Videz la fonto/fonti por Minsk

{{Urbi
| nomo= Minsk
| Flago= Flag of Minsk, Belarus.svg
| Blazono= Coat of arms of Minsk.svg
| Imajo = Minsk_montage_240513.jpg
| TextodilImajo = Kelk imaji pri Minsk.
| Mapo = Belarus provinces Minsk city.svg
| Shablono_lando= {{BLR}}
| Regiono=
| Tipodisubdividuro = 
| Regiono2 = 
| Fondita ye = [[1067]]
| Fondita da = 
| Urbestro= Andrei Shorets
| Latitudo= 53°54'0" N
| Longitudo= 27°34'0" E
| Altitudo= 208.4<ref>[http://ate.nca.by/ Statistiki (en Bielorusa linguo)]</ref>
| Surfaco= 409,53
| Habitanti = {{formatnum:1995471}}
| Yaro= 2022
| Denseso di habitantaro = 4876
| Horala_zono = +3
| Reto= www.minsk.gov.bs
}}
'''Minsk''' ([[Bielorusa linguo|Bieloruse]] Мінск) esas la chef-urbo, la maxim populoza [[urbo]] e samptempe urbo kom legitima subdividuro en [[Bielorusia]]. Segun statistiki de 2022, ol havis {{formatnum:1995471}} habitanti. Dum l'epoko [[Sovietia]]na, l'urbo esis la chef-urbo di la [[Republiko Socialista Sovietiana Bielorusia]].

== Historio ==
[[Arkivo:Kievan Rus in 1237 es.svg|thumb|left|320px|Princio Polotsk e [[Kiyiva Rus]] en 1237.]]
La regiono di Minsk okupesis dal Estala Slavi dum la 9ma yarcento. Cirkume la yaro 980, la regiono divenis parto dil princio Polotsk. La nomo ''Minsk'' mencionesis unesmafoye en 1067, en kroniko pri batalio an la fluvio Nemiga, qua rezultis en vinkeso dil princio Polotsk e vinko dil princio Kiyiv. La yaro 1067 judikesas kom la yaro dil fondo dil urbo. L'autoritatozi deklaris la 2ma di septembro 1067 kom l'exakta dato dil fondo.

L'urbo eskapis de [[Mongola invado en Rusia]] de 1237 til 1239. En 1242, Minsk anexesis a la [[Granda-dukio Lituania]], pose parto de [[Polonia-Lituania]]. En 1499, ol recevis privileji di urbo, segun establisita en la legaro di Magdeburg.

Cirkume la duimo de la 16ma yarcento, Minsk esis importanta ekonomiala e kulturala centro en [[Polonia-Lituania]]. Ol ank esis importanta centro dil Estala Ortodoxa Eklezio. En [[1655]], l'urbo konquestesis dal caro [[Alexei Mihailovich de Rusia]] (Alexei la 1ma). En 1667, [[Jan la 2ma Kazimierz Waza]] rikonquestis l'urbo por Polonia-Lituania.

En 1793, l'urbo itere anexesis dal [[Rusa imperio]], pos la duesma partigo di Polonia. En 1796 ol divenis chef-urbo dil Gubernio Minsk. Omna nomi di stradi remplasesis per Rusa nomi. En 1812, l'urbo okupesis dum kurta tempo dal ''[[Grande Armée]]'' Franca.

[[Arkivo:Miensk, Vysoki Rynak. Менск, Высокі Рынак (1865).jpg|thumb|320px|left|Minsk en 1865.]]
Dum la 19ma yarcento, l'urbo duris kreskar. Dum la yari 1830a, importanta stradi e placi pavizesis. L'unesma publika [[biblioteko]] apertesis en 1836, e l'unesma incendiogardistaro kreesis en 1837. En 1838 kreesis lua unesma jurnalo, ''Minskiye gubernskiye vedomosti'' ("informi di la provinco Minsk"), en 1840 inauguresis lua unesma teatro, ed en 1860 l'urbo ja havis cirkume 27 mil habitanti. En 1846 ed en 1871 inauguresis rispektive choseo e ferovyo, qui ligis [[Moskva]] a [[Warszawa]] tra Minsk, en en 1873 la [[ferovoyo]] Libau–Romny trairis l'urbo. En 1872 inauguresis publika sistemo por distributar aquo, en 1890 inauguresis l'unesma telefono-linei, en 1892 inauguresis l'unesma tramveturi tirita per kavali, ed en 1894 l'unesma elektrala generatoro. En 1900 l'urbo havis 58 fabrikerii, qui employis cirkume 3000 laboristi. Segun Rusa [[demografiala kontado]] eventinta en 1897, Minsk havis {{formatnum:91494}} habitanti, di qui {{formatnum:47561}} esis [[judo|judi]].

