Historio di Francia
Francia esas un ek la maxim anciena stati di Europa, quankam nur aparis kun ta nomo pos la Mezepoko.
La vorto "Francia" devenas de Germana tribuo, Franki, atestita de la 3ma yarcento sur l'advale dextra rivo dil Rheno. Lua rejo Klodovecho e pose lua filii konquestis, inter 481 e 535, preske tot anciena Romana provinco di Galia - to equivalas a la majoritato dil teritorio di nuna Francia. La vorto "Francia" ne uzeis oficale til 1190, kande la rejulo Philippe Auguste komencis uzar la nomo rex Franciæ (rejo di Francia) vice rex Francorum (rejo dil Franki) por designar lia suvereneso. La vorto anke uzesis kustumale por nomar teritorio klare definita quale en la poemo Chanson de Roland, skribita un yarcento ante. Pos junio 1205, la teritorio nomesis en mapi regnum Franciæ (Rejio Francia).
Prehistorio
Homi de Neanderthal ja habitis la teritorio di Francia dum l'infra paleolitiko. La maxim anciena homala restaji trovita evas 1,8 milion yari. Neanderthali transvivis en la regiono sub klimato ruda e variema, karakterizata da multa glacial epoki qui modifikis lua vivokadro.
Existas importanta restaji de infra paleolitiko en la rivero Somme ed en Pirenei, anke e La Chapelle-aux-Saints, Le Moustier e La Ferrasie. De supra Paleolitiko existas abundanta restaji dil homi di ''Cro Magnon en Grimaldi e Chancelade, evante cirkume 25 000 yari, jacanta an la valo di Dordogne. En Francia existas multa groti ornita de ta epoko, de qui un ek la maxim famoza esas la Lascaux, en Dordogne (de 18 000 aK, ja habitita dal Homo sapiens).
Cirkume 10 000 aK (fino di lasta glaciepoko) la klimato mildeskis. Pos cirkume 7.000 aK, komencis neolitiko en ta parto di Westal Europa. Lua habitanti formacis kolonii, quankam la developeso di ta kolonii esis diferanta segun la regioni. Pos forta demografiala kresko e developo dil agrokultivo dum dum kelka yarmili, dum la 3ma yarmilo aK aparis metalurgio en la regiono, komence di oro, pose di kupro, bronzo e, pos l'8ma yarcento aK, di fero.
Antiqueso
| Precipua artiklo: Galia |
On agnoskas Galia kom historiala antecedento di Francia, quankam Galia extensis sur surfaco plu granda kam nuna Francia (sudala parto di nuna Belgia).
Ol esis populizata da Gauli, Kelta populo de Indo-Europana origino. En la sudo la Greki fondis Massalia (Marseille) ed altra urbi.
Iulius Caesar vinkis Galiana chefo Vercingetorix en 51 aK, e kreis matrico inter Roma e la Germana populi, qua kun lia migradi akosis Roma periodale. Pose produktis gentocido qua diminutis la habitantaro di Galia. To faciliesis latinigado ma anke la kristanigado. Tale, la maxim granda parto di Galia facesis tre rapide Latina e Kristana. Lugdunum (Lyon) facesis grava Kristana centro. Latina e Kristana Gaula, plu richa, atingis importanta kulturala niveli qua transvivis barbara invadi. Pose barbara invadi, la Germani tornis Latini e deklaris milito kontre l'Alamani.
Mezepoko
Kun la dekado dil Westala Roman imperio dum la 5ma yarcento, Franki invadis la loko kun la Vizigoti pos la falita esayo dil Huni guidita da Atila (451).
L'ideo pri "Francia" aparis erste depos yarcenti. Kelka historiisti judikas ke l'ideo pri "Francia" aparis erste pos tale nomizita pakto di Verdun, qua esis anke l'origino di Germania; altri ke til l'aceso di Hugues Capet a la trono (987) ed altri qui mem plus tarda. La tradicio dil skoli di Francia, rimontas l'origino di la lando al unifikado di Franki, do Francia esis sucedanto del rejio Frankala di Klodovecho l'1ma e permanante existas depos la yaro 486.
