Lèspangn

Rwéyonm di Lèspangn Reino de España (es)
Lanng ofisyèl	Èspangnòl
Kapital	Madrid
Siperfisi total	505 911 km²
Jantilé	Èspangnòl
Popilasyon total	46 439 864 zab. (2015)

Lèspangn, an fòrm lonng rwéyonm di Lèspangn (rèspègtivman an kastiyan España é Reino de España), sa roun péy di Léròp di Sid — é, soulon définisyon-yan, di Léròp di Lwès-a — ki ka tchipé pli gran parti-a di pénensil Ibérik-a. An 2015, a té venntchwitchenm péy ki pli péplé-a di monn, ké 46 milyon di zabitan.

Lèspangn-an sa bòdé pa lanmè Lanméditérannen-an o sid é à lès-a, sof téritwè britannik-a di Jibralta é détrwè-a di menm non ki ka séparé kontinan éropéyen-an di Lafrik. O nò, Pirennen-yan ka konstitchwé oun frontchè natirèl ké Lafrans-a, Landò, épi gòlf-a di Gaskongn. Potidjal-a ké loséyan Atlantik-a ka bòdé lwès ké nò-lwès. Téritwè èspangnòl-a ki enkli égalman zilé Baléares an Lanméditérannen, zilé Kannanri annan loséyan Atlantik-a o larj di lakot afriken-an, é Dé sité otonnonm an Lafrik di Nò, Ceuta ké Melilla, limitròf di Maròk. Ké roun sipèrfisi di 504 030 km2, Lèspangn sa péy-a ki pli étann di Léròp di Lwès-a é di Linyon éropéyen-an apré Lafrans ensi ki trwézyenm di Léròp dèyè Loukrenn ké Lafrans-a san konté parti éropéyen-an (soulon définisyon-yan) di Larisi-a.

Di fè di so lanplasman, téritwè èspangnòl-a té lòbjè-a di nonbré lenfliyans èstèrn, souvan similtannéman, dipi tan préyistorik-ya jouk nésans-a di Lèspangn antan ki péy. Envèrsman, péy-a li-menm té roun enpòrtan sours di lenspirasyon pou ròt réjyon, prensipalman douran lè modèrn, lòské li sa divini roun lanpir kolonnyal ki lésé roun léritaj di pli di 400 milyon di ispannofonn jòdla.

Listwè

Ibèr ké Sèltibèr o kontak dé sivilizasyon méditérannéyen (anvan -197)

Man d'Elche, konsidéré kou miyò lèsprésyon-an di lar ibérik ki skilté (ve syèk anv. J.-K.–ive syèk anv. J.-K.).

Popilasyon otogtonn-yan di pénensil Ibérik-a té ka aplé yé kò Ibèr-ya. Dapré éléman-yan ki livré pa larkéyoloji é lannen-yan ki pli résan-yan, i ka sanblé ki i fodré abandonnen lidé-a ki Ibèr-ya fika roun pèp migratò ki vini di Lafrik. Ibèr-ya ka konnèt roun dévlopman ki ka pran so sours an koumansman di Ié milénèr anv. J.-K. é ka tèrminen so kò ké konkèt ronmen-an annan kouran-an di iie syèk anv. J.-K.. Yé téritwè, ki té pouvé soulon lépòk-ya rouprézanté ésansyèl-a di Lévan èspangnòl ensi ki parti ògsidantal-a di litoral méditérannéyen di Lagol-a an réyalité té konnèt dé pèpman ki divèrsifyé. Jéyografi-a ké klima-a ensi ki sèrten lentégrasyon ké ròt pèp pwé èspliké sa.

Lispanni ronmen (-197 - 476)

Téyat ronmen d’Augusta Emerita(Mérida).

Ronmen-yan ka konkéri pénensil-a o iie syèk anv. J.-K., konsékanman à yé vigtwè asou Carthage lò di Dézyenm lagèr pinik-a. An -197, sala-ya ka divizé téritwè ibérik-ya ki yé ka vini di konkéri an Dé provens : Lispanni sitéryò o nò, ké ansyen sité égéyen-an épi ibèr di Tarraco (Taragonn), ki divini roun kanpman é roun kolonni ronmen, kou kapital, é Lispanni iltéryò o sid, ké Corduba (Kòrdou), roun ansyen sit di pèpman ibèr ki divini roun laplas fò pinik, pou kapital.

Gran pwisans éropéyen ké mondjal (xvie syèk-koumansman di xviie syèk)

Charles Quint, lirwè dé Lèspangn é lanprò di Sen-Lanpir ronmen jèrmannik.