[[Arkivo:Belarus-minsk-1917-ubileynaya-square.jpg|thumb|320px|left|Placo ''Ubileynaya'', 1917.]]
Dum la komenco dil [[20ma yarcento]], Minsk esis importanta centro por laboristala movado. L'unesma kongreso dil Partiso Social-Demokrata Laborala di Rusia eventis ibe en 1898. Dum l'[[unesma mondomilito]], l'urbo esis bataliagro, multa fabrikerii klozesis, e lua habitantaro evakuesis adeste. La [[Revoluciono oktobrala|revoluciono di oktobro 1917]] afektis l'urbo nemediate. Ibe establisesis Sovieto di laboristi. Pos la signato dil [[Kontrato di Brest-Litovsk]], Germani okupis Minsk, ye la [[21ma di februaro]] [[1918]]. Ye la [[25ma di marto]] sam yaro, ol proklamesis chef-urbo di [[Popul-Republiko Bielorusa]], qua havis kurta durado, nam en decembro ol okupesis da [[Reda Armeo]].

De 1919 til 1920, l'urbo kontrolesis dal duesma Polona republiko. Pos tale nomizita "kontrato di Riga", Polonia cedis l'urbo a Rusia, e transformesis en chef-urbo di la [[Republiko Socialista Sovietiana Bielorusia]], un ek la fondinta republiki di [[Sovietia]]. En 1922, komencis la rikonstrukto dil urbo. Cirkume 1924 ja existis 29 fabrikerii, skoli, muzei, teatri e biblioteki. Dum la yari 1920a e 1930a, multa altra fabrikerii, edifici, skoli, fakultati e hospitali konstruktesis.

Ante la komenco di la [[duesma mondomilito]] Minsk havis cirkume 300 mil habitanti, ma ca nombro diminutis a cirkume 50 mil en 1944. Germani kaptis la urbo dum tale nomizita batalio di Białystok–Minsk, parto ek l'[[operaco Barbarossa]]. Tamen, multa fabrikerii, muzei e mili di civili evakuesis adeste. Germani transformis la urbo en l'administrala centro dil ''Generalbezirk Weißruthenien'', situita en [[Rutenia]]. Komunisti e simpatiinti mortigesis, sive lokale, sive pos esar transportita a Germania. Multa habitanti mortis pro hungro, e cirkume 100 mil judi koncentresis en la [[ghetto]] dil urbo. Malgre ke kelka habitanti decidis kunlaborar kun Naziisti, nam esperis ke la regiono rekuperis sua nedependo, fakte la urbo divenis centro di partizana rezisto kontre German okupeso. Ye la [[3ma di julio]] [[1944]] l'urbo rikaptesis dal Sovietiani. Fabrikerii, energiferii, ponti, la maxim multa strati e cirkume 80% de la domi restis destruktita pos feroca kombati.

Pos la [[duesma mondomilito]] Minsk rikonstruktesis, tamen diferanta de lua aspekto ante la milito. Historiala edifici destruktita de lua centro remplasesis per Stalinista arkitekturo, kun granda edifici, larja avenui e granda placi. Pose, pro lua intensa riindustrialigo, l'urbo kreskis rapide. En 1972 ol ja havis 1 milion habitanti, ed en 1986 ja esis 1,5 milion. La konstrukto di lua [[metroo]] komencis ye la 16ma di junio 1977, e l'unesma lineo inauguresis ye la 30ma di junio 1984, diveninta la 9ma metroala sistemo di Sovietia. Lua habitantaro kreskis pro migrado di rurala habitanti, e pro l'arivo di laboristi de altra loki di Sovietia.