Sur teritorii qua kompozis Mezepokala Francia regnis la sequanta dinastii:
La Merovecho-dinastio guvernis la nuna Francia a parto di Germania inter 5ma e 8ma yarcenti. L'unesma rejio esis Klodovecho l'1ma qua konquestis granda parto di Galia teritorio inter 486[1] e 507; e kristianigis esanta baptit en Reims en 496 atinganta l'apogo di Gaula-Romana eliti ed establinta grava historiala lazo inter la Franca krono e la Katolik eklezio.
Dum Merovechal epoko, desaparis la nociono pri stato, institucuro nekonocita inter Germana populi. Imperis konfuzigo inter la havaji dil stato e la privata havaji dil suvereno. To rezultis ke, pos la morto dil rejulo, la rejio dividesis inter lua filii. Erste plu tarde ke Romana yuri rekuperesis e augmentesis la povo dil monarko por riaparo di la nociono di stato, e di monarkio heredebla.
Quankam instauresis politikala divido inter westo ed esto, la nomo "Galia" duris uzesar inter kristani til la sequanta dinastio, la Karolus-dinastio. Kande Merovechal epoko finis, la reji perdabis la maxim multa povo, kontre ke Franca aristokrataro administris l'aferi dil rejio.
La Merovecho-dinastio sucedesis da la Karolus-dinastio pos ke Karolus Martelo, vinkero kontre Arabi, konvertesis en mastro dil rejio dil Merovecho-dinastio. Ilua sucedanto Pipin la Basa-statura, autorizesis dal Papo destitucar la Merovecho-dinastio divenar l'unesma rejulo di la nova dinastio en 751. Lu konquestis Lombardana teritorio, e kreis ibe "Pontifikala stati", anke konocata kom Papala Stati, nam lu donacis ca teritorii a la Papo.[2] Dum Mezepoko, l'unesma durebla politikala uniono eventis kun Karolus la Magna, qua pose konquestis altra teritorii kreinta imperio, qua pose divizis lua filii. Dum Karolingian epoko eventis importanta developo di arti e literaturo, konocata kom "Karolingiana rinasko".
La Capet-dinastio guvernis Francia, qua itere subdividesis segun karakterizivo nomizita "klasika feudismo". Dum tota periodo, la rejo konfrontis la nobeli di lua rejio, qua aquiris multa povo por defiar rejala autoritato. En ta periodo produktesis Krucomiliti e Cent-yara milito. Francia inventis Gotik-arto ed Europa eis viktimo di pesto. Anke apartenis dil Humanismo, qua esus prekursoro di Renesanco.
Moderna epoko
Pos la fino dil Mezepoko, Francia experimentis lua solidigo kam naciono. La religi-militi di Francia dominacis la vivo dil lando de 16ma yarcento pacifinta interne kun l'Edikto di Nantes (l'extern-paco arivis en l'unesma duimo di 17ma yarcento, kun Paco di Westfalia.
Dum la komenco dil yarcento, Franca rejo François la 1ma konfrontis Karolus la 1ma di Hispania, tale konfrontis la dinastio Bourbon. Henri la 2ma, sucedinto di François la 1ma, nedubitis federar kun l'Otomani por durar lua lukto kontre lua patro.
La 17ma yarcento Francia divenis "absoluta monarkio". L'"absolutismo" kulminis dum l'administrado di Louis la 14ma, la "suno-rejo". La probo di imito di vicina populi e lua guvernanti pro l'admirado di Francia komencis la "racion-epoka despotismo". La preso ke produktis la povo di Francia duktis a milito kun omna vicini. Lua sucedanti esis Louis la 15ma e Louis la 16ma. Ek la fino dil yarcento e dum la sequanta la lando esis la centro di intelektala tendenci sub la nomo di Racion-epoko, avanchambro di Franca revoluciono e l'industriala revoluciono. Ta movado di granda influo en cienci ed arto, havis kam precipua reprezenteri l'enciklopedisti Denis Diderot e D'Alembert e la filozofi Jean-Jacques Rousseau e Voltaire. L'influo del revolucionala ideali esos la komenco di grava transformo kun granda konsequi en la mondo.