An plen lègzaltasyon rélijyé-a di Reconquista, souvren èspangnòl-ya ka désidé pa dékrè-a di l'Alhambra (1492) di kontrenn jwif-ya di Lèspangn di chwézi ant konvèrsyon-an ké lègzil-a. Laplipa di yé té trouvé réfij annan Lanpir otonman-an. Mouzoulman-yan ka rété an Lèspangn, oben morisk, koté yé ké fika konvèrti di fòs dipi koumansman-an di xvie syèk.

Lenkizisyon èspangnòl-a, ki enstoré an 1478 pou mentni lòrtodògsi katolik-a an lyannaj ké pouvwè rwéyèl, ka maré so kò sirtou à briga kont « Nouvèl krétchen »-yan, conversos (ansyen jwif ki konvèrti di fòs, péjorativman aplé marann) ké morisk, soupsonnen di kontinwé à pratiké yé rélijyon di lorijin annan klandéstinité-a.

Réstorasyon monnarchik (dipi 1975)

Felipe VI, atchwèl lirwè-a di Lèspangn.

À lanmò-a di Franco, an 1975, monnarchi-a sa réstoré é Juan Carlos Ié, nouvèl lirwè-a, rétabli rapidman démokrasi rouprézantativ-a. Ladézyon-an o Kouminoté éropéyen-yan, ki té jélé anba péryòd-a di digtatir, ka roupran é péy-a ka entégré Kouminoté ékonnonmik éropéyen-an ké so vwézen, Potidjal-a, 1é janvyé 1986. Nouvèl Konstitisyon-an, ki tré libéral, ka ronp ké santralism-an ki tré pousé di lépòk frankis-a é ka mété an plas roun tré larj désantralizasyon. Rounlo parti nasyonnalis lokal sa òkò roun fwè légalizé, an partikilyé annan provens périférik-ya, koté i ka sibzisté dé lanng réjyonnal diféran di kastiyan (Galis, Péy bask, Katalògn). Sèrten ka rouvandiké plis di lotonnonmi, ròt ka palé di lendépandans (an partikilyé o Péy Bask é an Katalògn). Parti kouminis-a sa osi légalizé. Lendépandantism-an ki pli radikal-a é pli vyolan-an sa sa-a di l'ETA bask, lòrgannizasyon téroris ka pronnen é ka pratiké lit armé-a, asasina ké vòl.

Politik

Palè rwéyèl di Madrid.

Dipi 1978, lòrgannizasyon politik-a di Lèspangn sa réji pa konstitisyon-an di menm lannen-an ki ka établi oun réjim di monnarchik konstitisyonnèl ké roun Léta sosyal é démokratik di drwè ké pliralité-a dé parti politik.

Monnark-a ka dispozé di pouvwè politik ké senbolik, ki défini pa artik 62 di konstitisyon-an : li sa chèf-a di Léta é dé larmé, ka ratifyé lalwa-ya, ka nonmen prézidan-an di gouvèlman, pouvé disoud Palman-an asou propozisyon di sa dannyé. Pa ayò (art. 56), li sa rouprézantan-an di Léta èspangnòl-a annan rélasyon entèrnasyonnal-ya, notanman pou dé lyannaj ké monn ispannik-a. Atchwèl souvren-an sa Felipe VI. Pouvwè ègzékitif-a sa néyanmwen détni pa prézidan-an di gouvèlman.

Prézidan-an di gouvèlman (Presidente del Gobierno) (ròl konparab à sa-a di roun pronmyé minis), sa à kabèch-a di ègzékitif-a pou roun douré di kat lannen ki rounouvlab. Prézidan-an di gouvèlman sa nonmen pa lirwè-a apré laséptasyon-an di so kandidatir pa Congreso de los Diputados ; li ka prézidé Konséy-a dé minis. Pedro Sánchez ka tchipé sa fongsyon dipi 2 jen 2018.

Jéyografi

Jéyografi fizik

Lokalizasyon ké topografi

Rélyèf di Lèspangn

Sitchwé an Léròp di Lwès-a, Lèspangn ka tchipé pli gran parti-a di pénensil Ibérik-a, ki li ka partajé ké Potidjal-a.

An dèrò di pénensil-a, rwéyonm-an ka konprann osi Dé larchipèl (sa-a dé zilé Kannanri annan loséyan Atlantik-a é sa-a dé zilé Baléares annan lanmè Lanméditérannen-an), Dé vil (Ceuta ké Melilla) ké tchèk zilé ké tizilé o nò di Maròk, kou dé Zilé Zafarin-yan, Peñón de Alhucemas, Peñón de Vélez di Gomera oben tizilé Persil. Pa ayò, Lèspangn ka rouvandiké souvrennté-a asou roché di Jibralta.