Pos la falio di [[komunismo]] l'urbo duris kreskar dum la [[yari 1990a]]. Kom chef-urbo di nedependanta lando lua importo kreskis, e multa [[ambasadeyo|ambasadeyi]] apertesis. De la komenco til la duimo dil yari 1990a l'urbo subisis ekonomiala krizo, ma de la fino di ca yardeko l'urbo durigis modernigar lua substrukturo ed expansar la konstrukto di nova rezidala imobli. Cirklatra choseo konstruktesis en lua periferio por ligar chosei, lua metroo expansesis, ed anke nova rezidala quarteri. En 2020 lua triesma lineo di metroo inauguresis.

== Geografio ==
[[Arkivo:Замалёўкі_Мінска_40.jpg|thumb|320px|Rezidala quartero dum vintro.]]
[[Arkivo:Minsk._A_view_of_Svislach_river.jpg|320px|left|thumb|Minsk, kun la fluvio Svislach.]]
La [[reliefo]] di Minsk esas kolinoza, jacanta an la sudestala rivo di la kolini di Minsk, an la valo dil [[fluvio Niemen]]. Lua mezavalora [[altitudo]] esas 220 metri super la [[marala nivelo]]. La fluvio Svislach o Svisloch trairas l'urbo denorweste adsudeste.

La klimato dil urbo esas kontinentala humida (''Dfb'' segun la [[klimatala klasifikuro da Köppen]]). La mezavalora [[temperaturo]] en januaro ([[vintro]]) esas -4,5°C, dum ke la mezavalora temperaturo en julio ([[somero]]) esas 18,5°C.

La mezavalora yarala [[pluvo-quanto]] esas 690 mm, e la maxim pluvoza monati esas junio e julio, kun mezavalore 89 mm. Ne existas sika sezono. Nivas ordinare de la duesma duimo di novembro til l'unesma duimo di marto.

{{Panoramo|Banner Minsk 001 6105.jpg|1000px|<center>Panoramo pri Minsk.</center>}}

== Transporto ==
[[Arkivo:Belarus-Minsk-Tram-1.jpg|thumb|320px|Ferovoyala staciono di Minsk (dope) ed anciena [[tramveturo]], avane.]]
[[Arkivo:Uru44a_10.jpg|thumb|320px|left|Metroala staciono ''Uruchya''.]]
Minsk esas importanta koncentro-punto por choseala e ferovoyala transporto en Bielorusia. L'urbo havas tri autobuso-stacioni, de ube departas autobusi qui ligas ol ad altra Bielorusa urbi ed ank a vicina landi. L'Europana chosei E30 (qua lokale recevas la nomo M1), E271 (lokale nomata Choseo M5) ed E28 (lokale M7, liganta Minsk a la frontiero kun [[Lituania]]) trairas o komencas en la urbo. Pri [[ferovoyo|ferovoyala]] sistemo, la lineo liganta [[Warszawa]] a [[Moskva]], inaugurita en 1871, trairas Minsk desudweste ad nordeste. La lineo qua ligas [[Liepāja]] en [[Estonia]] a Romny, en [[Ukraina]], anke trairas la urbo.

L'[[aeroportuo]] internaciona di Minsk inauguresis en 1982, e distas 42 km del urbo. Segun statistiki de 2018, {{formatnum:4536644}} veheri uzis ol. L'anciena aeroportuo ''Minsk-1'', inaugurita en 1933, klozesis definitive en 2015.

Minsk havas bona sistemo di [[publika transporto]].<ref>{{extera ligilo|url=http://www.apartmentinminsk.com/news-blog/public-transport.htm |titulo=Public transport in Minsk |editero=D-Minsk |publikigita ye=4ma di oktobro 2012}}</ref> Existas 8 linei di [[tramveturo|tramveturi]], plu kam 70 linei di [[troleobuso|troleobusi]], e plu kam 100 linei di autobusi. La tramveturo-sistemo inauguresis en 1892, tirita per kavali. En 1929, la linei elektrizesis.