Franca Revoluciono
| Precipua artiklo: Franca revoluciono |
| Precipua artiklo: Unesma Franca Republiko |
Ol esis sociala e politikala procedo qua eventis inter 1789 e 1799, e lua precipua konsequi esis l'aboliso dil absoluta monarkio e la proklamo di la Republiko, efacante l'ekonomiala e sociala bazi dil antiqua rejimo.
Nuntempal epoko
Unesma Franca imperio
| Precipua artiklo: Unesma Franca Imperio |
La Konsuleso e l'Unesma Republiko sucedas Napoléon Bonaparte. Luktante en Italia ed Egiptia, li diretis la Franca kontreatako che l'Europana povi qui pretendis restaurigi l'antiqua rejimo, talmaniere, vinkala generalo konvertigita en heroo dil Revoluciono, il kronis kam imperiestro di Francia en 1804 e il konstruktis vasta imperio qua diretis la kontinento. Dum ica imperio, Franca teritorii expansis til la frontiero kun Rusia. Il dissolvis la Santa Imperio Romana-Germana ed expansis la revolucionala ideali per omna Europa, e konseque, lua kolonii.
Franca restaurado
| Precipua artiklo: Bourbona restaurado en Francia |
Louis la 18ma prenis duesme la regno en 1815. La Kongreso di Wien probis restaurar la politikala mapo di Europa. Tamen l'antiqua fundamenti di Europa chanjesis. Louis la 18ma sucedesis da Charles la 10ma pose da Louis Philipe la 1ma, la "civitano-rejo". En 1830 ed itere en 1848, revolucioni qui komencis en Francia dissemesis tra Europa. En 1839, Francia deklaris milito kontre Mexikia.
Duesma Franca Republiko
| Precipua artiklo: Duesma Franca Republiko |
Ye la 22ma di februaro 1848, la habitantaro interdiktis festino ed ye la sequanta dio eventis demonstri. Lor la trupi pafis kontre la manifesteri. Kande ica fakto divenis konocita, eventis revolti en tota Paris. La rejulo abdikis ye la sequanta dio, nam il ne volis esar responsanta pro masakro di Parisina turbo. La revolteri postulis ke la republikani esis en provizora guvernerio. Ica tardo Republiko proklamesas e tale komencis la Duesma Franca Republiko.
Duesma Francian imperio
| Precipua artiklo: Duesma Franca Imperio |
Napoléon la 3ma, nevulo di Napoléon la 1ma, donis stato-stroko ed instauris nova imperio. Nova rejimo intencis unionigar personala ed autoritala guvernerio kun la manteno di burgeza liberala precipue. Napoléon la 3ma exercis exekutiva povo helpata da lua ministri. Legifala povo konsistis ek tri chambri: Konsilistaro di Stato, designata da l'imperiestro ed qua elaboris la yuro-proyekti; Senato, gardeno di l'Imperiala konstituco e kompozita da dumviva senatani anke nomizita da Napoléon; e Kongreso, elektita da maskula universala voto ma sen legala iniciativo. Sub l'aparo di populala partoprenado, mantenis konservema rejimo prizata da l'alta borgezaro. Politikala stabileso esis akompanita di ekonomiko qua helpis la devolopo di omna produktiva sektori e l'augmento dil social apogi al rejimo. Por restaurar la grandeso di Francia Napoléon la 3ma developis aktiva imperialista politiko faciganta exploradi en Afrika ed en Azia, vinkis kun Anglia a Rusia en milito di Krimea ma intervenis sine suceso en Mexikia por intencar konstitucar liberala imperio guvernita da Maximilian la 1ma e sukombis pos la desvinko en Francia-Prusia milito di 1870-1871. Victor Hugo esis intelektalo qua denoncis la misuzi di la rejimo. Dum ta periodo on tovas la maxim radikal urbanistikala transformado dil historio di Paris. Pos l'abdikado di Napoléon la 3ma, spricis "Komono di Paris".
