Фонетика

Фонетика — метта оазий чулоацами уж хувцаялари Ӏомадеча лингвистикай дакъа да. Метта юкъе оазаша леладеча гӀулакхага хьежача, уж цхьатара яц. Цхьайолча оазаша деша лексико-грамматически маӀан белгалдоах. Царех фонемаш оал. Вокхар деша маӀан къоастадеш гIo дац, уж фонемаш яц.

Мукъача оазий раж

ГӀалгӀай метта мукъача оазий оттам чоалхане а баьржа а ба. Цунна чуйoarla цхьалха мукъа оазаш (монофтонгаш) а, цхьан дешдаькъах хула шолха мукъа оазаш (дифтонгаш) а. Цул совгӀа, дукхагӀйола лоацеи йӀаьхеи мукъа оазаш фонемаш я.

ГӀалгӀай метта укх тайпара фонемаш–монофтонгаш я: [а] – (йӀаьха), [а] – (лоаца), [аь, и, у, о, э].

[a:] — йӀаьха оаз, лохерча айдаларахи, тӀехьашкарча мугӀахи йола йӀаьха мукъа бордаза фонема я. Из хьахулаш бордаша дакъа лацац. Из а: массе позицешка нийслу [а:]та, д[а:]ттӀа, б[а:]га, бетт[а:];

[а] — лоаца оаз, лохерча айдаларахи тӀехьашкарча мугӀахи йола бордаза фонема я. Массе позицешка нийслу, масала: д[а]ха, б[а]га, [а]ла, в[а]ха, саг[а]л;

[аь] — лоаца а йӀаьха а хул, юкъерча айдаларахи хьалхашкарча мугӀарахи я. Бордаза оаз я, дийлача дешдаькъе латте, йӀаьха хул, масала: [аь:]ла, б[аь:]ри, л[аь:]ча, м[аь:]же, аьннанд[аь:]; къайлача дешдаькъе латте, лоаца хул, масала: м[аь]кх, м[аь]л, [аь]шк, п[аь]шк, [аь]рдиг, из цхьа фонема я;

[и] – лакхерча айдаларахи хьалхарча мугӀарахи йола фонема я. Бордаза оаз я, [и] массе позицешка нийслу, лоаца мара хилац, масала: кӀ[и]р, м[и]мар, м[и]ска, кӀ[и]нг, [и]ра, д[и]ра, талгӀ[и]. тӀорм[и];

[у] – бордий, лоаца фонема я. Из лакхерча айдаларахи тӀехьашкарча мугӀарахи я, массе позицешка нийслу, масала: [y]pxe, [у]зам, д[у]га, [у]ст, н[у]скал, ш[у], б[у];

[о] — бордий, лоаца фонема я. Из юкъерча айдаларахи тӀехьашкарча мугӀарахи я, [о] яха оаз кхыча грамматически кепашка [ие] яхача дифтонгаца хувцалуш хилча из [уо] яхача дифтонга хьалхара дакъа да, масала: корта – керта, соц – сеца, хувцалуш ца хилча лоаца оаз [о] я, масала: д[о]с – досаца, дот[о] – дотоца.

ГӀалгӀай метта деша юкъе оазаша дӀалоацача меттигага хьежжа массехк редуцировании оазаш (фонема эршаш) белгалйоал:
[а:], â, æ бе–башха йола оазаш я, маӀан къоастадеш, шоайла фонематически духьаллатт уж, масала: цу деш[а:] – деш[â] дакъа: сиха [да:ла] – кинижка [дала], кулгаш дил[æ] – кулг дил[а:]; доккха кх[а:], кх[æ] дац; деш[æ] кинижк[æ], ханнахьа [да:р], гӀулакхаш дукха [дâр], цӀенош [дâр] сиха хил[æ]р,
[а] – йӀаьхеи, â – ахйӀаьхеи фонемаш я, масала, д [а:]р — д[â]р;
[а] – яхача фонема эрш æ да, масала: сиха деш[â] – деш[æ] кинижка;
[æ] чӀоагӀа редуцировании оаз я, юкъерча мугӀарахи юкъерча айдаларахи, масала, улгаш дил[æ], сатийна ал[æ];
[э] — бордаза, лоаца оаз я. Из юкъерча айдаларахи хьалхарча мугӀарахи латт, масала: I[э]ттӀа, [э]ззал.

ТӀатовжам

• А. И. Бекова, У. Б. Дударов, Ф. М. Илиева, Л. Д. Мальсагова, Л. У. Тариева. ГӀалгӀай-эрсий дошлорг. 2009.