Lua [[metroo]] komencis konstruktesar en 1977, ed inauguresis en 1984. Nun ol konsistas ek 3 linei, kun entote 40,8 kilometri e 36 stacioni. La triesma lineo inauguresis ye la 7ma di novembro 2020.<ref name=ab>{{extera ligilo|titulo= 4 stations of 3rd line of Minsk metro to be opened for passengers in 2020|url=https://www.tvr.by/eng/news/obshchestvo/4_stantsii_tretey_linii_minskogo_metro_otkroyut_dlya_passazhirov_v_2020_godu/}}</ref><ref name="Metro-today">{{extera ligilo |url=http://metropoliten.by/o_metropolitene/metro_today/ |titulo= Метро сегодня |editero=Государственное предприятие "Минский Метрополитен" [State Enterprise "Minsk Metro"] |idiomo={{ru}}|publikigita ye=2014 |vidita ye=27ma di junio 2015}}</ref> En 2013 ca sistemo transportis 328,3 milion veheri, o cirkume {{formatnum:889450}} veheri omnadie. Existas projeto pri konstruktar la triesma lineo, ed expansar l'extenso di la linei a 58,3 kilometri, kun 45 stacioni. Tota la sistemo di publika transporto administresas da la publika kompanio ''Minsktrans''.

== Kelka turistala loki ==
[[Arkivo:Cathedral_of_Holy_Spirit_in_Minsk_Freedom_Square_Kareta_Zhbanov.jpg|thumb|320px|Katedralo di Santa Spirito.]]
Existas bela kirki en Minsk, sive katolika, sive ortodoxa, exemple l'ortodoxa katedralo di la Santa Spirito, antee apartenanta al Ordeno dil Cisterciani. Ol konstruktesis de 1642 til 1687 en Baroka stilo, e rinovigesis de 1741 til 1746, e pose en 1869.

Altra notora kirki esas:
* la katedralo di Santa Maria, konstruktita dal [[societo di Iesu|Jezuiti]], de 1700 til 1710, e restaurita en 1951 ed en 1997.
* la katedralo di Santa Iozefus, konstruktita de 1644 til 1652.
* la neo-Romanala katedralo katolika di Santa Simeon e Santa Helena, o Reda Kirko, konstruktita de 1906 til 1910, pos ke religiala libereso proklamesis en imperiala Rusia.
* l'ortodoxa katedralo di Santa Maria Magdalena konstruktesis en 1847, en klasika stilo Rusa.
* l'ortodoxa katedralo di Santa Petrus e Santa Paulus esas la maxim anciena ortodoxa katedralo dil urbo qua duris til nun. Ol konstruktesis de 1620 til 1630, e dekoresis kun freski ed ikoni.

;Muzei
[[Arkivo:NAM_RB_-_National_Art_Museum_Ul._Lenina_20_Minsk.jpg|thumb|320px|Nacionala Muzeo pri Arto.]]
* La Nacionala Muzeo pri Arto di la Republiko Bielorusia esas la maxim granda artala muzeo di la lando. Fondita en 1939, ol gastigas plu kam 30 mil artal objekti de plu kam 20 kolekturi, de la [[Mezepoko]] til nuntempal arto.<ref>{{extera ligilo|titulo=The National Art Museum of the Republic of Belarus|url=https://www.artmuseum.by/eng/aboutmuseum/the-museums-history.html|vidita ye=29ma di aprilo 2021}}</ref>
* Bielorusiana Muzeo pri la Granda Patriota Milito - inaugurita en 1943 (en lua nuna adreso de 2014), ol havas 24 saloni kun objekti del epoko di la [[duesma mondomilito]]
* La Nacionala Muzeo pri Historio di Bielorusia gastigas plu kam 370 mil objekti de 40 mil yari ante nun, til nun, inkluzite la maxim granda arkeologiala kolekturo di la lando, manuskripti, folklorala objekti, e granda [[numismatiko|numismatika]] kolekturo.
* La Muzeo pri Naturo ed Ambiento di Bielorusia inauguresis en 1991, e gastigas plu kam 40 mil exempleri, subdividita en 6 tematala saloni.

;Parki
* La 78-hektara parko Chelyuskinites esas importanta urbala foresto, e stablisesis de 1928 til 1932. Ol gastigas amuzo-parko, cinemo, e ferovoyo por adolecanti.
* La centrala parko por pueri di Minsk, o Parko Maxim Gorky, establisesis en 1800, e lua nomo homajas Rusa-Sovietiana skriptisto [[Maxim Gorky]]. Ol havas astronomiala observatorio kun [[planetaro]].

== Referi ==
[[Arkivo:Мінск_з_вышыні_04.jpg|thumb|320px|Minsk vidita de tekto di edifico.]]
{{reflist}}

{{Subdividuri di Bielorusia}}
{{Europana chef-urbi}}

[[Kategorio:Urbi en Bielorusia|Minsk]]
[[Kategorio:Minsk]]