Triesma Republiko
| Precipua artiklo: Triesma Republiko |
Dum la lasta yardeki dil 19ma yarcento, quale l'altra Europana povi, Francia establisis kolonii en Afrika ed Azia. La situacionoo originis multa konflikti, exemple l'incidento di Fashoda kontre Unionita Rejio por Sudan solvita da tale nomizita "Kordiala federo", o tale nomizita "krizo di Tanger" kun Germana imperio pri hegemonio en Maroko, qua anke solvesis favorebla a Francia.
Unesma mondomilito
| Precipua artiklo: Unesma mondomilito |
Pro lua karakterizivi, l'unesma mondomilito povas judikesar kom milito inter Francia e lua federiti kontre Germania e lua federiti. Francia vinkis la milito, qua duris dum quar yari, de 1914 til 1918, e posibligis Francia riokupar Alzacia e Lotringia, anexita dal Germani en 1870. Pos 1918, Francia kontrolis la regiono Sarre til 1935, kande ol retrodonesis a Germania pos plebicito.
Duesma mondomilito en Francia
| Precipua artiklo: Duesma mondomilito |
Du dii pos l'invado di Polonia en 1939 da nacional-socialista Germania, Francia e l'Unionita Rejio deklaris milito kontre Germania, ye la 3ma di septembro 1939. Tamen, Francia ne sendis soldati por luktar kontre Naziisti en Poloniana teritorio invadita da Germana Wehrmacht. Eventis poka kombati en westala fronto til mayo 1940, kande Naziisti preparis diret atako kontre Francia. L'infantrio marchis tra la foresto di Ardeni por evitar la lineo Maginot. Ante atakar Francia, Naziisti atakis ed invadis komplete Nederlando e Belgia en poka dii, kom diversiono. Pos okupar la du landi, li lansis final atako, e vinkis Franci pos 6 semani. Francian armeo perdis cirkume 90 000 soldati[3] Cirkume 2 milioni refujanti de Belgia e Nederlando, e plusa 8 til 10 milion Franci fugis adsude od adweste de la lando kom konsequo di ta kampanio. Mili di Franca soldati evakuesis de Dunkirk, e pose helpis Britaniani kontreatakar Germani dum la milito.
Paris invadesis dal Germani ye la 14ma di junio 1940. En la 22ma di junio, marshalo Philippe Pétain, anciena heroo di Francia dum unesma mondomilito, establisis guvernerio en guvernerio an sudala Francia qua kunlaboris kun Naziisti. Diferanta de altra kunlaborinta rejimi, Pétain establisis la kunlaboro kun la helpo di la parlamento: 569 deputati kontre 80 de la parlamento plu 20 absteni votis por dissolvar la triesma republiko ye la 10ma di julio ed establisar autoritatoza rejimo kun sideyo en Vichy. Pierre Laval divenis chefministro di kunlaborinta rejimo.
Pétain kunlaboris kun nacional-socialisti por mantenar paco e preventar l'invado di la sudo di Francia, kambie perdajo di liberesi ed individuala sekureso. Exemple, 76 000 judi deportesis ed ocidesis en koncentreyi[4], e kelka Franci divenis membri di SS. Tamen, multa Franci ne aceptis German invado e la kunlaboro dil rejimo di Pétain. Generalo Charles de Gaulle, exiliita en London, kunvokis Franci a rezistar kontre Germani (la Résistance).
Pos batalii en nordo di Afrika e l'invado di Italia en 1943 fine ye la 6ma di junio 1944 Britaniana, Usana, Kanadana e Franca soldati ("Westala federiti") lansis invadi en la plaji di Normandia por liberigar Franca teritorio. Ye la 15ma di agosto sam yaro, Westala federiti invadis Provenco e komencis avancar adnorde. Paris liberigesis dal generalo Leclerc de la 19ma til la 25ma di agosto. La membri dil guvernerio di Francia di Vichy fugis vers Germania ye la 7ma di septembro 1944 e restis en l'urbo Sigmaringen til aprilo 1945, kande trupi komandita da George S. Patton e Franca trupi komencis atakar l'urbo. Pétain retroiris a Francia ye la 24ma di aprilo 1945, e Laval e lua spozino sendesis dal Usani a Francia. Damo Laval liberigesis de karcero, kontre Pétain e Pétain Laval judiciesis pro trahizo.[5] Pétain kondamnesis a karcero dumvive, kontre ke Laval recevis mortopuniso e mortigesis ye la 15ma di oktobro 1945.
