წლებში ოკუპირებული იყო ფაშისტური გერმანიის მიერ. 1945 წელს გახდა გაეროს წევრი. 1991 წელს გამოაცხადა დამოუკიდებლობა სსრ კავშირისაგან. დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობა — შეიქმნა მინსკში. 1999 წელს ხელი მოეწერა შეთანხმებას რუსეთ-ბელარუსის კავშირის შექმნის შესახებ.

== გეოგრაფია ==
[[ფაილი:Bo-map.png|thumb|left| ბელარუსის რესპუბლიკა]]
ქვეყანა ცენტრალური ევროპის აღმოსავლეთში. მისი მოსაზღვრე ქვეყნებია: [[რუსეთი]] — აღმოსავლეთით და ჩრდილოეთით, [[ლიეტუვა]] და [[ლატვია]] — ჩრდილო-დასავლეთით, [[პოლონეთი]] — დასავლეთით, [[უკრაინა]] — სამხრეთით. ფართობი შეადგენს 207 600 კვ. კმ-ს, საიდანაც 25 % ტყეებზე მოდის. მთავარი მდინარეებია: [[ნემანი]], [[პრიპიატი (მდინარე)|პრიპიატი]], [[დნეპრი]]. ბუნებრივი რესურსები — ტყეები, ტორფი, ნავთობისა და ბუნებრივი აირის მცირე მარაგები, გრანიტი, დოლომიტური კირქვა, ცარცი, სილა, ხრეში, თიხა.

== ბუნება ==
=== რელიეფი ===
ბელარუსს უკავია [[აღმოსავლეთ ევროპის ვაკე|აღმოსავლეთ ევროპის ვაკის]] დასავლეთი განაპირა ნაწილი. დამახასიათებელია მაღლობი, დაბლობი და ვაკე სივრცეები, რომელიც ადგილ-ადგილ დაჭაობებული და ტბიანია. ბელარუსის რელიეფის თავისებურება ძირითადად განაპირობა მეოთხეულმა კონტინენტურმა გამყინვარებამ (შემორჩენილია კარგად გამოხატული მორენული სერები). ტერიტორიის სამხრეთ-აღმოსავლეთი მხარე უჭირავს მყინვარისპირა ვაკეების ზოლს, რომლის დასავლეთით ბერეზინის ცენტრალური და სხვა მცირე ვაკეებია. ქვეყნის სამხრეთით მდებარეობს ბელარუსის პოლესიე. უკიდურეს სამხრეთშია მოზირის სერი.

=== გეოლოგიური აგებულება და სასარგებლო წიაღისეული ===
ბელარუსის ტერიტორია [[აღმოსავლეთ ევროპის ბაქანი|აღმოსავლეთ ევროპის ბაქნის]] დასავლეთ ნაწილში მდებარეობს. ბაქნის სამხრეთ ნაწილში შემოჭრილია უკრაინის ფარი, აღმოსავლეთში კი - ვორონეჟის ანტეკლიზა. ბაქნის უძველესი საფუძველი მხოლოდ ბელარუსის უკიდურეს სამხრეთ ნაწილში შიშვლდება, სხვაგან იგი დაფარულია 1000-5000 მ სისქის ტერიგენული და კარბონატული ნალექებით (ზედაპროტეროზოურიდან ნეოგენამდე და ანთროპოგენამდე). ბელარუსი მდიდარია სხვადასხვა სასარგებლო წიაღისეულით (კალიუმის მარილები, ქვამარილი, ნავთობი, მურა ნახშირი, ქვანახშირი). ბევრგანაა თიხისა და სამშენებლო ქვის საბადოები, ტორფის ბუდობები და სხვა. არის მინერალური წყლებიც.

=== ჰავა ===
=== შიგა წყლები ===
ბელარუსის მდინარეები შავი და ბალტიის ზღვების აუზებს განეკუთვნება. მათი საერთო სიგრძე 51 000 კმ-ზე მეტია. დიდი მდინარეა [[დნეპრი]], დასავლეთი დვინა, ნემანი. ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში აქვს სათავე მდინარე ლოვატს (ნევის აუზი). მდინარეთა საზრდოობა შერეული ტიპისაა. იყენებენ სანაოსნოდ, ხე-ტყის დასაცურებლად. მდინარე პრიპიატი დნეპრ-ბუგის არხით დაკავშირებულია მდინარე ბუგთან. ბელარუსში მრავალი ტბაა, რომლებიც მდიდარია თევზით.

== სახელმწიფო ==
* ''სახელმწიფო სისტემა'' — რესპუბლიკა.
* ''სახელმწიფოს მეთაური'' — პრეზიდენტი ალექსანდრ ლუკაშენკო (1994).
* ''საკანონმდებლო ორგანო'' — ორპალატიანი ეროვნული კრება. ზედა პალატა — რესპუბლიკის საბჭო 64 წევრისგან არის დაკომპლექტებული, ქვედა პალატა — წარმომადგენელტა პალატა — 110 წევრისგან.