Zilé-a d'Alborán, annan Lanméditérannen di lwès, ka apartni égalman à Lèspangn-an.

Lèspangn-an sa katriyenm pli gran péy-a di Léròp, apré Larisi, Loukrenn ké Lafrans-a, é dézyenm di Linyon éropéyen-an.

Limit fizik-ya di Lèspangn sa sa-ya ki ka swiv : à lwès, Potidjal-a ké loséyan Atlantik-a ; à lès, lanmè Lanméditérannen-an ; o sid, détrwè di Jibralta, ki ka séparé li di Lafrik (Maròk); o nò, Pirennen-yan, ki ka konstitchwé roun frontchè natirèl ké Lafrans-a, Landò ké gòlf-a di Gaskògn.

Jéyografi di moun

Démografi

Distribisyon di popilasyon èspangnòl-a an 2005.

Lèspangn-an té ka konté 40 499 799 zabitan o 1é janvyé 2000 é 45 116 000 zabitan o 1é janvyé 2007. An 2014, 46 464 053 moun ka péplé Lèspangn-an. Dansité-a di popilasyon, di 87,41 zab./km2, sa enféryò à sa-a di majorité-a di ròt péy-ya di Léròp di Lwès-a ké so distribisyon atravè téritwè nasyonnal-a sa tré irégilyé. Lè-ya ki pli danséman péplé-ya ka konsantré yé kò asou lakot-a é annan alantou-ya di Madrid, tandi ki rès-a di entéryò-a ka trouvé so kò tré fèbman tchipé.

Popilasyon èspangnòl-a ogmanté fòrtman dipi finisman-an dé lannen 1980 gras à rivé-a di pli di trwè milyon di imigran. Ant 2000 é 2005, Lèspangn konnèt pli gran frékans-a di limigrasyon di monn, an provnans prensipalman di Lanmérik laten, di Léròp di Lès é di Maròk. Ant 2001 é 2006, péy-a akéyi roun mwéyenn di 600 000 moun pa lannen. An 2006, senk milyon di moun, swé 11 % di popilasyon èspangnòl-a, té di nasyonnalité étranjé.

Kiltir

Anviron 70 % dé Èspangnòl ka di ki yé katolik é 25 % san rélijyon.

Parmi éléman-yan ki pli konnèt-ya di kiltir popilèr èspangnòl-a, nou pouvé sité, notanman, flamenco, tipik di sid di péy é pli partikilyèrman di Landalouzi, é roun pratik pafwè kontrovèrsé, toro-machi.

Fransé-a té pannan roun lanng péryòd pronmyé lanng étranjé-a di Lèspangn. Dapré roun létid d'Eurostat di 2013, annglé-a sa lanng-an ki pli métrizé-a pa Èspangnòl-ya, fransé-a fika an dézyenm pozisyon.

Lanng

Lanng ofisyèl-a di Lèspangn sa kastiyan. Soupannan, sa lanng pa sa sèl-a ki sa itilizé, sèrten kouminoté otonnonm ganyen yé pròp lanng ofisyèl à koté di èspangnòl-a ; men lis-a :

• Katalògn : katalan ké ògsitan (annan so varyant arannen) ;
• Valans : valansyen (lapélasyon lokal di katalan) ;
• Zilé Baléares : katalan ;
• Galis : galisyen ;
• Péy bask ké roun parti di Navar-a : bask.

Kod

Lèspangn-an gen pou kod :

• E, soulon lis-a dé kod entèrnasyonnal dé plak minéralojik,
• EC, soulon lis-a dé préfigs OACI di limatrikilasyon dé laéronnèf,
• ES, soulon nòrm-an ISO 3166-1 (lis dé kod péy), kod alpha-2,
• .es, soulon lis-a dé Entèrnèt TLD (donmenn di pronmyé nivo),
• ESP, soulon lis-a dé kod péy ki itilizé pa OTAN-an, kod alpha-3,
• ESP, soulon nòrm-an ISO 3166-1 (lis dé kod péy), kod alpha-3,
• ESP soulon lis-a dé kod péy di CIO,
• GC, GE & LE, soulon lis-a dé préfigs dé kod OACI dé laéropò,
• SP, soulon lis-a dé kod péy ki itilizé pa OTAN-an, kod alpha-2.