Pos la milito, Francia punisis personi qui kunlaboris kun Naziisti e rikonstruktis lua ekonomio helpita da projeto Marshall. Pose, konvertesis en un ek la kin landi qui havis veto-yuro en l'Unionita Nacioni, ed en un ek la quar okupinti di Germania. Ol itere kontrolis Saarlando til 1957, kande ol retrodonesis a Germania.
La Quaresma republiko
| Precipua artiklo: Quaresma Franca Republiko |
Pos finar la milito, provisora guvernerio prezidita da Charles de Gaulle formacesis, komencanta la quaresma republiko. La quaresma republiko devis administrar deskoloniigo-procedi, qui esis problematra en Vietnam ed en Aljeria.
Francia esas un ek la landi qui fondis Europana Ekonomiala Komunitato, origino di la nuna Europana Uniono.
Ek 1950, Robert Schuman, Ministro di exteral aferi, pronuncis lua famoza deklaro, amba landi (Francia e Germania) judikesas kom la motoro dil Europana Komunitato.
Inter la maxim importanta personi dil Europana Uniono, esas Franca Jean Monnet, Jacques Delors e Schuman propre.
Kinesma Republiko
| Precipua artiklo: Kinesma Franca Republiko |
Ek 1959 til 1969, De Gaulle rielektesis prezidanto. Lu reformis la konstituco por donar plua stabileso a guverni e devis afrontar l'"eventi di mayo 1968".
Francia divenis nukleara povo e, dum la Kolda Milito, unionis a NATO.
La socialista guvernerio di François Mitterrand eventis de la komenco dil yari 1980a til la duimo dil yari 1990a, remplasita per l'administrado da Jacques Chirac.
Francia suportis Usa dum l'unesma milito di Gulfo (1990) en en la lukto kontre la Talibani ma, kun Dominique de Villepin kom chefministro, ol duktis la bloko di landi qui opozis l'invado di Irak, e minacis uzar lua veto-yuro en la Sekureso-Konsilistaro dil Unionita Nacioni e komencar konfronto kun l'administrado da George W. Bush.
La kandidato de dextra, Nicolas Sarkozy, vinkis prezidantal elekto en 2007, ed en 2012 ganis François Hollande, de la Partiso Socialista.
Videz anke
- Monarki di Francia
- Franca revoluciono
- Prezidanti di Francia
- Chefministri di Francia
- Militala historio di Francia
Referi
- ↑ (Franciane) Clovis dans l'Histoire de France, Lycée Polyvalent Privé Le Rebours
- ↑ G. Bührer-Thierry, L'Europe carolingienne (714-888), 1999, p.19
- ↑ Joel Blatt (ed), The French Defeat of 1940 (Oxford, 1998)
- ↑ Robert O. Paxton, Vichy France, Old Guard and New Order, New York, 1972
- ↑ Warner, Geoffrey, Pierre Laval and the eclipse of France, New York: The Macmillian Company, 1968
|
Historio di Europa |
|---|---|
| Albania | Andora | Austria | Belgia | Bielorusia | Bosnia e Herzegovina | Bulgaria | Chekia | Dania | Estonia | Finlando | Francia | Germania | Grekia | Gruzia | Hispania | Hungaria | Irlando | Islando | Italia | Kroatia | Latvia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgia | Malta | Moldova | Monako | Montenegro | Nederlando | Norda Makedonia | Norvegia | Polonia | Portugal | Rumania | Rusia | San Marino | Serbia | Slovakia | Slovenia | Suedia | Suisia | Ukraina | Unionita Rejio | Vatikano | |