== ტერიტორიული მოწყობა ==
ბელარუსი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულად იყოფა 6 ოლქად (voblast — ბრესტის, გომელის, გროდნოს, ვიტებსკის, მინსკისა და მოგილიოვის) და 1 მუნიციპალიტეტი (horad — ქალაქი მინსკი).

===ქალაქები===
{{მთავარი|ბელარუსის ქალაქების სია}}

== დემოგრაფია ==
2009 წლის მონაცემებით ბელარუსის მოსახლეობა შეადგენს 9 503 807 ადამიანს. აქედან ეთნიკურად [[ბელარუსები|ბელარუსი]] - 83,7 %, [[რუსები|რუსი]] - 8,3 %, [[პოლონელები|პოლონელი]] - 3,1 %, [[უკრაინელები|უკრაინელი]] - 1,7 % და სხვა - 3,2 %. ერთ კვადრატულ კილომეტრზე საშუალოდ 50 ადამიანი ცხოვრობს. მოსახლეობის 70 % ქალაქში მაცხოვრებელია. ბელარუსის უდიდესი ქალაქი და ამავდროულად დედაქალაქი არის [[მინსკი]], სადაც 2015 წლის მონაცემებით 1 937 900 ადამიანი ცხოვრობს. სიდიდით მეორე ქალაქი არის [[გომელი]] (526 873 მაცხოვრებელი), ხოლო მესამე კი - [[მოგილევი]] (374 644). ბელარუსის სხვა დიდი ქალაქებია: [[ვიტებსკი]] (366 299), [[გროდნო]] (356 557), [[ბრესტი (ბელარუსი)|ბრესტი]] (330 934) და ა. შ.

როგორც ევროპული სახელმწიფოების უმრავლესობა, ბელარუსიც გამოირჩევა მოსახლეობის რაოდენობის შემცირების კუთხით. ასევე შეინიშნება საშუალო ასაკის ზრდის ტენდენციაც. კერძოდ, დღეის მონაცემებით მოსახლეობის საშუალო ასაკი 37 წელია და თუ ზრდა მსგავსი ტემპებით გაგრძელდა 2050 წლისთვის აღნიშნული მონაცემი 55-დან 65 წლამდე ავა. ეს ყველაფერი გამოიწვია ახალგაზრდა მოსახლეობის ქვეყნიდან გადინებამ.

ბელარუსში სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა არის 68,9 წელი (63 მამაკაცებისთვის და 74,9 ქალბატონებისთვის).

=== ენა ===
ბელარუსს აქვს ორი სახელმწიფო ენა - [[რუსული ენა|რუსული]] და [[ბელარუსული ენა|ბელარუსული]]. რუსულად საუბრობს მოსახლეობის უმრავლესობა - 72 %, ხოლო ბელარუსულად კი - მხოლოდ 11,9 %.

===რელიგია===
* [[მართლმადიდებლობა|მართლმადიდებელი]] - 42,3 %
* [[ათეიზმი|ათეისტი]] - 31,1 %
* [[კათოლიციზმი|კათოლიკე]] - 19,1 %
* სხვა - 7,5 %

== ეკონომიკა ==
1995 წლიდან პრეზიდენტ ლუკაშენკოს ხელმძღვანელობით ქვეყანა დაადგა „საბაზრო სოციალიზმის“ მშენებლობის გზას, რაც საშუალებას იძლევა ფასების პოლიტიკასა და კერძო სექტორზე სახელმწიფო კონტროლისა. ძირითადი საექსპორტო პროდუქციაა — მანქანათმშენებლობის ნაწარმი, სასუქები, ტორფი, ელექტროსაქონელი. ეროვნული ვალუტაა ბელარუსის რუბლი (BYN).

== კულტურა ==
* ''კულტურული მემკვიდრეობა'': ბელოვეჟის ტევრი, მირის ციხე-კოშკი (XVI ს.), ტაძარი პოლოცკში (XI ს.), რაძივილების ციხე-კოშკი ნესვიჟში (XVII ს.), იეზუიტების ტაძარი გროდნოში (XVII ს).

== ლიტერატურა ==
{{ქსე|2|292-299}}

== სქოლიო ==
{{სქოლიო}}

{{commons|Belarus|ბელარუსი}}
{{ევრაზესი}}
{{პოსტსაბჭოთა ქვეყნები}}
{{დსთ–ს ქვეყნები}}
{{ევროპის ქვეყნები}}

[[კატეგორია:ბელარუსი| ]]
[[კატეგორია:ევროპის ქვეყნები]]
[[კატეგორია:სლავური ქვეყნები]]
[[კატეგორია:გაეროს წევრი სახელმწიფოები]]
[[კატეგორია:ზღვაზე გასასვლელის არმქონე სახელმწიფოები]]